حجاز در صدر اسلام

صالح احمد العلى

- فهرست -


درباره مؤلف

فصل اول

اهميت حجاز در صدر اسلام
اهل حجاز در شهرها
مقام مردم حجاز در عصر اموى
تأثير حجاز در انتظام امور جهان اسلامى
نقش مردم حجاز در فعاليتهاى بازرگانى و تنظيم آن
حجاز و سنت
نقش مردم حجاز در فرهنگ بغداد
مقام و مرتبت علماى حجاز

فصل دوم

كتابهاى عربى در باب مدينه و حجاز        35
محمد بن حسن بن زباله        41
يحيى بن حسن علوى        43
على بن محمد مدائنى        44
عمربن شَبَّه        45
زبير بن بَكّار        48
ابوعبدالله اسدى        51
عَرّام بن الاصْبَغ السُلَمى        53
ابوعبيدالله عمرو بن بِشر السُّكونى        55

فصل سوم

حدود حجاز در نزد متقدمان        67

فصل چهارم

سرزمين حجاز        77
1 ـ مناطق شمالى        77
تبوك        77
خَيْبَر        79
فَدَك        81
وادى القرى        83
2 ـ مناطق غربى مدينه        86
غابه        88
خُشُب و ذوالمَروْه و حَوراء        88
قَبَلِيّه        89
اَجْرد و اَشْعر        90
بُـــواط        91
دو حَوْره و ظَلِم        91
واديهاى اَشْعَر        93
يَلْيَل        94
رَضْـوى        95
عَزْوَر و ثافل        96
حــوراء        97
يَنْبُع        97
خَفَينَن و غَيْقَه        100
عُذَيْبه و جـار        101
اماكن بين مدينه و بدر        103
بـــدر        106
3 ـ مناطق جنوب شرقى مدينه        106
كوه آرَه و فُرْع و ودّان        106
اَبـْواء        109
سُـقْيا        110
وَرِقان و قُدْس و عَرْج        110
4 ـ مناطق شرقى مدينه        112
سوارِقيّه        112
حَرِّه (= سنگلاخ) بنى سُلَيم        115
مَعْدن بنى سُلَيْم        116

فصل پنجم

آبها و آبيارى        117
چاهها        119
چشمه ها        122
ديگر آبها        126
غديرها        126
زهاب ها (اوشال)        127
آبهاى زيرزمينى        128
بركه ها        128
بُثور (زمينهاى سست)        128
حوضها        129
گنبدها        129
باغها        129
اراضى ديم        129
قَنــان        130
آبگيرها و استخرها        130
زَلَفه        131
قنات ها        132
باران وسُــدّ        133
آب در مكه        133
سيلها و سيل بندها (سدها)        134
چشمه ها        135
چــاههــا        136
بــركــه ها        137
سرابستانها        138
مدينه; واديها (= خشكرودها) و سدهاى آن:        139
چاهها        140

فصل ششم

توليدات كشاورزى        141
تاكستانها و انگور        148
درختان ميوه        149
سبزيها و حبوبات        150
گنـدم و جــو        151
توليدات        152

فصل هفتم

اهل حجاز: عشاير        153
اهل مَدَر و اهل وَبَر        154
عشـايـر حجـاز        155
عشاير شمالى حجاز        157
عشاير حجاز ميانه        159

فصل هشتم

راههاى ارتباطى در حجاز        165
1 ـ راههاى ارتباطى قديم        165
راه شمــال        169
دگرگونيهاى وضع راهها بعد از اسلام        171
2 ـ راه ميان مكه و مدينه در قرون اوليه اسلامى        173

فصل نهم

منزلهاى بين راه مدينه و مكه        187
ذوالحُلَيْفه        187
بَيْـداء        188
حَمراء الاسد        189
خـــاخ        190
ذات الجَيْش و حُفَيْر        190
اَعْــظَم        192
تُــربان        192
مَـلَـل        193
فَــرْش        195
سَيـاله        197
رَوحــاء        198
رُوَيْثَه        201
عَــرْج        202
وَرِقــان        204
قُدْس و آرَه        204
سُقيا        205
ثـافـل        207
اَبْـواء        208
هَرْشى        209
شَمَنْصِير        210
وَدّان        212
رابــغ        214
جُحْفَه        214
خُلَيْص        216
عُسْفان        217
قُدَيْد و مُشَلَّل        218
گردنه خُلَيْص        219
غـديـر خُـمّ        219
كَـدِيد        221
بطن مَــرّ        222
مسجد سَرِف        224
مسجد تَنْعيم        224
مسجد عايشه        224
ذوطُـوى        225
كَــداء        226

فصل دهم

نظام ادارى حجاز در دوره هاى نخستين اسلامى        229
قضاء و حَرَس        250
ديوان و عامل بازار        252
صوافى (املاك خالصه)        256
اداره مناطق قبيلگى        257
واليان اماكن تابع مدينه        263
كارگزاران مدينه        264
خراج مدينه        264
رؤساى شرطه        264
واليان عمل        265
واليان مدينه        265
واليان ديوان        266
قاضيان مكه        266
واليان مكه        267
واليان طائف        268

فصل يازدهم

شيوه جمع آورى صدقات        269
مكان جمع آورى صدقات        273
زمان جمع آورى صدقات        274
مصرف كردن صدقات در محل        276

فصل دوازدهم

چراگاهها پيش از اسلام        283
مراتع و چراگاهها در صدر اسلام        283
حِماهاى رسول خدا ـ ص ـ        285
نقيـع        285
حِماى (چراگاه) نَقيع        286
مراتع ابوبكر        289
حِماهاى عمر: ربذه        289
شَــرَف        291
مـرتـع ضريّه        292
نَقِيـع        297
فَـيْـد        298
امويان و مراتع        299

فصل سيزدهم

عطا و رزق و تطور سازمان آن در حجاز        301
تنظيم عطا در عهد عمر بن خطاب        302
عطاى فرزندان        306
عطاى زنان        308
تنظيم توزيع عطاء        309
دگرگونى عطا در عصر عثمان و على ـ ع ـ        312
دگرگونى پرداخت عطا در عصر اموى        313
عطا در عصر عمر بن عبدالعزيز        317
عطا در عصر عباسى        322
عطاى موالى        326
بعث (بسيج سپاه)        329
طوى و جعائل و بدائل        331
رزق        334
كيلها        335
طعام جــار        336
جــامــه        338

فصل چهاردهم

مالكيتهاى ارضى در حجاز        339
املاك على بن ابيطالب ـ ع ـ        348
امـلاك ديـگر        351
املاك آل على        352
املاك خاندان زبير        357
امـلاك طلحه        361
اراضى خلفاى سه گانه و خاندانهايشان        362
املاك خلفاى اموى        363
املاك مهاجران        364
املاك سعيد بن عـاص        365
عبدالله بن عامر        365
املاك رجال ديگر        366
دگرگونيهايى در مالكيتها        369
امـلاك انصار        370
بهاى اراضى در مدينه        370

فصل پانزدهم

اماكن مدينه منوّره        373
حدود مدينه        376
واديها(خشكرودها)ى مدينه        377
بُطْحان        377
مُذَيْنِب        378
رانـونـا        379
مَهْزور        380
قنـات        380
ديـگر امـاكن مدينه        381
1 ـ قُبـا        381
عُصْبَه        383
محلّه بنى عمرو بن عَوْف        382
محله بنى انيف        383
محلّه جَحْجَبا        384
مسجد فَضيخ        384
واقف، سالم و خَطْمه        384
محلّه امية بن زيد        386
مَحله قَيْنُقاع        387
محلّه سُنْح ـ محله حارث بن خزرج        387
محلّه هاى بنى سالم و غنم و حبلى و بياضه        388
محلّه بنى نضير        390
بخش جنوب شرقى        390
واقم بنى قُرَيظه        390
محله عبدالاَشْهَل        391
محله حارثه        391
منازل بنى ظفر        392
منازل زُهْره        393
قُفّ و صدقات پيامبر ـ ص ـ        393
بَقيع        395
آبريزگاهها        399
منازل بنى حُدَيْله        400
بقيع الزبير        402
محله بنى النجار        403
محلّه بنى زُرَيْق        403
مسجد رسول الله و بناهاى اطراف آن        404
درهاى مسجد        406
بَـلاط        411
مصلّى        415
منازل مهاجران حجاز        417
در شمال غربى        418
بازارها        423

فصل شانزدهم

نشانه هاى عمران در مكه        429
منزلت مكه و مردمش        429
در دو قرن اول و دوم هجرى        429
تحولات بعد از اسلام        430
قبـايـل مكه        432
منابع بحث در اماكن مكه        437
كتب تاريخ و تراجم        438
كتابهاى انساب        439
كتب جغرافيا نويسان        440
تأليفاتى كه ويژه مكه است        440
اخبار مكه از ابن شَبه        442
اخبار مكه فاكهى        443
ذكرريختن سنگريزه برسطح مسجدالحرام وبرگرفتن سنگريزه از آن        445
مناره هايى كه بر سر كوههاى مكه بود        445
خانه هاى حوالى مسجدالحرام        446
خانه هاى رو به روى مسجدالحرام و اطراف آن        447
ذكر حمامهاى مكه و شمار آنها        448
بركه هاى مكه        448
تاريخ مكه تأليف ازرقى        449
كعبه و مسجدالحرام        455
بناى قريش        457
بناى ابن زبير        458
تجديد بناى كعبه در زمان عبدالملك بن مروان        459
تزيينات و آويزه ها        459
مقام ابراهيم        461
زمــزم        463
سقايه عباس        464
مسجد الحرام        466
آثـار جنوبى        472
اَجْياد الكبير        472
حِزاميّه        474
جانب شمالى مسجدالحرام        475
سُوَيقه و قُعَيْقِعان        475
جانب شرقى مسجدالحرام        481
كوه ابوقبيس        481
اَجياد الصغير        482
صفا        482
مَسْعى        484
مروه و اطراف آن        488
خَنْدَمَه        490
كويهاى اطراف آن        490
كويهاى بنى عبدالمطلب        491
زادگاه پيامبر ـ ص ـ        491
خانه خديجه        492
كوى آل ابى سفيان        493
كوى بنى عامر بن لُؤَى        494
حَجُون        494
شعب المقبره        495
ذى طُوى        497
فَــخّ        498
شعب ابن عامر        499
شِعب عبدالله بن خالد بن اُسَيْد        500
ثَبِيـر        500
شِعْب الخُوز        502
مُحَصَّب
جمرات ثلاثه
مسجد خَيْف
مِـنـا
مُزْدَلِفه
عرفه
مسجد ابراهيم خليل
مَأْزِمَيْن