جبر و اختيار
بررسى مكاتب جبر و اختيار از ديدگاه قرآن و اصول فلسفى

بحثهاى: آية اللّه جعفر سبحانى
تنظيم و نگارش : على ربّانى گلپايگانى

- فهرست -


پيش نوشتار
مناظره؟
پيشگفتار     
آزاد يا آزاد نما   
فصل نخست: سير تاريخى مسأله جبر و اختيار
سير تاريخى مسأله جبر و اختيار   
انديشه جبر و مشركان عصر رسالت    
برخى از صحابه و انديشه جبرى گرى   
اموى ها و انديشه جبرى گرى   
پيش گامان اختيار در صدر اسلام   
جبر در عصر تدوين حديث   
نويسندگان غربى و مسأله جبر در اسلام   
جبر به نام اختيار در قرن چهارم   
استاد فقيد مصر عبده و نظريه جبر   
سير جبر در اروپا   
جايگاه اختيار در عقايد بشر   
آياتى كه بر اختيار گواهى مى دهند   
احاديث خاندان رسالت   
مكتب تفويض يا وانهادگى   
اختيار يا امر بين الأمرين   
اختيار يا مكتب وجودى ها   
مكاتب جبر   
مكاتب اختيار   
فصل دوم: توحيد در خالقيت
توحيد در خالقيت   
انگيزه هاى جبر در اين دو مكتب   
توحيد در خالقيت يا عموميت قدرت خدا   
1. راه عقلى   
2. راه نقلى    
تحليل برهان عقلى اشعرى   
با ديگر براهين اشاعره آشنا شويم   
دلايل نقلى قائلان به خلق اعمال   
تحليل آيات حصر خالقيت به خدا   
1. آيات حصر خالقيت به خدا   
2. آيات مربوط به تأثيرگذارى برخى از پديده هاى طبيعى   
3. آيات مربوط به انتساب افعال انسان به او   
گروه نخست   
گروه دوم    
فصل سوم: علم پيشين خدا
علم پيشين خدا مايه جبرى گرى است   
نقد و بررسى   
پاسخ اشكال از فقيهى نامدار   
سخنى از محقق تفتازانى    
پاسخ از گفتار او   
مبالغه گويى فخر رازى    
پاسخى از محقق طوسى   
پاسخ سوم از مير سيد شريف   
پاسخ   
فصل چهارم: اراده پيشين و گسترده خدا
اراده پيشين و گسترده خدا   
اراده گسترده خدا نسبت به همه پديده ها   
دلايل عقلى گستردگى اراده خدا   
قرآن و گستردگى اراده خدا   
عموميت اراده خدا از ديدگاه روايات   
گستردگى اراده خدا مايه جبر نيست   
پاسخهاى ديگرى از اشكال   
نقد وارزيابى   
اراده گسترده خدا و كارهاى ناروا   
استدلال به برخى از آيات قرآن   
پاسخ اشكال   
پاسخ به بيانى ديگر   
پاسخ از استدلال به آيات   
پاسخ اشكال، از ديدگاه روايات    
فصل پنجم: تقدير و سرنوشت
تقدير و سرنوشت   
تفسير عوامانه از قضاء و قدر   
تفسير قضاء و قدر در مكتب اهل حديث   
نتايج نامطلوب اين تفسير   
عوامل پيدايش اين تفسير نادرست   
معنى صحيح قضاء و قدر   
الف: قضاء چيست؟   
ب: قَدَر چيست؟   
قضاء و قدر يا قطعيت و ويژگى هر پديده   
مراتب قضاء و قدر   
تقدير و سرنوشت علمى موجودات   
تقدير و سرنوشت عينى موجودات   
تقدير علمى، مايه جبر نيست   
قضاياى علمى و عينى در قرآن    
آيات سه گانه قضاء و قدر   
قضاء و قدر در روايات اسلامى   
الف: ايمان به قضاء و قدر   
ب: گستردگى قضاء و قدر   
ج: تقدير يا اندازه گيرى قبلى موجودات   
قضاء و قدر در روايات اهل سنت   
تفسيرى دوم از تقدير: قوانين كلّى آفرينش    
سنّت هاى قطعى خدا در زندگى انسان    
خوبى و بدى، و بازتاب آن در زندگى انسان    
1. مؤمنان وامدادهاى قطعى خدا   
2. استكبار در برابر خدا، مايه نابودى است   
3. ناسپاسى و گناه و زوال نعمتها   
4. اتحاد و پراكندگى دو عامل مهم پيروزى و شكست ملتها   
5. شكيبايى بر ناملايمات، شرط صعود به مدارج عالى انسانى   
6. آرمان هاى بزرگ در گرو همت والا   
7. حكومت صالحان در زمين   
قانونمندى جامعه و تاريخ    
تفسيرى سوم از قضاء و قدر   
قضا و قدر تشريعى    
قضا و قدر تشريعى در بيان على عليه السَّلام   
سرنوشت حتمى و غير حتمى   
سرنوشت و آزادى انسان    
دگرگونى سرنوشت با كارهاى خوب و بد   
1. استغفار از گناه و نقش آن در سرنوشت انسان   
تقوا و تأثير آن در سرنوشت انسان    
نقش دعاء در سرنوشت يونس و قوم او   
نقش كارهاى خوب و بد در سرنوشت از ديدگاه روايات    
فصل ششم: انواع هدايت ها و ضلالت ها
انواع هدايت ها و ضلالت ها    
الف: انواع هدايت در قرآن    
هدايت تكوينى در سراسر گيتى    
1. بُعد فيزيكى و جسمانى هدايت   
2. هدايت فطرى همه انسانها   
3. هدايت تشريعى    
4. هدايت ويژه تكوينى    
هدايت تكوينى ويژه پيامبران    
هدايت تكوينى ويژه مؤمنان   
مقصود از اين هدايت ويژه چيست؟   
1. شرح صدر   
2. زندگى پاكيزه (حياة طيبة)   
3. روح و نور الهى    
4. نرمش و آرامش جسم و جان    
فصل هفتم: عوامل هدايت و ضلالت
عوامل هدايت و ضلالت   
عوامل هدايت   
1. ايمان و اعتصام به خدا   
2. ايمان و عمل صالح   
3. پيروى از رضاى خدا   
4. مجاهده در راه خدا   
5. انابه و تضرع به سوى خدا   
گمراهان و عوامل گمراهى آنان    
1. پيوند دوستى با دشمنان خدا   
2. شرك به خدا   
3. عصيان و نافرمانى خدا و پيامبرصلَّى اللّه عليه و آله و سلَّم   
4. بدعت گذارى در دين   
5. پيروى از سردمداران تباهى و استكبار   
6. محاسبات و معادلات بى اساس   
7. دلبستگى به زندگى مادى   
8. كتمان حقايق   
9. نفاق و دورويى   
10. هم نشينى و رفاقت با افراد ناشايسته   
فصل هشتم: هدايت هاى و ضلالت هاى الهى و آزادى انسان
هدايت ها و ضلالت هاى الهى و آزادى انسان    
تحليل و تفسير آياتى چند   
تحليل آيه نخست(نساء/88)   
تحليل آيه دوم (اسراء/97)   
تحليل آيه سوم(ابراهيم/4)   
بررسى آيات ديگر   
هماهنگى آغاز و انجام آفرينش انسان از نظر هدايت و ضلالت   
بررسى و تفسير   
دستور به عدالت و پاكى در آيه، دليل بر آزادى انسان است   
ايمان و نيكوكارى جز با خواست خدا تحقق نمى يابد   
بررسى و تفسير آيات   
بررسى دومين مطلب   
اسناد ضلالت انسان به خدا   
سخنى از راغب اصفهاني   
گفتارى از علاّمه طبرسى   
الف: سخت گيرى در امتحان   
ب: به خودواگذارى انسان و باز نداشتن او از گناه   
3. حكم به گمراهى گمراهان   
4. عذاب نمودن و كيفر دادن   
خدا يگانه مؤثر حقيقى است   
فصل نهم: گريزگاهى به نام كسب
گريزگاهى به نام كسب   
مراحل تاريخى نظريه كسب   
واقعيت كسب از ديدگاه صاحب مكتب   
نظريه باقلانى: عناوين افعال مربوط به انسان است   
ارزيابى سخن باقلانى   
نظر غزالى: قدرت انسان همراه با فعل است نه مؤثرّ   
نقد كلام غزالى   
نظريه تفتازانى: كسب، آهنگ فعل است نه ايجاد   
تنها عزم انسان مخلوق قدرت است   
قدرت خدا مانع از تأثير قدرت بنده است    
كسب نظريه اى سراپا ابهام   
كسب اشعرى و نظريه مالبراش فرانسوى   
نظريه امام الحرمين: فعل، معلول دو قدرت طولى است   
نظريه محمد عبده   
فصل دهم: علل سه گانه جبرى گرى فلسفى
تفسير جبر فلسفى   
جبر فلسفى وعوامل آن   
اراده انسان، مسبوق به اراده پيشين نيست   
تحليل و نقد اين برهان   
تحليل استدلال   
معطى كمال، فاقد آن نخواهد بود   
سخنى از برگسون   
پاسخ صدرالمتألهين به اشكال   
توضيح دو پاسخ صدر المتألهين   
نقد پاسخ دوم   
اراده انسان به اراده ازلى خدا منتهى مى گردد   
نقد و ارزيابى   
جبر علّى و معلولى و آزادى انسان    
نقد و بررسى اين دليل   
ضرورت افعال، معلول اراده انسان است نه مانع آن   
پاسخهاى ديگر   
انسان به تنهايى علت تامه فعل نيست   
ارزيابى و نقد   
انكار جبر علّى و معلولى   
الف: ماهيت و منشأ اختيار   
نقد و بررسى   
آزادى معنوى يا اخلاقى و آزادى فلسفى   
ب: يقين يا ظن به هدف و آزادى   
بررسى و تحقيق   
ج: انتخاب «من» مشروط به ضرورت يكى از دو طرف نيست   
ارزيابى و نقد   
د: ضرورت عليت در برابر مقاومت روحى خنثى مى گردد   
نقد و بررسى    
هـ: اراده، علت تامه فعل نيست   
نقد و بررسى   
و: كارهاى اختيارى نيازمند به فاعل است نه علت   
تحقيق و بررسى   
فصل يازدهم: مثلث شخصيّت يا عوامل سازنده شخصيت
جبر فلسفى اجتماعى   
مثلث شخصيت، سازنده سرنوشت است   
1. قانون وراثت   
نقش وراثت در شخصيت انسان   
2. تعليم و تربيت   
3. شرايط محيط زندگى   
پايه تأثير شراط حاكم بر زندگى   
جبر فلسفى اقتصادى   
نقد و ارزيابى   
پى آمدهاى اجتماعى جبر تاريخ    
1. نقش غرايز در حركت تاريخ   
2. ابعاد چهارگانه روح انسان و حركت هاى تاريخى    
شخصيت هاى آفرينشگر تاريخ   
داورى در يك نزاع ديرينه    
حريت وآزادى انسان    
فصل دوازهم : تفويض يا وانهادگى انسان
تفويض يا وانهادگى انسان    
متكلمان معتزلى و انديشه تفويض   
1. ملاك نيازمندى به فاعل، حدوث است   
2. افعال انسان اختصاص به او دارد   
3. ايمان و كفر به اختيار انسان تفويض شده است   
4. خدا خالق افعال انسان نيست   
2. انگيزه گرايش به مكتب تفويض   
روايات اهل بيت و انگيزه گرايش به تفويض   
دلايل مفوضه   
دلايل عقلى نظريه تفويض   
1. كارهاى انسان وابسته به خواست واراده او است    
نقد و بررسى برهان    
2. تكاليف شرعى و مسئوليت انسان    
3. ستايش و نكوهش انسان بر كارهاى او   
بررسى هر دو برهان    
4. نقش قدرت در كارهاى انسان   
دلايل ديگر و پاسخ آنها    
استدلال به آيات قرآن    
تحليل آيات ياد شده    
آيات ديگر   
بررسى اين آيات   
تفويض نظريه اى بى پايه و نادرست   
1. ناسازگارى تفويض با اصل توحيد در خالقيت   
3. تفويض نااستوارتر از دوگانه پرستى است   
ملاك نيازمندى فعل به فاعل، امكان است   
فصل سيزدهم: اگزيستانسياليسم و آزادى انسان
چهره هاى سرشناس اگزيستانسياليسم   
مراحل سه گانه حيات انسان    
الف: مرحله جمال شناسى   
ب: مرحله اخلاقى يا كردارى   
ج: مرحله مذهبى   
حقيقت و هستى انسان    
ژان پل سارتر   
تعريف آزادى و ماهيت انسان    
ارزشهاى اخلاقى و مسئوليت انسان    
انسان در مكتب وجودى ها   
مقصود از تقدّم وجود بر ماهيت چيست؟   
ماهيت انسان در پرتو عمل پديد مى آيد   
حدود آزادى   
انسان و مسئوليت    
تقدم وجود بر ماهيت و آزادى   
فصل چهاردهم: نه جبر و نه تفويض، راهى سوم ميان آن دو
راهى ميان جبر و تفويض    
امر بين امرين در روايات   
الف: گسترده تر از مابين آسمان و زمين   
ب: نظره اى لطيف و عالمانه   
ج: توانايى انسان بر انجام كارها   
د: راه فعل و ترك گشوده است   
هـ: بيان مطلب در قالب مثال   
1. مبادى اختيارى و غير اختيارى افعال   
ارزيابى   
2. هدايت ها و توفيقات الهى    
نقد و بررسى   
3. فاعل قريب و فاعل بعيد    
بررسى و تحقيق   
4. ترتب و تفرع ايجاد بر وجود   
مطالعه كتاب نفس    
تحقيق و تكميل   
1. وجود، اصيل و مجعول است   
2. هستى ممكن عين ربط و فقر است   
3. ايجاد متفرع بر وجود است   
فهرست منابع و مآخذ   

 

منبع:
 این کتاب از نسخه موجود در کتابخانه آيت الله العظمي جعفر سبحانى ( ) تهیه گردیده است و پس از تبدیل به فورمت مناسب کتابخانه ما تقدیم مومنین محترم می گردد.

اجازه مولف:
در حال حاضر ندارد. کوشش می کنیم که رضایت صاحبان حقوق را انشاءالله اخذ نمائیم. در صورت عدم رضایت آنان ، دسترسی به این کتاب مقدور نخواهد گردید.