حديث بى كم و بيشى (شرح گلشن راز)

محمد كاظم محمدى

- ۱ -


سپاسگزارى و پيشكش

بر خود فرض مى دانم كه از راهنمايى هاى جناب آقاى دكتر سيّد جعفر حميدى كه در بازخوانى متن و ارايه نظرات سازنده و مفيد خود، قبول زحمت نمودند، صميمانه و بى نهايت سپاسگزارى نمايم.
همچنين از همه برادران و دوستانى كه به طريقى ياريگر اينجانب بوده اند به خصوص از مساعدت خواهرم سركار خانم مهين محمدى باغملايى دبير زبان و ادبيات فارسى دبيرستانهاى بوشهر در جمع آورى منابع مورد نياز و بازخوانى متن مقدماتى، به حكم «من لم يشكر المخلوق لم يشكر الخالق»(1) بى رنگ و ريا تشكر مى نمايم.
در خاتمه اين اندك را به:
پدر و مادرم كه اولين آموزگارانم بودند و به تمامى رهروان طريقت و عارفان حقيقت پيشكش مى كنم.
محمد كاظم محمدى باغملايى - بوشهر 1378

سخن ناشر

اين پژوهش تحت عنوان «حديث بى كم و بيشى» كوششى است در راستاى ساده نويسى شرح لاهيجى بر گلشن راز شيخ محمود شبسترى، عارف بزرگ قرن هفتم و هشتم هجرى قمرى كه مشحون از مفاهيم بلند عرفانى است و بيشتر جنبه تعليمى و آموزشى دارد.
همچنين با توجه به معانى و مفاهيم عرفانى كه اصولا با زبان عرفانى قرون گذشته در مقياس امروز، قدرى پيچيده و دور از ذهن به نظر مى رسد; نگارنده سعى نموده است مفاهيم عرفانى را با هدف روان گويى و تأمل و تعمق در ساده نگارى جملات و عبارات به زبان امروزى بيان نمايد تا ان شاءالله سبب ترغيب و تشويق نسل پوياى امروز به عرفان اسلامى گشته، وسيله گرايش آنها به مطالعه و تحقيق در متون اسلامى را فراهم نمايد.
اين پژوهش پس از بازخوانى متن كتاب «مفاتيح الاعجاز فى شرح گلشن راز» تأليف شيخ محمّد لاهيجى كه اساس كار پژوهشگر بر آن قرار دارد، با مراجعه به ساير شرح ها و منابع و مآخذى كه در زمينه هاى عرفان موجود بوده و دسترسى به آن ممكن مى نموده است، با بهره گيرى از فرهنگ هاى مختلف اشارات و كنايات و اصطلاحات عرفانى به روش كتابخانه اى فيش بردارى و تحقيق گرديده است. ومن الله التوفيق.

انتشارات پارسايان

آشنايى با مؤلف:

نويسنده كتاب «حديث بى كم و بيشى» در سال 1336 در محلّه باغملاّءِ بوشهر به دنيا آمد. تحصيلات ابتدايى و متوسطه را در همان شهر گذراند و در سال 1355 موفق به اخذ ديپلم رياضى از دبيرستان سعادت گرديد.
با توجه به علاقه وافرى كه به فرهنگ و ادبيات داشت در دانشكده ادبيات دانشگاه شهيد چمران اهواز مشغول به تحصيل گرديد. او هم اكنون داراى درجه ليسانس و فوق ليسانس زبان و ادبيات فارسى و فارغ التحصيل دانشكده فنى دانشگاه تبريز در رشته مهندسى عمران نيز

گفتارى از دكتر سيد جعفر حميدى استاد دانشگاه شهيد بهشتى تهران

به نام آنكه جان را فكرت آموخت ----- چراغ دل به نور جان برافروخت
كتاب مستطاب «گلشن راز» اثر شيخ محمود شبسترى(687-720هـ ق) عارف نامدار و بلند آوازه قرن 7 و 8 هجرى قمرى و يكى از مواريث گرانبهاى ادب فارسى است كه امروز در دوره هاى كارشناسى ارشد زبان و ادبيات فارسى دانشگاههاى كشور تدريس مى شود.
شور و شوقى كه از بركت چشمه فياض و ابيات دل نواز اين كتاب شريف سالها در حين تدريس، صحنه كلاس را فرا مى گرفت و روحانيت و نورانيت شيخ را ملموس و محسوس مى ساخت، مرا بر آن داشت تا جستجو و تفحّص در كتاب، همچنين آسان نويسى و ساده ساختن شرح بزرگ لاهيجى بر آن كتاب را به دوست گرامى جناب آقاى محمد كاظم محمدى باغملايى، پيشنهاد نمايم زيرا نيك مى دانستم كه اين كوشش درك و فهم افكار شيخ محمود و مشكلات كتاب لاهيجى را سهل مى سازد و خوانندگان اين دو اثر گرانقدر را شاداب تر و با نشاط تر خواهد ساخت و در اين كار، پژوهشگر را اجرى دنيوى و ثوابى اخروى نصيب مى نمايد. اما بديهى بود كه قدم نهادن در اين وادى دشوار و طريق ناهموار، از جان مايه گذاشتن است و دل به دريا سپردن.
ابتدا وسعت كار و دشوارى راه را به مؤلّف محترم يادآور شدم تا با تأملى ژرف تر به موضوع بينديشد و طرحى نو در اندازد يا اين راه پرخطر و پر پهنا را دنبال ننمايد، اما او از ارايه مقصود و طريق معهود باز نگشت و از همان روز در اين وادى پرخوف و خطر گام نهاد و تا نهايت مقصود پيش رفت. و اين سرشت و خاصيت عرصه معرفت است كه وقتى سالك و طالب قدم در وادى سلوك و طلب مى نهد از خوف وادى ها و مخافت جاده ها نمى هراسد و به وساطت عشق و اشارت ايمان به مرحله كمال مى رسد.
قابل ذكر است كه كار اين تحقيق در زمانى بسيار كوتاه و فرصتى اندك و محدود به انجام رسيده است و آشكار است كه آسان نويسى اين اثر بزرگ، كارى سترگ، طاقت فرسا و جان گزا خواهد بود.
همچنين نام كتاب «حديث بى كم و بيشى» با الهام از يك بيت زيباى شيخ شبسترى يعنى:
بيا بشنو حديث بى كم و بيش ----- ز نزديكى تو دور افتادى از خويش
برگزيده شده است.
منظور شيخ از نزديكى، جوار حق است كه بنده پس از مراحل سلوك و گذر از وادى هاى طريقت، لايق مقام و شايسته درك حضور مى گردد و اين نزديكى به حق، آدمى را از نفس خاكى و تعلّقات مادى دور مى سازد و هدف غايى و مقصود نهايى از حصول معرفت نيز همين است. همه عرفاى بزرگ و سلاطين حكمت و معرفت، پيوسته در اين ميدان قدم و قلم زده اند و از اين طريق به فناءِ فى الله و سپس به بقاء بالله نايل آمده اند.
معرفت، شناخت حق است، خط سير اين شناخت، شريعت است و طريقت است و حقيقت. حقيقت منزل نهايى است كه درك كمال و وصول به صفات از آنجا ناشى مى شود. پس سالك، گام در راهى مى نهد كه اگر به جدّ بكوشد، نهايت آن وصال است و اگر نكوشد به درد فراق مبتلا مى گردد.
كتاب «حديث بى كم و بيشى» (تلاش دارد تا جملات طولانى، مفاهيم دشوار و لغات و اصطلاحات مهجور زبان كتاب «مفاتيح الاعجاز فى شرح گلشن راز» را كنار بزند و به جاى آنها جملاتى سهل و ساده و روان به خواننده مشتاق عرضه كند). صفحات آغازين كتاب، شامل يك پيش گفتار و يك مقدمه است كه مؤلّف همه اهداف خود را براى نگاشتن آن ابراز داشته است.
آنگاه مؤلف مطالبى كوتاه در باره عرفان و منزل ها و مقامات آن بيان داشته و سپس عارف را معرفى نموده است كه: عارف شناسانده حق است و در اصطلاح كسى است كه حضرت الهى او را به مرتبه شهود و معرفت اسماء و صفات خود رسانيده است.
مؤلّف همچنين در صفحات ديگر كتاب، به شرح زندگى و آثار شيخ محمود شبسترى پرداخته، به دنبال آن، گلشن راز را معرفى نموده است.
شرح گلشن راز و معرفى شيخ محمد لاهيجى، بخش ديگرى از صفحات «حديث بى كم و بيشى» است كه بعد از آن هيجده سؤال امير حسينى هروى در قالب شعر از شيخ محمود شبسترى پرسيده شده است. آن ابيات عبارتند از:
1ـ نخست از فكر خويشم در تحيّر ----- چه چيز است آنكه گويندش تفكّر
2ـ كدامين فكر،ما را شرط راه است ----- چرا گه طاعت و گاهى گناه است
3و4ـ كه باشم من مرا از من خبر كن ----- چه معنى دارد اندر خود سفر كن
5و6ـ مسافر چون بود رهرو كدام است ----- كه را گويم كه او مرد تمام است
7و8ـ كه شد بر سرّ وحدت واقف آخر ----- شناساى چه آمد عارف آخر
9ـ اگر معروف و عارف ذات پاك است ----- چه سودا در سر اين مشت خاك است
10ـ كدامين نقطه را نطق است اناالحق ----- چه گويى هرزه بود آن رمز مطلق
11و12ـ چرا مخلوق را گويند واصل ----- سلوك و سير او چون گشت حاصل
13ـ چه بحر است آنكه نطقش ساحل آمد ----- ز قعر او چه گوهر حاصل آمد
14ـ چه جزو است آنكه اواز كل فزون است ----- طريق جستن آن جزو، چون است
15ـ قديم و محدث از هم چون جدا شد ----- كه اين شد علم و آن ديگر خدا شد
16ـ چه خواهد مرد معنى زان عبارت ----- كه دارد سوى چشم و لب اشارت
چه جويد از رخ و زلف و خط و خال ----- كسى كاندر مقامات است و احوال
17ـ شراب و شمع و شاهد را چه معنى ----- خراباتى شدن آخر چه دعوى
18ـ بت و زنّار و ترسايى در اين كوى ----- همه كفر است و گرنه چيست، برگوى
مؤلف در كتاب «حديث بى كم و بيشى» بيت به بيت اشعار گلشن راز را آورده و به دنبال هر بيت، آسان شده شرح لاهيجى را بيان نموده است.
زبان كتاب «حديث بى كم و بيشى»، زبان امروز است. پيچيدگى ها و تعقيدات لفظى و اطناب مملّ و ايجازهاى مُخلّ كه در حين عبارات شرح لاهيجى ديده مى شوند، ديگر در اين كتاب به چشم نمى خورند يا اگر ديده شوند بسيار ساده و كوتاه هستند.
همچنين مؤلف كوشيده است تا با استفاده از منابع و مراجع عرفانى، در ذكر مطالب و معانى واژه هاى دشوار، دقّت كامل را به كار برد. به همين سبب مطالعه اين كتاب به دانشجو و خواننده علاقه مند كمك مى كند تا مسايل غامض و جملات پيچيده و مشكلات كتاب شرح لاهيجى برايش آسان و مفهوم گردد. در توضيح اشعار و شرح آنها نيز سعى نموده است لغات مشكل و مهجور و اصطلاحاتى را كه براى شناختن آنها، خواننده ناچار به مراجعه به فرهنگ ها و رساله ها است، معنى نمايد و دشوارى ها را برطرف سازد. سپس با بيان معانى واژه ها و ثبت آنها در زير ابيات كتاب، متن را براى درك و دريافت خواننده آماده نموده است.
پس از پايان آخرين بيت يعنى بيت يك هزار و چهارم گلشن راز و شرح آسان آن، مؤلف مآخذ و منابع را ذكر نموده است.
كتاب «حديث بى كم و بيشى» كه با بيت:
به نام آنكه جان را فكرت آموخت ----- چراغ دل به نور جان برافروخت
آغاز مى شود و با بيت:
به نام خويش كردم ختم و پايان ----- الهى عاقبت محمود گردان
پايان مى يابد، كتابى است كه مؤلف با امانت و متانت حق مطلب را ادا كرده و حق سراينده ابيات و شارح آن ها را حفظ نموده است. اميد است اين كتاب گران سنگ مورد توجه و استفاده اهل دل و دوستداران و رهروان وادى معرفت قرار گيرد.

والله اعلم بالصواب.

سيد جعفر حميدى تهران 1378

پيش گفتار

از هر طرف كه رفتم جز وحشـتم نيفـزود
زنـهار از اين بيابـان، وين راه بى نـهايت
اين راه را نـهايت صورت كجا توان بست
كش صد هزار منزل بيش است در بدايت
«حافظ»
«حمد و ثناى بى عدد ذوالجلالى را كه آثار قدرت او در عالم آفاق و انفس چون آفتاب جهانتاب بر چشم اهل بصيرت تابان است و اظهار صنع او در ظاهر و باطن عالم مُلك و ملكوت روشن و عيان است.»(2)
پژوهش حاضر تحت عنوان «حديث بى كم و بيشى» برگرفته از بيت زير مى باشد:
«زمن بشنو حديث بى كم و بيش ----- ز نزديكى، تو دور افتادى از خويش»(3)
اين پژوهش با هدف آسان سازى و روان گويى مطالب و معانى پيچيده و دشوار در «مفاتيح الاعجاز فى شرح گلشن راز» اثر شيخ محمد لاهيجى تهيه گرديده است. غامض بودن عبارات و تعقيدات كلام و اِطناب بيان شارح، نگارنده را واداشته تا در عين رسايى پيام و شيوايى بيان، مفاهيم صريح عرفانى را با عباراتى موجز و مختصر در دسترس جويندگان اسرار الهى و پويندگان حقايق معانى قرار دهد زيرا معتقد است كه «خير الكلام ما قلّ و دَلّ و لم يَمَل»(4). البته ساده نويسى به گونه اى كه عوام فهم و خواص پسند باشد، هنر است. يعنى هنرمند كسى است كه مفاهيم عالى را در قالب كلمات آسان و روان به مخاطبش برساند. ساده نويسى امرى اعتبارى است و تنها به «معاصرين» باز مى گردد; به زبان بهتر، در هر دوره خاص، نويسندگان بايد «زبان» قابل درك براى خوانندگان خود را كشف كنند و همان گونه بنويسند كه آنها مى خواهند، امّا در مورد گذشتگان قضاوت به گونه اى ديگر  است.
تطوّرات سبك هاى نوشتارى - چه در نظم و چه در نثر- سبب مى شود، نسل هاى مختلف در يك خانواده زبانى به شيوه هايى بنويسند و بگويند كه شايد تفاوت هاى اساسى با پيشينيان و پسينيان خويش داشته باشند.
بازگرداندن آثارى كه خواندن آنها- با توجه به سبك خاص نوشتارى و زبانى- مشكل باشد وظيفه كسانى است كه در وادى زبان و ادب ره مى پيمايند.
رساله مورد نظر كوششى است در همين راستا. «حديث بى كم و بيشى» تلاش مى كند جملات طولانى، مفاهيم دشوار و لغات و اصطلاحات مهجور زبان كتاب «مفاتيح الاعجاز فى شرح گلشن راز» را كنار بزند و به جاى آن جملاتى سهل و ساده و روان به خواننده مشتاق عرضه كند.
شيخ محمد لاهيجى، شرح گلشن راز شبسترى را براى مخاطبان خاص خود كه «طالبان راه حقيقت» و «سالكان طريق معرفت» بوده اند، نگاشته و مى دانسته كه به زبان گويا و رسا مى نويسد. امّا امروز بهرهوران از سرمايه ادبى و عرفانى ايران، كه خواستار پى بردن به آن مفاهيم ارزشمند مى باشند، زبان گوياىِ ديروز را نمى پسندند و خواندن آن كتاب نيز شايد قدرى ملال انگيز باشد.
حائز اهميت است كه اين مهم به پيشنهاد و تشويق استاد ارجمند و فاضل انديشمند جناب آقاى دكتر سيّد جعفر حميدى استاد محترم دانشگاه شهيد بهشتى تهران كه سالها خود معلّم و مدرّس درس «گلشن راز» در دوره هاى كارشناسى ارشد دانشگاهها مى باشند، صورت گرفته است.
در ابتداى نگارش با همه دشواريهاى لفظى و پيچيدگيهاى معنى، طولانى بودن شرح و توضيحات شارح كه مستلزم صرف وقت زيادى بود، مزيد بر دشوارى راه گشت كه اگر همراهى و راهنمايى اين استاد فرزانه يار نمى گرديد، شاگرد نوآموز او هرگز توفيق انجام اين كار بزرگ را پيدا نمى كرد.
نگارنده، خود اعتقاد دارد كه كار بزرگ را بايد به بزرگان و شايستگان سپرد. امّا با اين نگرش و بر حسب وظيفه، انجام اين مهم را عهده دار گرديد و خود معترف است كه طرح چنين تحقيق مفصّل در يك محدوده زمانى كوتاه، منقّح و خالى از اِشكال نمى باشد و نيك مى داند كه برگردان متون عرفانى در قالب الفاظ ساده و روان، محدوديت هايى را ايجاب مى نمايد، ولى با وجود اين سعى گرديده است با پردازش معانى بلند عرفانى، اين مهم به هدف نزديك گردد و يا لااقل در چنين راستايى قرار گيرد زيرا:

«قبا گر حرير است و گر پرنيان ----- به ناچار حشوش بود در ميان»(5)
در پايان انتظار دارد، استادان فن و سخن و پژوهندگان و پويندگان اين ره «سخن خام» نگارنده را با قراردادن در ترازوى نقد خويش توجيه و تبيين نمايند و كاستى هاى آن را با امعان نظر و امتنان بصر و به «انعام خويش» يادآورى  و  متذكّر  گردند.
خدايا:
«چون خجليم از سخن خام خويش ----- هم تو بيامرز، به انعام خويش
پيش تو گر بى سر و پاى آمديم ----- هم به اميد تو خداى، آمديم»(6)
نشانه هاى اختصارى(7)
1ـ ف ـ م = فرهنگ فارسى معين، دكتر محمد معين (6 جلد)
2ـ ش ـ ل = مفاتيح الاعجاز فى شرح گلشن راز، شيخ محمد لاهيجى
3ـ ف ـ ع = فرهنگ لغات و تعبيرات و اصطلاحات عرفانى، دكتر سيد جعفر سجادى
4 ـ ب ـ اق= گلشن راز (باغ دل)، دكتر حسين الهى قمشه اى
5 ـ ف ـ ك = فرهنگ كنايات، دكتر منصور ثروت
6ـ ص = صفحه
7ـ ب = بيت
8 ـ گ ـ م = گلشن راز، تصحيح دكتر صمد موحد
9ـ ش ـ د = شرح گلشن راز، تصحيح دكتر كاظم دزفوليان
10ـ ش ـ ص = شرح گلشن راز، صاين الدين على تركه

بخش اول - مقدمه

زمن بشنو حديث بى كم و بيش ----- زنزديكى، تو دور افتادى از خويش
در دنياى هستى از نخستين آيه خلقت در سوره «علق»(8) كه بيانگر تحّول نطفه آدمى است تا آخرين آيه قرآن در سوره «ناس»(9)، آن كه بيش از هر موجودى، موضوع و محور سخن معمار آفرينش و سازندگان دين او ـ انبياء و اولياء ـ و پرورندگان آن ـ عرفا و علماء ـ و اشاعه كنندگان آن ـ نويسندگان و گويندگان ـ قرار گرفته و مى گيرد «انسان» است.
ارزش معنوى انسان و نمونه والايى و الگوى بارز انسان بودن، همين بس كه در شأن و منزلت حضرت ختمى مرتبت(صلى الله عليه وآله)، بيان زيباى «لولاك لما خلقت الافلاك»(10) را از زبان «رب النّاس»(11) و «اله النّاس»(12) مى خوانيم.
آدمى چون همواره در معرض تمايلات نفسانى است، با وجود آنكه اشرف مخلوقات است و حامل بار امانت الهى است، امّا هيچگاه از لغزشها و آمال و اميال مادّى و دنيوى مصون نبوده و نخواهد بود.
با اين همه، هم اوست كه در چرخه آفرينش، هدف اصلى خلقت و بازيگر نقش اوّل حيات است و هادى و مقتداى قوم خود.
البته در يك فرآيند كلّى انسان اين اعجوبه خلقت با همه فرود و فرازهايى كه در دوره حيات مادّى دارد عاقبت الامر به مقامى مى رسد كه شايسته خطاب ربّ العالمين قرار مى گيرد و با رامش نفس عصيانگر آرامش و آسايش دو گيتى را تفسير كرده، طفيل هستى عشق مى گردد و «علّم آدم»(13) صفت او و «خمّرت طينة»(14) شرف و بزرگى او مى شود.
از همين انسانها در طول تاريخ بسيار بوده و شده اند رهبرانى كه پرچم توحيد و هدايت و راهبرى جمعيّت انسانى را به دست گرفته و با تكيه بر معارف اسلامى و علوم الهى قومى را به چشمه نور راه برده و از شهد شيرين عرفان اسلامى بهره مند ساخته و از آنها انسانى كامل پرداخته اند.

عرفان چيست؟

عرفان در لغت به معنى شناخت و آگاهى و در اصطلاح «نام يكى از علوم الهى است كه موضوع آن شناخت حق و اسماءِ و صفات اوست.»(15)
با اين تعريف موضوع و محور اصلى عرفان، انسان و خودسازى و خويشتن شناسى اوست زيرا تا انسان خود را نشناسد، به هدف نهايى كه شناخت حقّ است هرگز نخواهد رسيد و به همين منظور علما و عرفا بر اساس «من عرف نفسه فقد عرف ربه»(16) خويشتن شناسى را مقدمه خداشناسى دانسته و بر رابطه دوگانه بين «انسان» و «خدا» تأكيد ورزيده اند.
همچنين عرفان عامل درون سازى و پاك سازى باطن انسان است و بالاخره «هدف اساسى عرفان، نوسازى انسان و معيار بخشى به وى، در تنظيم رابطه هاى خود با خويشتن و با ديگران است»(17)
بنابراين با يك تعبير ساده مى توان عرفان را عامل مهم مبارزه با نفس و خواهش هاى نفسانى فرد دانست و با خويشتن دارى و زهد آن را معنا داد.
در همين راستا است كه عارف مى كوشد تا با آگاهى و از راه دل و تصفيه درون يعنى با دو بال علم و عرفان عَلَم خلافت الهى را به دست گرفته و سعادت ابدى را نصيب خود گرداند و از درياى بى كران هستى «هم به قدر تشنگى» جرعه اى را به كام خود دركشد. همان طور كه محى الدين ابن عربى بنيانگذار عرفان علمى و عارف بزرگ اندلسى در قرن هفتم هجرى در دعايى چنين مى خواند: «وادخلنى فى طمطام بحر وحدانيتك» خدايا مرا به به عمق درياى يكتايى نامتناهى ات وارد كن»(18)

منازل و مقامات عرفان

سالك و عارف براى رسيدن به مقام وحدت كه مقصد نهايى اوست منازلى را بايد طى طريق نمايد تا به وصال دوست نايل گردد.
«ابونصر سرّاج»(19) در كتاب «اللمّع»(20)، از اين مقامات نام مى برد: توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توكل، رضا.
شيخ فريدالدين عطار نيشابورى در منظومه منطق الطير معتقد است كه سالك بايد از هفت وادى: طلب، عشق، معرفت، استغناء، توحيد، حيرت، فقر و فنا بگذرد تا به مقام كشف و شهود دست يافته و به ديدار حق توفيق يابد.

عارف كيست و شناساى چيست؟

«عارف در لغت به معنى شناسنده و در اصطلاح كسى است كه حضرت الهى او را به مرتبه شهود و اسماء و صفات خود رسانيده باشد»(21)
عارف در حقيقت انسان وارسته و كاملى است كه خود را شناخته و بعد از تزكيه و تصفيه درون در جستجوى پيداكردن اصل و مبدأ وجود است و اين مرحله اى است كه او به فناء فى الله رسيده، وجود خود را در حق فانى مى بيند و مى كوشد تا به بقاء بالله برسد و در حق باقى گردد.
در چنين حالت عارف دلى دارد پالوده از هر نوع آلودگى، آن چنان كه شايستگى  تجلّى نور حق را پيدا مى كند و از راه دل به معرفت يقينى شناسا گشته جز حق را نمى بيند. مصداق اين گفته را مى توان از زبان ناظم مثنوى «گلشن راز» اين گونه خواند:
«دل عارف شناساى وجود است ----- وجود مطلق او را در شهود است»(22)

زندگى و آثار شيخ محمود شبسترى

در ميان عرفاى مشهور ايرانى آن كه بيش از سايرين در شناسايى و معرفى عرفان اسلامى كوشيده و در ادبيات فارسى نامى گشته، شيخ محمود شبسترى قدّس الله سرّه عارف بزرگ قرن هشتم مى باشد كه با به جا گذاشتن اثر با ارزش «گلشن راز»، چراغى فروزان فرا راه جويندگان حقيقت و پويندگان طريقت نهاده كه فروغ آن على الدّوام و تا ابد روشنى بخش دلهاى تشنه كامان عرفان اسلامى خواهد  بود.

پى‏نوشتها:‌


1 . هر كس شكرگزار آفريده نيست، سپاسگزار آفريننده نمى باشد.
2 . مجموعه آثار شيخ محمود شبسترى (مرآت المحقّقين)، به اهتمام دكتر صمد موّحد، چاپ دوّم، تهران، كتابخانه طهورى، 1321، ص351.
3 . همان، (گلشن راز) ص 88، ب 511.
4 . بهترين سخنان آن است كه اندك باشد و مستدل، و ملال آور نباشد.
5 . بوستان سعدى (سعدى نامه)، تصحيح غلامحسين يوسفى، چاپ اوّل، تهران، انتشارات خوارزمى، 1376، ص 37.
6 . نظامى، گزيده مخزن الاسرار، به كوشش عبدالمحمد آيتى، چاپ دوم، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1370، ص 6.
7 . توضيح اينكه ترتيب نوشتن علامات و نشانه ها با توجه به كثرت استفاده از منابع موردنظر  مى باشد.
8 . اقراء باسم ربك الذّى خلق.
9 . من الجنة و النّاس.
10 . حديث: اگر تو نبودى همانا افلاك را نمى آفريدم.
11 . ناس، آيه 1.
12 . ناس آيه 3.
13 . بقره، آيه 31.
14 . اشاره دارد به حديث قدسى، «خَمّرت طينة آدم بيدى اربعين صباحاً».
15 . دكتر سيد جعفر سجادى، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبيرات عرفانى، تهران، چاپ سوم، انتشارات كتابخانه طهورى، 1362، ص330
16 . عبدالرئوف بن علىّ المنادى القاهرى الشافعى(كنوز الحقايق فى حديث خير الخلايق)، بمبئى، چاپ سنگى، بى تا، ص9
17 . على اصغر خبره زاده، گزيده اى از ادب فارسى، چاپ سوم، تهران، چاپ رشديه، 1352، ص220
18 . رك: مقاله «اصالت عرفان اسلامى»، مارتين لينگز، ترجمه فروزان راسخى، روزنامه اطلاعات، شماره21684، شنبه 9 مرداد 1378، ص11
19 . يكى از عرفاى اسلامى كه مشهور به «طاووس الفقرا» است و در علم طريقت و حقيقت، داراى تصانيف است.مسكن او توس بوده و خاكش آنجاست.
20 . كتابى است در مقامات صوفيه با شرح مبانى تصوف كه در قرن چهارم هجرى توسط ابونصر سرّاج توسى به عربى نگاشته شده است.
21 . فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبيرات عرفانى، ص324
22 . مجموعه آثار شيخ محمود شبسترى (گلشن راز)، به اهتمام دكتر صمد موحد،  ص83،  ب  395