س 2101: به مالكيت در آوردن قبرستان عمومى مسلمانان و ساختن ساختمانهاى شخصى در آن و ثبت آن بعنوان ملك به نام اشخاص چه حكمى دارد؟ و آيا قبرستان عمومى مسلمانان وقف محسوب مى‏شود؟ و آيا تصرّف‏شخصى در آن غصب است؟ و آيا تصرّف‏كنندگان در آن بايد اجرت‏المثل تصرّفات خود را بپردازند؟ و بر فرض ضمان اجرت‏المثل، آن اموال در چه موردى بايد مصرف شوند؟ و ساختمان‏هايى كه در آن ساخته شده‏اند چه حكمى دارند؟

مجرّد گرفتن سند مالكيّت قبرستان عمومى مسلمين، حجّت شرعى بر مالكيّت ويا دليل بر غصب كردن آن نيست، همانگونه كه دفن اموات درقبرستان عمومى هم حجّت شرعى بر وقف بودن آن نيست بلكه اگر قبرستان از نظر عرف از توابع شهر براى استفاده اهالى جهت دفن اموات و غيره شمرده شود و يادليل شرعى وجود داشته باشد كه براى دفن اموات مسلمانان وقف شده است، تصرّفات شخصى كه متصرّفين فعلى در آن براى خودشان انجام مى‏دهند غصب و حرام است و بايد از زمين قبرستان رفع يد كنند و ساختمان و هر چيزى كه در آن ايجاد كرده‏اند خراب نموده و آن را به حالت قبلى‏اش برگردانند، ولى ضمان اجرت‏المثل تصرّفات ثابت نيست.

س 2102: مقبره‏اى وجود دارد كه عمر قبرهاى آن تقريبا به سى و پنج سال مى‏رسد و شهردارى آن را تبديل به پارك عمومى كرده و در دوران حكومت سابق ساختمانهايى در قسمتهايى از آن ساخته است، آيا نهاد مربوطه مى‏تواند ساختمانهاى مورد نياز خود را مجددا در اين زمين بسازد؟

اگر زمين قبرستان براى دفن اموات مسلمانان وقف شده باشد و يا احداث بنا در آن موجب نبش يا هتك حرمت قبور علما و صلحا و مؤمنين شود و يا زمين از مكانهاى عمومى و مورد نياز شهر جهت استفاده اهالى باشد، ساخت تأسيسات و همچنين تصرّفات خصوصى در آن و تغيير و تبديل آن جايز نيست و در غير اين صورت آن كار فى‏نفسه اشكال ندارد، لكن قوانين مربوطه در اين زمينه بايد مراعات گردد.

س 2103: زمينى براى دفن اموات وقف شده است و در وسط آن ضريح يكى از فرزندان ائمه «عليهم السلام» قرار داد و در اين اواخر اجساد تعدادى از شهداى عزيز در آن قبرستان دفن شده است، با توجّه‏به نبود زمين مناسبى براى بازيهاى ورزشى جوانان، آيا جايز است با مراعات آداب اسلامى، در داخل قبرستان بازى كنند؟

تبديل قبرستان به مكان بازيهاى ورزشى و تصرّف در زمين موقوفه در غير جهت وقف جايز نيست و همچنين هتك حرمت قبور مسلمانان و شهداى عزيز هم جايز نيست.

س 2104: آيا جايز است زائران يكى از فرزندان ائمه «عليهم السلام» وسايل نقليه خود را داخل يك قبرستان قديمى كه در حدود صد سال از عمر آن مى‏گذرد پارك كنند؟ با علم به اينكه قبرستان مزبور در گذشته محل دفن اموات اهالى قريه و غيره بوده و در حال حاضر مكان ديگرى را براى دفن اموات خود برگزيده‏اند؟

تا زمانى كه اين كار از نظر عرف، هتك قبور و مسلمانان محسوب نشود و مزاحمتى هم براى زائران مرقد آن امام زاده «عليه السلام» ايجاد نكند، اشكال ندارد.

س 2105: اشخاصى در قبرستان‏هاى عمومى از دفن اموات در كنار بعضى از قبور جلوگيرى مى‏كنند، آيا مانع شرعى براى دفن اموات در آنجا وجود دارد؟ و آيا آنها حق دارند از اين كار جلوگيرى كنند؟

اگر قبرستان وقف باشد و يا دفن ميّت براى هر فردى در آن مباح باشد، كسى حق ندارد حريمى در اطراف قبر ميّت خود در قبرستان عمومى ايجاد كند و از دفن اموات مؤمنين در آن جلوگيرى نمايد.

س 2106: در كنار مقبره‏اى كه ظرفيت قبرهاى آن تكميل شده، زمينى وجود دارد كه توسط دادگاه قضائى از شخص زمين‏دارى مصادره شده و در حال حاضر به شخص ديگرى واگذار شده است، آيا استفاده از آن زمين براى دفن اموات با كسب اجازه از صاحب فعلى آن جايز است؟

اگر صاحب فعلى آن كسى است كه مالك شرعى آن محسوب مى‏شود، تصرّف در آن با رضايت و اذن او اشكال ندارد.

س 2107: شخصى زمينى را براى دفن اموات وقف كرده و آن را قبرستان عمومى مسلمانان قرار داده است، آيا جايز است هيئت امناء آن پول را از كسانى كه اموات خود را دفن مى‏كنند، بگيرند؟

آنان حق مطالبه چيزى در برابر دفن اموات در قبرستان عمومى موقوفه را ندارند ولى اگر خدمات ديگرى را به قبرستان يا صاحبان اموات براى دفن مرده‏هاى خود ارائه مى‏كنند، گرفتن مبلغى به عنوان اجرت در برابر آن خدمات اشكال ندارد.

س 2108: ما قصد داريم مركز مخابراتى در يكى از روستاها ايجاد كنيم و به همين دليل از اهالى روستا خواسته‏ايم زمينى را براى ساخت مركز مخابرات در اختيار ما بگذارند، با توجّه به عدم وجود زمينى در وسط روستا براى اين كار، آيا جايز است اين مركز در قسمت متروكه قبرستان قديمى ساخته شود؟

در صورتى كه قبرستان عمومى مسلمانان وقف براى دفن اموات باشد و يا ساخت مركز مخابرات در آن موجب نبش قبر يا هتك حرمت قبور مسلمانان شود جايز نيست و در غير اين صورت اشكال ندارد.

س 2109: ما تصميم گفته‏ايم كه در كنار قبور شهداى مدفون در روستا سنگهايى بعنوان يادبود ديگر شهداى روستا كه در مناطق ديگر دفن شده‏اند، گذاشته شود تا در آينده مزار آنها باشد، آيا اين كار جايز است؟

ساخت صورتهاى نمادين قبر به نام شهداى عزير اشكال ندارد، ولى در صورتى كه آن مكان وقف براى دفن اموات باشد، ايجاد مزاحمت براى ديگران در دفن امواتشان جايز نيست.

س 2110: ما قصد داريم كه يك مركز بهداشتى در قسمتى از زمين بائرى كه در جوار يكى از قبرستانهاست بسازيم، ولى بعضى از اهالى ادّعا مى‏كنند كه اين مكان جزئى از قبرستان است و براى مسئولين تشخيص اينكه زمين مذكور قبرستان هست يا خير مشكل شده و بعضى از سالمندان آن منطقه شهادت مى‏دهند كه در آن زمينى كه عدّه‏اى مدعى وجود قبر در آن هستند، قبرى وجود نداشته است، البته هر دو گروه شهادت مى‏دهند كه در اطراف زمينى كه براى ساخت مركز بهداشتى در نظر گرفته شده قبر وجود دارد، تكليف ما چيست؟

تا زمانى كه احراز نشود آن زمين وقف براى دفن اموات مسلمانان است و زمين مزبور از مكانهاى عمومى مورد نياز اهالى در مناسبتها نباشد و ساخت مركز بهداشتى در آن هم مستلزم نبش قبر و هتك حرمت قبور مؤمنين نباشد، ايجاد آن مركز در زمين مزبور اشكال ندارد و در غير اين صورت جايز نيست.

س 2111: آيا جايز است قسمتى از قبرستان كه هنوز مرده‏اى در آن دفن نشده و خود قبرستان هم وسيع است و كيفيت وقف آن هم بطور دقيق معلوم نيست، براى استفاده در مصالح عمومى مانند ساخت مسجد يا مراكز بهداشتى براى فرزندان منطقه اجاره داده شود. به اين شرط كه پول اجاره به نفع خود قبرستان استفاده شود؟(قابل ذكر است كه اين منطقه به علت عدم وجود زمين خالى براى ساخت مراكز خدماتى در آن، نياز به اين قبيل خدمات دارد.)

اگر زمين به صورت وقف انتفاع براى خصوص دفن اموات در آن وقف شده باشد، اجاره دادن و استفاده از آن براى ساخت مسجد يامركز بهداشتى يا غيره در آن جايز نيست، ولى اگر از قرائن ثابت نشود كه آن زمين براى دفن اموات وقف شده و از مكانهاى عمومى و مورد نياز منطقه براى استفاده اهالى جهت دفن اموات و مانند آن نباشد و خالى از قبر هم باشد و مالك خاصى هم براى آن شناخته نشود، در اين صورت انتفاع از آن در مصلحتى از مصالح عمومى اهالى منطقه اشكال ندارد.

س 2112: وزارت نيرو در نظر دارد چند سد آبى و توليد كننده برق بسازد كه از جمله آنها سدّى در مسير رود كارون براى ايجاد نيروگاه برق است، تأسيسات اوليه طرح، ايجاد شده و هزينه‏هاى آن هم تأمين شده است ولى در مركز منطقه طرح، يك قبرستان قديمى وجود دارد كه قبرهاى نسبتا قديمى و قبرهاى جديد در آن وجود دارد و اجراى طرح هم متوقف بر تخريب اين قبور است، حكم اين مسئله چيست؟

تخريب قبور قديمى كه جسدهاى موجود در آنها تبديل به خاك شده‏اند اشكال ندارد، ولى تخريب و نبش قبور غير مندرس و آشكار كردن جسدهايى كه هنوز تبديل به خاك نشده‏اند، جايز نيست، البته اگر اجراى طرحهاى توليد برق در آن مكان ضرورت اقتصادى و اجتماعى داشته باشد بطورى كه چاره‏اى جز اجراى آنها نباشد و انتقال از آن مكان به مكان ديگر يا انحراف از قبرستان، كار سخت و مشكل و يا طاقت فرسايى باشد، ايجاد سدّ در آن مكان اشكال ندارد، ولى واجب است قبرهايى كه تبديل به خاك نشده‏اند با پرهيز از تحقق نبش قبر به مكان ديگرى انتقال داده شوند هر چند با كندن خاك موجود در اطراف قبر و انتقال آن به مكان ديگر بدون تحقق نبش قبر باشد و اگر در اثناء كار، جسدى آشكار شود واجب است به مكان ديگرى انتقال يابد و در آنجا دفن شود.

س 2113: زمينى در كنار يكى از قبرستانها وجود دارد كه هيچ اثرى از قبر در آن ديده نمى‏شود و احتمال دارد كه يك قبرستان قديمى باشد، آيا تصرّف در اين زمين و ساختمان سازى در آن براى فعاليتهاى اجتماعى جايز است؟

اگر احراز شود آن زمين، جزئى از قبرستان عمومى موقوفه براى دفن اموات است و يا از نظر عرف حريم آن محسوب شود حكم قبرستان را دارد و تصرّف در آن جايز نيست.

س 2114: آيا جايز است انسان در دوران حيات خود قبرى را به قصد تملك بخرد؟

اگر مكان قبر، ملك شرعى ديگرى باشد خريدن آن اشكال ندارد ولى اگر جزئى از زمينى باشد كه وقف براى دفن اموات مؤمنين است، خريد و نگهدارى آن براى خود انسان، چون بطور قهرى مستلزم منع ديگران از تصرّف در آن براى دفن اموات است، صحيح نيست.

س 2115: اگر ايجاد پياده‏رو در يكى از خيابانها متوقف بر تخريب تعدادى از قبور مؤمنينى باشد كه قبل از بيست سال پيش در قبرستان مجاور خيابان عمومى دفن شده‏اند، آيا اين كار جايز است؟

اگر قبرستان مذكور وقف نباشد تبديل قبور به عنوان محل عبور افراد پياده تا زمانى كه مستلزم نبش قبور مسلمانان و هتك حرمت آنها نباشد، اشكال ندارد.

س 2116: قبرستان متروكى در وسط شهر وجود دارد كه وقفيت آن معلوم نيست، آيا ساخت مسجد در آن جايز است؟

اگر قبرستان مذكور زمين وقفى و ملك خصوصى كسى نبوده و همچنين از مكانهاى عمومى و مورد نياز و استفاده اهالى در مناسبتها نيز نباشد و ساخت مسجد هم در آن موجب هتك يا نبش قبرهاى مسلمانان نشود، اشكال ندارد.

س 2117: قطعه زمينى وجود دارد كه تقريبا از صد سال پيش تاكنون قبرستان عمومى بوده و چند سال پيش در عمليات حفارى چند قبر در آن مشاهده شده و بعد از عمليات حفارى و بردن خاكها بعضى از قبرها آشكار شده‏اند و استخوان هم در داخل آن ديده شده، آيا جايز است شهردارى اين زمين رابفروشد؟

اگر قبرستان مزبور وقف باشد، خريد و فروش آن جايز نيست و به هر حال اگرعمليات حفارى موجب نبش قبور شود، آن هم حرام است.

س 2118: وزارت آموزش و پرورش قسمتى از يك قبرستان نسبتا قديمى را بدون كسب موافقت اهالى، براى ساخت مدرسه، تصرّف كرده و مدرسه‏اى را در آن ساخته است كه دانش‏آموزان در آن نماز مى‏خوانند، اين كار چه حكمى دارد؟

تا زمانى كه دليل معتبرى بر اينكه زمين مدرسه براى دفن اموات وقف شده، اقامه نشده است و از مكانهاى عمومى و مورد نياز شهر براى دفن اموات و غيره و همچنين ملك خصوصى كسى نباشد، استفاده از آن براى مدرسه و خواندن نماز در آن با مراعات ضوابط و مقرّرات قانونى اشكال ندارد.