[پيشگفتار]
بسم اللّه الرّحمن
الرّحيم پس از حمد و ستايش خداوند متعال و ايزد منان خالق كون و مكان، و درود بى
پايان بر خاتم أنبياء و فخر رسل حضرت ختمى مرتبت محمد بن عبد اللّه (صلّى
الله عليه وآله وسلّم) و درود بىحد و حصر بر آل اطهار آن سرور عظام (صلوات
اللّه و سلامه عليهم أجمعين).
به عرض خوانندگان عزيز
مىرساند: يكى از بزرگترين و مهمترين مسائل دين نماز است، كه ركن أعظم دين است، و
يكى از واجبات فروع دين است كه بر تمام مكلفين معتقد به شريعت مطهره انجام آن واجب
و فريضهايست الهى بر ذمه عباد.
و تأكيدى كه شارع مقدس
راجع به نماز و أهميت آن مقرر فرموده در هيچ يك از ساير عبادات و مسائل دين مقرر
نفرموده، و شرائط و احكامى كه براى اين فريضه الهى است از حد و حصر افزون است، و
اهتمام شارع مقدس راجع به اين فريضه به جائى رسيده، كه قبول شدن ساير عبادات را
مترتب و موقوف ساخته است بر قبول شدن نماز، و اول چيزى كه در روز قيامت بعد از اصول
دين انسان مورد مؤاخذه قرار مىگيرد همين نماز است.
چنانچه امام صادق (عليه
السلام) فرموده است: «اول ما يحاسب به العبد الصلاة، فاذا قبلت قبل سائر
عمله، و ان ردت رد عليه سائر عمله» پس أول تكليف الهى كه از او در روز قيامت مورد
سؤال قرار مىگيرد نماز است، هر كس در بر پا نمودن نماز به همان نحوى كه شارع مقدس
مقرر فرموده اهتمام ورزد، و به نحو شايسته و مطلوب شارع مقدس انجام دهد، ساير
عبادات و اعمال او مورد قبول درگاه أحديت قرار خواهد گرفت، و اگر خداى نكرده نسبت
به اين فريضه الهى اهتمام نورزد آن گونه كه مطلوب شارع مقدس است و مقرر فرموده است،
ساير عبادات و أعمال او اگر چه به نحو شايسته و مطلوب انجام داده- چنانچه از اين
روايت و روايات ديگر استفاده مىشود- مورد رد درگاه ايزد متعال قرار خواهد گرفت.
و روايات و أحاديث
وارده از ناحيه مقدسه ائمه معصومين (عليهم السلام)
راجع به نماز بىشمار است، به طورى كه احاديث راجع به نماز و احكام آن بيشتر از
ساير عبادات است، و اين گوياى اهتمام شارع مقدس است نسبت به اين فريضه الهى.
و قلم فرسائى درباره
نماز در چندين بعد آن مىتوان نمود، بعضى از بزرگان و دانشمندان راجع به اهميت نماز
از ديدگاه شرع مقدس ايراد كلام نموده و بعضى ديگر راجع به اسرار نهفته در نماز و
رازهائى كه در اين عبادت الهى موجود است قلم فرسائى نموده، و كتابهائى بزرگان و
علماى ما در اين باره به رشته تحرير در آوردهاند، و بعضى ديگر راجع به جمع آورى
أحاديث وارده در باره نماز اهتمام بليغ ورزيدهاند، كه كتابهاى فراوانى در اين باره
نوشته شده، و بعضى ديگر از فقهاء دين راجع به أحكام نماز و وظيفه مكلف در چگونگى انجام اين فريضه الهى
قلم فرسائى نموده. و خلاصه مطلب نماز يك معجون الهى است كه درباره هر يك از مواد آن
مىتوان صحبتها و كتابها به رشته تحرير درآورد.
و آنچه اهميت زياد دارد
از نظر شرع مقدس در مرحله اول، همان كيفيت اتيان اين عبادت و فريضه الهى است، كه با
اتيان آن موجب سقوط ذمه از اين تكليف بشود. و لذا ملاحظه مىفرمائيد كه علماى دين و
فقهاى شيعه رضوان اللّه تعالى عليهم أجمعين در اين باره حق آن را به نحو شايسته و
مطلوب ادا فرموده، و با ايراد احاديث وارده از ناحيه مقدسه ائمه أطهار (صلوات
اللّه عليهم) و استنباط حكم الهى از آن كيفيت اتيان به اين فريضه به نحو
شايسته و مطلوب را براى عامه مردم روشن نمودهاند.
تا جائى كه بعض علماى
دين همانند مؤلف اين كتاب شريف تمام عمر گرانقدر خود را در اين موضوع صرف نموده و
اهتمام بليغ در بيان احكام اين فريضه براى كافه مردم ورزيده است، و در نتيجه حاصل
عمر احكام اين فريضه الهى را به نحو روشن و ساده با دليلى محكم و متقن براى توده
مردم بيان فرمودهاند، تا آن كه در روز قيامت هيچگونه عذرى براى مكلفين نبوده باشد.
و يكى از علماى دين و
فقهاى عظام شيعه كه به حق عمر ارزشمند خود را در اين راه شريف صرف نموده، و مردم را
با نماز و احكام آن قولا و عملا آشنا ساخته، و مسائل اين فريضه الهى را با دليلى
قاطع و متين با قلمى بسيار شيوا و ساده براى توده مردم بيان فرموده، و آن علامه
دوران و محقق گرانقدر و زاهد و عابد كم نظير مرحوم حاج سيد محمد باقر شفتى معروف به
حجة الاسلام على الاطلاق قدس اللّه سره و حشره اللّه مع أجداده الطاهرين، و ايشان
از ميان علماء و فقهاى شيعه امتياز خاصى نسبت به بيان و انجام اين فريضه الهى پيدا
نمودهاند، به طورى كه چندين مجلد بزرگ به نام
مطالع الانوار به زبان عربى راجع به نماز و احكام آن فقط به رشته تحرير درآوردهاند
و كتاب ارزشمند ايشان سؤال و جواب عمده آن راجع به نماز است كه به زبان فارسى به
رشته تحرير درآوردهاند.
و يكى ديگر از آثار
بسيار ارزشمند و نفيس ايشان كتاب شريف تحفة الابرار است، كه مجموع اين كتاب راجع به
نماز و احكام و اسرار آن است كه براى اولين بار كتابى درباره نماز با اين وسعت و
حجم بزرگ به زبان فارسى به رشته تحرير درآوردهاند، و به قلمى بسيار شيوا و ساده
براى توده مردم و در عين حال عالمانه و محققانه نوشته شده، كه مورد استفاده خاص و
عام قرار گرفته، و حق اداى كيفيت اين فريضه الهى را به نحو شايسته بيان فرمودهاند.
و استقبالى كه از اين كتاب بعد از تأليف آن شده بى سابقه بوده است، و جهت آن جامعيت
اين كتاب است در بيان اين وظيفه الهى، تا جائى كه بنا به گفته محقق خبير جناب آقا
بزرگ تهرانى در كتاب ذريعه ج 3/ 404 يك نفر از نساخ سى و چهار بار اين كتاب را از
أول آن تا آخر براى طالبان آن استنساخ نموده، و اين گوياى استقبال پرشور از اين
كتاب است، و طالب زياد داشتن آن است.
و با اين كه قريب صد و
پنجاه سال از وفات مؤلف مىگذرد هيچ كتابخانهاى چه عمومى و خصوصى خالى از يك نسخه
اين كتاب نيست، و با اين همه متأسفانه اين كتاب ارزشمند تا حال به زيور طبع آراسته
نشده بود، و خاص و عام از دسترسى به اين كتاب گرانقدر محروم بودند.
تا آن كه در يكى از
روزها كه در كتابخانه شخصى خود مشغول مطالعه اين اثر نفيس بودم و نسخهاى بسيار
مغلوط و مشوش بود، به ذهن حقير خطور نمود كه اقدام به تصحيح نسخه و چاپ آن كنم، و
از روح بزرگ آن ابر مرد علم و ورع استمداد طلبيدم، و بحمد اللّه يكى از احفاد مؤلف
كتاب جناب دانشمند گرامى حجة الاسلام آقاى
حاج سيد مهدى شفتى دامت توفيقاته كمر همت بسته و كليه لوازم چاپ اين كتاب را براى
حقير فراهم ساخته.
و سپس اين كتاب به
وسيله مساعى جميله مرحوم مبرور حجة الاسلام و المسلمين جناب حاج آقا رضا آل رسول
قدس سره از وجوهات خيريه مقبره برادر معظم خود شهيد اصفهانى حضرت آية اللّه سيد أبو
الحسن شمس آبادى قدس سره و حشره اللّه مع الشهداء، به زيور طبع آراسته گرديد، و
معظم له قصد داشتند شرحى از زندگانى برادر شهيد خود به رشته تحرير درآورند و در
مقدمه جلد اول چاپ گردد، و لكن قبل از تكميل آن اجل مهلت نداده و اين دار فانى را
وداع گفته، كه انشاء اللّه پس از تكميل آن در پايان جلد دوم چاپ خواهد شد كه مورد
توجه علاقمندان قرار خواهد گرفت.
و حال شروع مىكنم به
مختصرى و گوشههائى از زندگانى مؤلف كتاب، و هر كس طالب تفصيل در زندگانى مؤلف كتاب
باشد مراجعه نمايد به كتاب ارزشمند بيان المفاخر در بيان زندگانى مرحوم علامه حجة
الاسلام شفتي به قلم دانشمند معاصر جناب آقاى سيد مصلح الدين مهدى دامت توفيقاته،
كه به نحو شايسته و مطلوب راجع به زندگينامه مؤلف كتاب به رشته تحرير درآوردهاند.
مختصرى از زندگانى نامه
مؤلف كتاب
نام و نسب ايشان:
نام شريف ايشان سيد
محمد باقر بن محمد نقي بن محمد زكي بن محمد نقى ابن شاه قاسم بن مير أشرف بن شاه
قاسم بن شاه هدايت بن الامير هاشم بن السلطان السيد علي قاضي بن سيد علي بن سيد
محمد بن سيد علي بن سيد محمد بن سيد موسى بن سيد جعفر
بن سيد اسماعيل بن سيد أحمد بن سيد محمد بن سيد أحمد بن سيد محمد بن سيد أبي القاسم
بن سيد حمزة فرزند امام موسى الكاظم (عليه السلام).
توصيف اجمالى مدح
ايشان:
مرحوم تنكابنى در كتاب
قصص العلماء ص 135 در وصف ايشان گفته: وحيد ايام و مقتداى انام، و در علم عربيت و
هيئت و فقه و رجال و درايه از مهره اعلام و حذقه علماء گرام، عالم عامل و بارع و
فاضل و عليم باذل ناذل استاد اكامل افاضل، و در زهد و ورع و تقوى او را ثانى و تالى
نبوده. اما علم آن جناب پس از حيز تحرير دبير خارج، و جميع مرافى و مراتب علم را
عارج، و در تفريع أوحد زمان، و در استدلال نهاية دقيق و با كمال تحقيق، حافظه او
ضرب المثل و تأليفات او بسيار. مجملا اينكه عبادت اين بزرگوار به نحوى بود كه از
نصف شب تا به صبح به گريه و زارى اشتغال داشته، و در صحن كتابخانهاش مانند
ديوانگان مىگرديد و دعا و مناجات مىخواند، و بر سر و سينهاش مىزد تا صبح، و
چنان بىاختيار حنين و انين آن سرور دين بلند مىشد كه اگر همسايگان بيدار مىبودند
مىشنيدند، و در أواخر زندگانى آن قدر گريسته بود و به هايهاى ناله و بىقرارى و
گريه و زارى كرده بود كه او را باد فتق عارض شده بود، و با فتق بند او را بسته و
أطباء هر چه معالجه كردند مفيد نيفتاد، آخر الامر او را از گريه منع كردند و گفتند
كه گريه بر تو حرام است.
و مرحوم كشميرى در كتاب
نجوم السماء ص 63 چنين فرموده: از مشايخ كبار و فضلاى نامدار صاحب قوت قدسيه و مالك
ملكات ملكيه بود، صاحب تذكره آورده كه آن جناب در مزبد فضل و كمال اجتهاد و علو
منزلت جلالت قدر از ساير مجتهدين عرب و عجم ممتاز بوده، و در اصفهان تشريف داشت،
حاوى معقول و منقول و جامع
فروع و اصول، و مرجع علماء فحول بود، ساير علماء زمان و مجتهدين دوران اذعان أعلميت
و أفضليت و أكمليت آن جناب دارند، و او مستند عرب و عجم بوده، و منبع محامد و محاسن
و مجمع فضائل لا تعد و لا تحصى، و معدن شرف و جلالت مخزن كمال علو منزلت بود، احدى
از علماء متقدمين و متأخرين را اين قدر مرجعيت كه آن جناب داشت اتفاق نيفتاد، حتى
كه سلاطين زمان را مجال مخالفت فرمان نبود، خاص و عام به خلوص ارادت و حسن عقيدت
معترف فضل و كمال او، و رؤساى انام به كمال اطاعت در سايه جاه جلال او بودند، رياست
دينى و دنيوى و زعامت صورى و معنوى داشت، اعانت فقراء و مساكين و انجاح حوائج
مؤمنين از اموال خود مىفرمود، بلكه به انواع وجوه اكثر اموال خود را به مصارف وقف
درآورده بود، مجتهد عصر على الاطلاق، و فقيه ثقه خوش اخلاق، و در مرجعيت و كمال
شهره آفاق أعجوبه زمان نادره دوران بود، اگر چه در اين قرب زمان در ساير بلاد اسلام
خصوصا ديار عجم مجتهدين بسيار و فقهاء بىشمار بودهاند، لكن آن جناب تفوق و ترجيح
داشت و اكثر اهل زمان سعادت اندوز شرف تقليد او بودند.
سير اجمالى از ولادت تا
وفات:
مرحوم سيد قدس سره در
سنه (1175) هجرى قمرى در يكى از دهات رشت ديده به جهان گشود، و در سن هفت سالگى
منتقل به شفت شدند كه يكى از نواحى رشت است، و در سنه (1192) هجرى قمرى مهاجرت بسوى
عراق نمودند براى تحصيل علوم دين، و سن مبارك ايشان هيفده سال بود، و در عتبات
مقدسه نزد فحول علماء تحصيل علوم دينى و كمالات نمودند، در كربلا در درس استاد اكبر
ملا محمد باقر بهبهانى قدس سره در مرحله اول شركت نمودند و پس از وفات ايشان در
درس بحث مرحوم سيد علي صاحب رياض شركت فرموده.
و سپس در سنه (1193) به
نجف أشرف مشرف شدند، و اكثر مراحل تحصيلى را در نجف أشرف بسر بردند، و در درس بحث
مرحوم سيد مهدى بحر العلوم و درس بحث مرحوم شيخ جعفر كبير معروف به كاشف الغطاء
شركت نمودند، سپس به شهر مقدس كاظمين مسافرت نمودند و در درس بحث مرحوم سيد محسن
كاظمى أعرجى شركت نموده، و بحث قضاء و شهادات را نزد ايشان ديدند.
و پس از هشت سال اقامت
در عتبات مقدسه در سنه (1200) با دستى پر به ايران مراجعت نمودند و به شهر مقدس قم
اجلال نزول فرمودند، و در نزد صاحب قوانين مرحوم ميرزا أبو القاسم قمى گيلانى تلمذ
نمودند، و سپس به شهر كاشان مسافرت نموده و در درس بحث مرحوم ملامهدى نراقى صاحب
جامع السعادات شركت نموده.
و در سنه (1206) هجرى
قمرى به شهر اصفهان عزيمت نموده و قصد توطن نمودند، و پس از توطن در شهر اصفهان كم
كم علم و كمال ايشان مورد توجه عام و خاص قرار گرفت، و صدها نفر در درس بحث ايشان
شركت مىنمودند، تا اينكه مرجعيت تامه پيدا نمودند، و اقدام به خدمات اصلاحى و
اجتماعى نمودند و از ثروت خود مسجدى با شكوه در اصفهان بنا نمودند، كه الان معروف
است به مسجد سيد، و گويند صد هزار دينار شرعى از مال خود در راه ساختن اين مسجد با
عظمت صرف نمودند، و اهتمام بليغ در قضاء حوائج مردم داشتند، و مساعدت شايانى نسبت
به أهل علم مىورزيدند، بطورى كه حوزه علميه اصفهان يكى از حوزههاى علميه بزرگ
شيعه قرار گرفته.
و در سنه (1230) براى
انجام مناسك حج به مكه مشرفه عازم گرديد و يك عمر با عزت و احترام زندگى نمودند تا
آن كه در سنه (1260) اين دار فانى را وداع گفته و به سراى ابديت مأوى و مسكن
نمودند.
مرحوم تنكابنى كه هنگام
وفات در اصفهان تشريف داشتند وفات سيد را چنين مىنگارد: در روز پنجشنبه بمرض حبس
البول گرفتار شد، در نزديك زوال حاجى كلباسى به عيادت آن جناب آمد زمانى نشست و در
أول زوال آن جناب را وداع كرده مراجعت نمود، سيد وضو ساخته نوافل ظهر و نماز ظهر را
ايستاده بجاى آورده. پس بى طاقت شد در بالاى جاى نماز يك حب از تربت حضرت امام حسين
(عليه السلام) تناول نمود و فى الفور طاير روحش
بآشيان قدس پرواز نمود، و در جنب مسجد او جائى ساخته بود و در آنجا حسب الوصيه دفن
نمودند قدس اللّه سره و حشره اللّه مع أجداده الطاهرين.
تأليفات ايشان:
مرحوم سيد تصانيف بسيار
دارد كه هر يك شاهد كمال تبحر او در أحكام فقه و قوت اجتهاد او در مسائل دينيه است،
از آن جمله:
1- مطالع الانوار، در فقه شرح شرائع كتاب صلاة آن است.
2- سؤال و جواب مرحوم سيد، كه به زبان فارسى در دو مجلد.
3- تحفة الابرار الملتقط من آثار الائمة الاطهار، همين كتاب شريف است.
4- كتاب القضاء و الشهادات، در شهر كاظمين تأليف نمودند.
5- مناسك حج.
6- شكيات نماز، كه داراى فروع زيادى در شكيات نماز است.
7- رساله در اقامه حدود در عصر غيبت.
8- رساله در باطل بودن وقف نمودن بر خود واقف.
9- رساله در زيارت عاشوراء.
10- الزهرة الباهرة در اصول فقه.
11- الحلية اللامعة، حاشيه بر شرح سيوطى است.
12- رساله در مشتركات رجال.
13- بيست و دو رساله در تحقيق حال بيست و دو نفر از روات أصحاب.
14- رساله در حكم تزويج بر أخت مطلقة.
و چندين رساله ديگر كه
اين مختصر گنجايش آن را ندارد، و اميدوارم كليه آثار ارزنده ايشان در آينده نزديك
به نحو شايستهاى به زيور طبع آراسته گردد انشاء اللّه.
پيرامون تحفة الابرار و
نسخ معتمده در تصحيح:
اين كتاب يكى از آثار
پر ارزش است كه درباره نماز نگاشته شده است و در دو جلد ضخيم خواهد شد، جلد اول
راجع به مقدمات نماز است و داراى مباحث بسيار ارزنده است، بحثى بسيار شيوا راجع به
اجتهاد و تقليد نمودهاند و اينكه تقليد علماى أموات جايز است يا خير در اين باره
بحث بسيار مفصلى نموده اند، و همچنين راجع به نماز شب و آداب آن بحث شايانى
نمودهاند، و دقتهائى در مبحث قبله شده كه مورد توجه أهل هيئت قرار خواهد گرفت، و
جلد دوم اين كتاب راجع به أفعال نماز است، و با خاتمه يافتن مبحث تعقيب كتاب به
پايان مىرسد.
و اين كتاب چنانچه
اشاره شد تا كنون به زيور طبع آراسته نگرديده بود و نسخ آن زياد است، و لكن بعض نسخ
آن دست خوش بعض نساخ قرار گرفته بود و دخل و تصرف در آن
نموده بودند، تا بحمد به چندين نسخه دسترسى يافتم و سعى نمودم متن كتاب را يك متن
كامل و صحيح تحويل دهم و از ذكر اختلاف نسخ در پاورقى اجتناب ورزيدم، چنانچه اگر
مىخواستم اختلاف نسخ را درج نمايم اين كتاب دو برابر مىشد و احتياجى به آن نبود،
و نسخى كه مورد استفاده حقير قرار گرفت عبارت از ذيل است:
1- نسخهاى بسيار نفيس متعلق به كتابخانه شخصى حقير است كه محشى به حاشيه علامه سيد
أسد اللّه شفتى فرزند مرحوم سيد حجة الاسلام است، كه حواشى بخط ايشان است و كليه
حواشى ايشان را حقير در پاورقى درج نمودهام.
2- چهار نسخه خطى متعلق به كتابخانه حضرت آية اللّه العظمى مرعشى نجفى دام ظله
مىباشد به شمارههاى (5417) كه اين نسخه بخط مؤلف است البته تمام كتاب نيست، بلكه
بخشى از افعال نماز است و نمونه از آن در آخر همين مقدمه به معرض گذاشته شده است، و
شماره (448) و شماره (1745) و شماره (5892) روى برگ اول اين نسخه اجازهايست بخط
مرحوم سيد حجة الاسلام براى ملا حسين لاكانى.
3- دو نسخه خطى متعلق به كتابخانه شخصى فاضل محترم شيخ حيدر علي حائرى، كه يكى از
دو نسخه نسخه بسيار كامل و صحيح است و مورد استفاده كامل قرار گرفت، كه خداوند جزاى
خير به صاحبان اين نسخ عنايت بفرمايد.
و سعى شده مصادر أحاديث
و روايات و كتابهائى كه از آنها نقل شده نقل گردد تا براى پژوهشگران مراجعه به
مصادر آنها آسان گردد.
و در پايان تشكر مجدد
خود را نسبت به حفيد مؤلف جناب دانشمند معزز سيد مهدى شفتى دامت توفيقاته اظهار
مىدارم و همچنين به روح پر فتوح مرحوم مبرور حجة الاسلام و المسلمين جناب حاج آقا
رضا آل رسول رحمة اللّه عليه كه سبب خير در نشر اين
كتاب شريف شدند رحمت و مغفرت مىفرستم، و خداوند متعال ايشان را با أجداد گراميش
محشور فرمايد آمين رب العالمين، و ثواب جزيلى به روح مرحوم شهيد اصفهانى آية اللّه
سيد أبو الحسن شمس آبادى قدس سره اهداء گردد بمحمد و آله الطاهرين.
و الحمد
للّه رب العالمين و السلام على عباد اللّه الصالحين.
عيد
فطر/ 1409 هـ
قم سيد مهدى رجائى ص پ- 753- 37185
