اخلاق در خانواده و تربيت فرزند

سيد محمد نجفى يزدى

- ۵ -

تربيت فرزند در مكتب اهل بيت عليهم السلام ومسائل محرم و نامحرم
فرزند و والدين 
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمدلله رب العالمين و صلى على محمد و اهل بيته الطاهرين و لعنة الله على اعدائهم اجمعين .))
دست تدبير الهى براى بقاء نسل انسان ، علاوه بر علاقه به بقا از وقتى كه فرزند متولد مى شود، محبت او را در دل پدر و مادر او قرار مى دهد، آنان از راهى كه خود نمى شناسند، به اين نوزاد علاقه مند مى شوند، و همين علاقه و محبت بسيار، سرمايه گرانقدرى است كه پشتوانه حيات و تربيت طفل است .
اگر نبود اين علاقه بسيار، هرگز پدر و مادر، راضى نمى شدند، براى طفلى اين همه زحمتهاى طاقت فرسا متحمل شوند و سرمايه مادى معنوى خود را صرف او كنند.
و اين خود يكى از اسرار مهم آفرينش است ، اما اين فقط كودك نيست كه از والدين استفاده مى كند، والدين نيز از اين كودك بهره مى برند در حقيقت بطور ناخواسته مزد زحمات خود را نيز بدست مى آورند.
آرى ، صفا و صميميتى كه نوزاد به خانواده مى دهد، ارضاء غريزه بقا و خواسته درونى پدر و مادر كه با آمدن كودك تاءمين مى شود، لذتهايى كه والدين از ديدن فرزند، خنديدن و نشاط او مى برند.
و بالاخره ، تقويت روحيه و اراده والدين كه براى تاءمين نيازهاى مادى و معنوى طفل صورت مى گيرد و تحت عنوان پدر و مادر جلوه مى كند، اين همه پاداش و مزدى است كه پدر ومادر در همان كودكى از فرزند شان در يافت مى كنند.
اينها همه گذشته از پاداشهاى معنوى است كه در اثر تعليم و تربيت و تاءمين نياز كودك بدست خواهند آورد، مخصوصا وقتى فرزند شايسته آنها، دعا گوى آنها باشد.
والدين عزيز: اگر مى خواهيد بزرگترين بهره را در زندگى و تربيت فرزند ببريد، سعى كنيد از اول تولد فرزند، تصميم بگيريد، نيت كنيد و بنا بگذاريد كه اين فرزند را بخاطر خدا و براى دستورات او و اينكه در آينده فردى مؤ من و خدمتگذار براى مسلمانان باشد، بزرگ كنيد، اگر چنين كنيد، تمام زحمات شما الهى مى شود. و شما همانند كسى كه در عبادت خداست اجر مى بريد، انشاء الله .
اين كار كه فقط به يك تصميم جدى نياز دارد، بسيارى از مشكلات را آسان و به شما نيروى فوق العاده مى دهد، به گونه اى كه هرگز احساس ضعف يا بيگارى بيهود نخواهيد كرد.
و مهمتر از همه شما با اين نيت ، همواره فرزند خود را در مسير الهى نگه خواهيد داشت .
و بدانيد كه در دنياى كنونى ما، تربيت فرزند و تاءمين معاش او، احتياج به اراده آهنين و هدفى مقدس دارد، كه با آن نيت الهى ، شما به اين اهداف نائل خواهيد شد انشاء الله .
باردارى و شير دادن 
زمان بارورى جنسى و ازدواج به موقع 
دوره فعاليت تناسلى زن تقريبا سال است يعنى اگر متوسط بلوغ جنسى (نه شرعى ) را در 15 سالگى و هنگام قطع عادت را 45 سالگى حساب كنيم ، فاصله 30 سال مى شود، ليكن اين بدان معنى نيست كه زن در سن 15 سالگى مى تواند باردار شود، خير اين بستگى به رشد جسمانى او دارد و چه بسا كه تا سن 20 سالگى باردارى براى دختر مناسب نباشد.
دوره فعاليت تناسلى مرد طولانى تر از زن است ، چه حدودا در سن 16 سالگى بالغ شده . و تا 60 سالگى ادامه دارد و گاهى تا 80 سالگى نيز اين قابليت باقى مى ماند، اما بعد از 55 سالگى روبه ضعف مى نهد.
و از همين نظر است كه اغلب اوقات ، اطفال اينگونه افراد، ضعيف و نحيف مى گردند، بنابراين در آميزش جنسى بايد شرائط جسمى و استعداد مزاجى طرفين در نظر گرفته شود تا بعدا به سلامتى زوجين و فرزندان آنها لطمه اى وارد نشود.
ازدواجهائى كه زودتر از موعد انجام مى گيرد چه بسا بخاطر افراط در مسائل زناشوئى موجب ضعف و تحليل قواى بدن و ابتلاء به انواع بيماريها شود، در دختران نيز، كسانى كه خيلى زود شوهر نمايند، ممكن است نتوانند كه تعداد دلخواه صاحب فرزند شوند زيرا مبتلا به سقط جنين مى شوند، چرا كه لگن خاصره بخاطر كوچكى هنوز گنجايش جنين و رشد آن را ندارد.
باردارى اينگونه افراد چه بسا پر زحمت و با مشقت بوده و در نتيجه زحمات طاقت فرسا ممكن است شكل و اندام آنها را تغيير و آنها را زودتر پير كند، اولاد اينگونه افراد نيز در بسيارى از موارد ضعيف و فاقد نيروى جسمانى طبيعى خواهند بود.
از طرفى اگر سن مرد از 55 به بالا و يا زن از 40 بگذرد، ازدواج براى آنها مشكلاتى را بدنبال خواهد داشت .
زيرا اعضاء و نسوج زن قابليت انعطاف را از دست خواهد داد، و براى حاملگى دچار زحمت بسيار خواهد بود، چرا كه جنين وقتى رحم از طرفين توسعه نيافت ، به سمت بالاى شكم پيشرفت مى كند و اعضائى مانند كبد، معده و طحال و اعضاى سينه مانند قلب تحت فشار قرار خواهند گرفت .
بدين سبب است كه اينگونه افراد معمولا داراى درد، طپش قلب ، سرگيجه ، تشنج و تهوع هستند و اين مساءله در زنانى كه مى خواهند بعد از گذشت 40 سالگى براى بار اول حامله شوند بسيار سخت تر است ، مخصوصا هنگام زايمان دچار مشكل جدى هستند، و چه بسا هم جنين مرده بدنيا مى آيد و اگر زنده بماند داراى قيافه محزون و مبتلا به امراض گوناگون و از جمله نرمى استخوان خواهد بود.
دعا و استغفار براى بچه دار شدن 
امام سجاد عليه السلام به يكى از اصحاب خود فرمود: براى بچه دار شدن بگو:(( رب لا تذرنى فردا و انت خير الوارثين ، و اجعل لى من لدنك وليا يرثنى فى حياتى و يسغفر لى بعد موتى و اجعله خلفا سويا و لا تجعل للشيطان فيه نصيبا، اللهم انى استغفرك و اتوب اليك انك انت الغفور الرحيم .))
يعنى خدايا مرا تنها مگذار و تو بهترين وارث هستى ، براى من از نزد خود كسى را قرار ده كه از من ارث برد در حياتم و استغفار كند براى من بعد از مرگم ، و او را سالم قرار ده و براى شيطان در او نصيبى قرار مده ، بار خدايا از تو طلب آمرزش مى كنم و به سوى تو بر مى گردم ، توئى آمرزنده مهربان ، اين دعا را هفتاد باز بخواند، هر كه اين دعا را بسيار خواند، خداوند آنچه اميد دارد از مال و فرزند همراه با خير دنيا و آخرت به وى خواهد داد خداوند مى فرمايد:
(( استغفرا ربكم انه كان غفارا يرسل السماء عليكم مدرارا و يمددكم باموال و بنين و يجعل لكم جنات و يجعل لكم انهارا.⁽¹⁸⁶⁾))
فرزند شايسته گل بهشتى است ، خود را محروم نكنيد 
(( الولد الصالح ريحانه من رياحين الجنة ))
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: فرزند شايسته گلى از گلهاى بهشت است .⁽¹⁸⁷⁾
باردارى يكى از پديده هاى مهم زندگى هر بانوئى است .
در روايات متعدد، با بيانات گوناگون ، رهبران اسلامى كوشيده اند، امت اسلامى را به ازدواج و تناسل و توليد مثل تشويق كنند، و اينكه از نظر اسلامى زنى كه باردار مى شود و از آوردن بچه امتناع نمى كند، بر آن زنى كه باردار نمى شود و يا از آوردن بچه امتناع مى كند، ترجيح دارد كه جاى هيچگونه شك و ترديدى نيست ، و اصولا امتناع از باردارى بطور مطلق ، مخالف هدف مهم ازدواج و غريزه طبيعى انسان كه مايل به بقاء و توليد مثل است مى باشد.
اولاد از نعمتهاى بزرگ خداوندى است ، كه كانون گرم خانواده را صفائى ديگر مى بخشد و پدر و مادر را مصمم تر و پرنشاط مى گرداند، اين آرزوى هر عروس و دامادى است كه بر ثمره گلستان خانواده خود نگاه كنند و وجود سراسر لطف . محبتشان را، نثار او كنند مردى بنام بكر ابن صالح گويد به ابو الحسن عليه السلام (حضرت رضا يا موسى ابن جعفر عليهاالسلام ) نوشتم كه پنج سال است كه از بچه دار شدن خوددارى كرده ام زيرا خانواده ام بچه نمى خواهد و مى گويد: بزرگ كردن ايشان بخاطر تنگدستى مشكل است ، شما چه مى فرمائيد: حضرت در جواب نامه مرقوم فرمود: بچه بخواه كه خداوند به آنها روزى مى دهد.⁽¹⁸⁸⁾
و در فصل اهميت ازدواج پاره اى از اين روايات گذشت ، كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: نسل خود را زياد كنيد كه من به آن افتخار مى كنم ، و يا فرمودند زنى بگيريد كه بچه دار مى شود و مانند آن ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: فرزند بخواهيد، و از آن روگردان نباشيد، همانا فرزند روشنى چشم و (همچون ) گل (صفاى ) دل است ، و بپرهيزيد از ناتوانى و نازائى ⁽¹⁸⁹⁾
ارزش باردارى و شيردادن بچه 
حضرت امير عليه السلام فرمود كه پيامبر اكرم راجع به جهاد و فضيلت آن سخن گفت ، در اين ميان بانوئى به حضر عرض كرد: يا رسول الله پس سهم زنان چيست ؟
حضرت فرمود: آرى زن از هنگام باردارى تا زايمان و سپس تا از شير گرفتن طفل ، پاداشى مانند كسى كه در راه خدا جهاد مى كند براى اوست ، و اگر در اين مدت از دنيا برود همانند شهيد است ⁽¹⁹⁰⁾
احتياط در آميزش  
(( نهى النبى (ص ) عن و طى الحبالى حتى يضعن ))
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نهى فرمود از آميزش با زن باردار تا وقتى كه زايمان كند.⁽¹⁹¹⁾
و در روايت ديگرى پيامبر اكرم به على عليه السلام فرمود: اگر همسر تو باردار است با وى آميزش مكن مگر اينكه با وضو باشى .⁽¹⁹²⁾
متخصصين گويند: بطور كلى آميزش با زن باردار در ماههاى آخر باردارى اصلا صلاح نيست و چه بسا موجب عفونت يا سقط جنين مى گردد - و در ماههاى اوليه باردارى اگر با احتياط تواءم باشد ضررى ندارد.
نكات لازم براى فرزندى سالم 
جنين موجودى است زنده و بسيار حساس ، آسيب پذيرى او در هنگامى بيشتر است كه علائم باردارى به اندازه كافى واضح و روشن نشده است .
بنابراين خانمهائى كه در سنين بارورى قرار دارند بايد با بروز كمترين علائم مثل تاءخير رگل يا حالاتى كه و يار ناميده مى شود به پزشك زنان مراجعه كنند، تا بتوانند از خطرات احتمالى براى خود و جنين در امان باشند، كسانى كه فرزندان سالم و شاداب مى خواهند مى بايست در مورد جنين خويش مراقبتهاى لازم را بنمايند.
رعايت نكات زير در دوران باردارى به سلامتى جنين و نوزاد آينده كمك مى كند.
1 - تغذيه مناسب : 
رشد جنين بطور مستقيم بستگى به تغذيه مادر دارد، غذاى مادر بايد كافى و حاوى ويتامينها و املاح و آهن باشد كه با مصرف نان ، شير، كره ، پنير، تخم مرغ ، گوشت ، ميوه جات و سبزيجات تاءمين مى گردد، مواد قندى و نشاسته نيز براى رشد جنين و احتياجات فيزيولوژيكى مادر لازم است ، اين مواد در برنج سيب زمينى ، غلات و انواع شيرينى ها و قند موجود است .
اما بايد به حد تعادل خورده شود، زيرا پرخورى منجر به چاقى مى گردد و چاقى زياد در دوران باردارى مضر است معمولا افزايش وزن مادر در تمام دوره حاملگى نبايد از 10 - 12 كيلوگرم بيشتر باشد.
يكى از موادى كه خيلى ضرورى است ماده اى است بنام كلسيم كه براى ساخته شدن استخوان بندى جنين لازم است ، چون كلسيم در شير بطور كلى در لبنيات به مقدار زياد وجود دارد، لذا بهتر است زنان باردار و شيرده حداقل روزى دو ليوان شير بنوشند، علاوه بر شير از ماست و پنير هم مى توان استفاده كرد.
2 - پيشگيرى از ابتلاء به بيماريهاى عفونى و تب دار: 
مادر به علت تاءثير شديد و وابستگى زياد با جنين بايد از برخورد با اشخاص ‍ بيمار، سرماخورده ، رفتن به مراكز شلوغ ، بچه هاى بيمار، اجتناب كند زيرا بيمارى و داروهائى كه براى رفع آن مصرف مى شود، ممكن است مشكلاتى را ايجاد كنند.
3 - داروها: 
دارو هر چقدر هم كه بى ضرر باشد نبايد بى تجويز پزشك متخصص مصرف گردد.
4 - لباس و كفش مناسب : 
پوشيدن لباس و كفش مناسب در راحتى مادر سهم به سزائى دارد.
5 - نرمش هاى روزانه و گردش : 
در هواى آزاد و پياده روى ، موجب راحت تر شدن زايمان مى گردد.⁽¹⁹³⁾
بچه زيبا 
امام صادق عليه السلام به پسرى زيبا نظر نموده فرمود: پدر اين جوان بايد گلابى خورده باشد و در روايتى نيز خوردن گلابى براى مادر موجب طراوت فرزند شمرده شده است .
خرما براى زن هنگام زايمان 
امام صادق عليه السلام فرمود: هيچ التيام بخشى مانند خرما براى زائو موثر نيست ، زيرا خداوند حضرت مريم را در هنگام نفاس (زايمان ) به خرماى تازه روزى داد.⁽¹⁹⁴⁾
خاصيت خوردن كندر براى زنان باردار 
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: به زنان باردار خود كندر بخورانيد كه فرزند چون در شكم مادر با كندر تغذيه شود، عقلش محكم مى شود و اگر پسر باشد شجاع مى شود و اگر دختر باشد عظمت عجيزتها فتحظى عند زوجها (از نظر جسمى در امور جنسى كامل مى گردد)⁽¹⁹⁵⁾
لقمه حرام در طفل اثر مى گذارد 
(( كسب الحرام يبين فى الذرية ))
امام صادق عليه السلام فرمود:
در آمد حرام در اولاد اثر مى گذارد - يعنى پدر و مادر بايد مراقب باشند، كه غذاى حرام نخورند وگرنه نطفه اى كه با غذاى حرام درست شده و يا جنينى كه با غذاى حرام تغذيه شده باشد، در فرزند اثر نامطلوب باقى مى گذارد⁽¹⁹⁶⁾
حالات و روحيات مادر در روان طفل اثر مى گذارد
نواقصى كه در ساختمان جنين در شكم مادر پديد مى آيد، منحصر به ضايعات جسمانى نيست ، بسيار اتفاق مى افتد كه فرزند در رحم مادر دچار عوارض روانى و انحرافهاى معنوى مى شود كه ظاهرا ناپيداست ، ولى مادر زمينه هاى آن را در فرزند آماده نموده و بچه با وضع اسرارآميزى با همان زمينه ها و شرائط شكل مى گيرد و پس از ولادت و گذشت زمان تدريجا آن اسرار نهفته را آشكار مى كند.⁽¹⁹⁷⁾
شايد يكى از رموز دستورات دينى به اينكه همسرى ، انتخاب كنيد، كه اخلاق و دين داشته باشد، و ازدواج با زن احمق بپرهيزيد كه فرزندش ضايع است ، در همين نكته نهفته باشد، مادر فقط بدن و جسم طفل را پرورش ‍ نمى دهد، بلكه صفات اخلاقى بسيارى از مادر به فرزند سرايت مى كند.
مادر در دوران باردارى ، مى بايست از آرامش و اعصاب خوب ، برخوردار باشد، هيجانات فوق العاده ترس هاى زياد، حتى بغض و كينه و حسدهاى شديد و امورى مانند اينها مى تواند در روح و روان و حتى جسم جنين اثر سوء بگذارد.
صفات روحى مادر هم سرايت مى كند 
از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده است كه فرمود:
(( انظر فى اى شيى ء تضع ولدك فان العرق دساس )) ببينيد و دقت كنيد كه نطفه خودتان را در چه محلى قرار مى دهيد، كه اخلاق سرايت مى كند.⁽¹⁹⁸⁾
محمد حنفيه يكى از فرزندان حضرت على عليه السلام است ، حضرت على عليه السلام در جنگ جمل ، او را پرچمدار لشكر نمود، حضرت به او فرمان حمله داد، محمد حمله كرد، اما دشمن با بارش تير مانع از حمله او شد، او صبر كرد تا تيرها كمتر شود، حضرت خود را به او رسانيد و فرمود: نترس ، در ميان نيزه ها حمله كن كه مرگ سپر خوبى است !! او كمى پيشروى كرد، ولى باز متوقف شد.
على عليه السلام از اين ضعف فرزندش آزرده شد، نزديك آمد و با قبضه شمشير بر او كوبيد و فرمود: (( ادركك عرق من امك ، )) اين ضعف و ترس را از مادرت به ارث برده اى ⁽¹⁹⁹⁾، آرى ، اگر پدرى همچون حضرت امير عليه السلام كه قهرمان بى همتاى ميدان نبرد است ، براى كسى باشد اما مادر او داراى برخى صفات نباشد، باز تاءثير مادر سبب انتقال آن ضعف به فرزند مى شود.
كنترل جمعيت راحتى در جمعيت كمتر 
(( قلة العيال احد اليسارين ))
حضرت على عليه السلام فرمود: كمى زن و بچه يكى از دو راحتى است ⁽²⁰⁰⁾ - عيال بمعناى افراد تحت سرپرست مى باشد.
مال و فرزند شما را غافل نكند 
(( يا ايها الذين آمنوا لا تلهكم اموالكم و لا اولادكم عن ذكر الله فمن يفعل ذلك فاولئك هم الخاسرون . ))
خداوند متعال مى فرمايد: اى كسانى كه ايمان آورده ايد، دارائى ، و فرزندان شما، شما را از ياد خدا باز ندارند - كسانى كه چنين كنند اينان از زيانكارانند⁽²⁰¹⁾.
فرزندش او را بد عاقبت كرد 
(( مازال الزبير رجلا منا اهل البيت حتى نشاء ابنه المشوم عبدالله ))
حضرت على عليه السلام فرمود: زبير (نام مردى از اصحاب پيامبر است ) همواره با ما خانواده بود تا پسر شوم او عبدالله بزرگ شد⁽²⁰²⁾ (اين حديث را در بحث مسئوليت پدر و مادر توضيح خواهيم داد)
بچه دار شدن از ازدواج كردن كه بالاتر نيست  
مساءله 4: مستحب بودن ازدواج گاهى بخاطر بعضى جهات حكمش تغيير مى كند، گاهى ازدواج واجب مى شود مثل آنجائى كه اگر ازدواج نكند به گمان بسيار در حرام مى افتد يا ضرر مى بيند و گاهى هم ازدواج حرام مى شود، مثل آنجائى كه ازدواج موجب شود كه واجبى ترك شود مثلا تحصيل علمى كه بر او واجب است انجام نشود، يا حقى از حقوق واجب ترك شود، و گاهى نيز ازدواج مكروه است ، و آن جائى است كه شخص با ازدواج در كار مكروه بيفتد⁽²⁰³⁾...
بنابراين ، كسانى كه مى دانند - و كيست كه نداند؟! - در عصر كنونى بخاطر مشكلات اجتماعى و اقتصادى و اخلاقى فراوان كه بسيارى از آنها در اختيار پدر و مادر هم نيست ، نمى توانند رعايت ضوابط شرعى و الهى را در مورد خود و تربيت فرزندان خود بنمائيد، و لااقل دچار دهها مكروه مى شوند، بهتر است نسبت به زيادى فرزند حساب شده فكر كنند.
بسيار سادگى است اگر كسى گمان كند، حكم اسلام به مستحب بودن فرزند داشتن ، ضابطه و حدى ندارد، اين حكم استحبابى هم مثل ساير احكام استحبابى ديگر همانند، ازدواج زيارت مومن ، استحباب قرض ، سلام كردن و غيره داراى مرز و حدودى است كه ابعاد آن و تقدم و يا تاءخر آن نسبت به ساير ارزشها مى بايست طبق نظر علماء و مجتهدين انجام گيرد.
آيا كسى هست كه معتقد باشد، چون ازدواج مستحب است ، پس هرزه گى در ازدواج و هر روز به دنبال زنى رفتن و عياشى كردن و از تمامى ارزشها دورى كردن هم مستحب است ؟!
اول فكر كردن بعد انجام بده 
آيا نبايد هر كس ، شرائط خود و مسائل مهم را در نظر بگيرد و به عاقبت كار فكر كند و سپس اقدام كند؟ در روايت است كه مردى خدمت حضرت رسول (ص ) آمد و عرض كرد مرا نصيحتى بفرما، حضرت فرمود: آيا مى پذيرى ؟ گفت آرى ، حضرت سه بار ابن پيمان را از او گرفت سپس ‍ فرمود: ترا سفارش مى كنم ، هر وقت خواستى كارى انجام دهى ، به عاقبت آن فكر كن ، اگر صلاح است انجام بده و اگر صلاح نيست و رهايش ‍ كن .⁽²⁰⁴⁾
عقل و تدبير هم نعمت خداست  
برخى گويند، كه روزى دهنده فرزند خداست ؟! ما گوئيم درست است روزى و تمام حالات و نيروهاى انسان همه و همه در دست خداست ، اما فكر و انديشه و عقل و تدبير هم يكى از ابزار الهى است كه خداوند در اختيار انسان قرار داده است .
آيا مى شود گفت كه چون روزى دهنده خداست ، پس بايد دنبال كار و كسب نرفت ؟ آيا مى شود گفت كه چون روزى دهنده خداست ، پس انسان اموالش ‍ را حيف و ميل كند؟! خير، در روايت است كه دعاى چند نفر مستجاب نيست ، يكى از آنها مردى است كه خداوند به او نعمت داده ، او همه را مى بخشد بعد دعا مى كند كه خداوند به او روزى دهد، خداوند مى فرمايد: مگر به تو روزى بسيار ندادم ، چرا ميانه روى نكردى ؟⁽²⁰⁵⁾
آرى درست است كه روزى دهنده خداست ، اما در عين حال طلب روزى كردن و به دنبال كار و كسب رفتن كه امام صادق عليه السلام فرمود: برخى از روزيها پوست را بر استخوان مى خشكاند،⁽²⁰⁶⁾ يعنى با جان كندن و به سختى بدست مى آيد، مگر نه اين است كه امروزه ، بمقتضاى حديث امام صادق عليه السلام كه فرمود: زمانى بر مردم مى آيد كه چيزى بهتر (يا كمياب تر) از دوست مناسب و پول حلال نيست ⁽²⁰⁷⁾ و اينكه در آخر الزمان پول حلال كم است و در آوردن مخارج زندگى از راه حلال بسيار مشكل شده است ؟!
آيا اينهمه بى انصافى و دزدى و رشوه و فحشاء و مردم آزارى كه از بعضى مشاهده مى شود.
اين همه گرگ صفتى و درنده خوئى كه اعصابها را ضعيف كرده و مردم را به يكديگر بد بين و تند خود كرده است جز براى بدست آوردن روزى است ؟! امام صادق عليه السلام فرمود: با شمشير جنگيدن آسان تر است تا يافتن روزى حلال .⁽²⁰⁸⁾
پدر و مادر مسئول تربيت فرزندان هستند 
آيا پدر و مادر، مسئول تاءمين خوراك و پوشاك و مسكن و درس و تربيت و اخلاق فرزندانشان نيستند، آيا شما فكر مى كنيد كه دين مقدس اسلام فرموده است كه اولاد فراوان خوب است ، هر چند پدر و مادر را بدبخت كنند، روح و جسم آنها را خراب كنند، پدر و مادر را از فكر دين و اخلاق و انجام وظائف باز دارند؟ هر چند فرزندان نيز هر كدام داراى دهها مفاسد اجتماعى از قبيل بى تربيتى و فحاشى و فساد و اعتياد باشند؟! مگر نه اين است كه از حقوق اولاد بر پدر و مادر اين است كه آنها را تربيت كنند و به آنها ادب بياموزند، آيا بدون كنترل و فكر مى توان ، همه فرزندان را اسلامى تربيت كرد، آنچه تاكنون گفته شد، فرزند از ديد خانواده است ، اما در بعد اجتماع ، و مسائلى كه رشد بى رويه جمعيت بر اجتماع پديد مى آورد، مسائل ديگرى دارد كه متخصصين آن را تذكر داده اند، مساءله وقتى جدى مى شود كه فرزند بسيار در سطح خانواده و اجتماع هر دو داراى مشكلات سنگين باشد، نه پدر و مادر از عهده خرج و تربيت آنها برآيند و نه اجتماع و امكانات آن .
اداره زندگى مشكل است  
(( هلك صاحب العيال ))
امام رضا عليه السلام از پدرش و ايشان از امام صادق عليه السلام روايت كنند كه حضرت صادق از كنار صيادى مى گذشتند، فرمودند: چه نوع حيوانى بيشتر در دام تو مى افتد؟ جواب داد: پرنده بچه دار! حضرت در حالى كه از كنار وى مى گذشت فرمود: صاحب عيال هلاك است ، صاحب عيال هلاك است .⁽²⁰⁹⁾ يعنى زن و بچه دار بسيار در معرض خطر است .
كم باشد ولى اندازه ، بهتر است از... 
امام سجاد عليه السلام فرمود: پيامبر به چوپانى كه شتر مى چراند عبور كرد، كسى را فرستاد تا مقدارى نوشيدنى (شير) از او بگيرد، چوپان گفت ، اما شيرى كه در پستان شتر است براى مصرف صبحانه (فردا) است و اما آنچه در ظرفهاست مصرف شام آنها است .
حضرت فرمود: خدايا مال و فرزندش را زياد كن !
سپس به چوپانى كه گوسفند مى چراند عبور كرد و كسى را فرستاد تا مقدارى نوشيدنى از وى بگيرد چوپان آنچه شير در پستان گوسفند بود دوشيد سپس آنچه در ظرف خود نيز داشت روى آن ريخته همراه با گوسفندى نزد پيامبر فرستاد و عرض كرد: اين موجودى ماست اگر دوست داريد اضافه كنيم حضرت رسول صلى الله عليه و آله عرضه داشت خدايا به او اندازه عنايت كن ، (مقدارى كه محتاج كسى نباشد).
يكى از اصحاب پيامبر عرض كرد: يا رسول الله براى آن چوپان كه شما را رد كرد دعائى نمودى كه همه ما دوست مى داشتيم (زيادى مال و فرزند) و براى آنكه شما را اجابت كرد دعائى فرمودى كه همه ما نسبت به آن كراهت داريم ، حضرت فرمود: آنچه كم باشد و كفايت كند بهتر است از آنچه زياد باشد ولى انسان را به غفلت اندازد، بعد فرمود: (( اللهم ارزق محمدا و آل محمد الكفاف ،)) خدايا محمد و آل محمد را به اندازه كفايت روزى بده .⁽²¹⁰⁾ (و طبق كافى حضرت فرمود: خدايا به محمد و آل محمد و دوستان ايشان به مقدار كفايت و عفت عطا كن ، و به دشمنان محمد و آل محمد مال و فرزند بده ).⁽²¹¹⁾
زن و بچه شمارا به حرام نيندازد 
(( يا ابن مسعود لا تحملنك الشفقة على اهلك و ولدك على الدخول فى المعاصى و الحرام .))
پيامبر اكرم در سفارشات خود به عبدالله ابن مسعود به وى فرمود: اى پسر مسعود، مهربانى و دلسوزى بر خانواده و فرزندان ، تو را به انجام حرام و گناه نيندازد، خداوند متعال مى فرمايد: روزى كه مال و پسران در آن سود ندهد مگر كسى كه با قلب سالم نزد خداوند آيد.⁽²¹²⁾
جلوگيرى از باد دارى 
جلوگيرى از بار دارى به معناى بيرون كشيدن آلت و بيرون ريختن منى ، جائز است گر چه اين كار، خطرات بار دارى نا خواسته را در پى دارد، زيرا ممكن است ذرات ريز از منى زودتر وارد، رحم شود، به هر حال اين كار جايز است .
همچنانكه جلوگيرى از بار دارى از طريق خوردن قرص و يا قرار دادن پوشش بر روى آلت نيز شرعا اشكالى ندارد، اما گذاردن دستگاه در مجراى زن براى جلوگيرى از بار دارى به خودى خود مانعى ندارد ولى از آنچه كه لازمه اين كار نگاه كردن به عورت زن است ، حرام مى باشد، هر چند اين كار را دكتر زن انجام دهد، زيرا نگاه كردن به عورت زن بر زن هم حرام است .
پس اگر بشود از راهى كه مبتلا به اين محذور نشوند، انجام داد، مانعى ندارد.
اما بستن لوله ها و يا عقيم نمودن ، طبق گفته برخى از فقهاء اگر قبل از بچه دار شدن باشد، جايز نيست ، زيرا جنايت حساب مى شود، اما پس از اينكه زن و شوهر صاحب حداقل يكى دو فرزند شدند، ديگر اشكالى ندارد، بشرط آنكه حرام ديگرى مثل نگاه كردن به عورت در پى نداشته باشد.
بهترين شير براى بچه 
(( ما من لبن رضع به الصبى اعظم بركة عليه من لبن امه ))
حضرت امير(ع ) فرمود: هيچ شيرى براى بچه با بركت تر از شير مادرش ‍ نيست (اين سخن در مادرانى مؤ ثر است كه دلسوز فرزندان خويش هستند نه مادرانى كه به اندام و رفاه خود بيش از فرزندشان اهميت مى دهند).⁽²¹³⁾
به فرزند خود جفا نكنيد 
امام صادق (ع ) فرمود: مدت شير دادن به بچه (به وسيله سينه مادر) بيست و يك ماه است هر چه از اين كم شود ستم بر بچه است .⁽²¹⁴⁾
مؤ لف مى گويد: اهميت شير مادر امروز بر كسى پوشيده نيست ، متخصصين راجع به منافع شير مادر و امتيازات آن ، سخن فراوان گفته اند، پس بر مادران دلسوز و شايسته است ، تا فرزند دلبند خود را از اين نعمت الهى ، كه حق خالص و طبيعى اوست ، محروم نكنند.
مادر شيخ انصارى او را به وضو شير مى داد 
يكى از بزرگترين علماء شيعه كه كتابهاى ارزنده وى هم اكنون در حوزه هاى علميه تدريس مى شود، آية الله العظمى شيخ مرتضى انصارى است ، به مادر شيخ گفته شد: فرزندت به درجات عاليه اى از علم و تقوى رسيده است ، پاسخ داد: من ترقى بيشترى هم از او انتظار داشتم ، زيرا هنگام شير دادن ، هرگز او را بدون وضو شير ندادم ، حتى در شبهاى سرد زمستان هم وضو مى گرفتم و سپس به وى شير مى دادم .
ارزش مادرى كه به فرزند خود شير مى دهد 
پيامبر اكرم در حديثى به همسرش ام سلمه فرمود: زن وقتى كه حامله مى شود همانند يك انسان روزه دار، كه شب را به عبادت سپرى مى كند، و در راه خدا با جان و مال جهاد مى كند، پاداش خواهد برد، وقتى كه زايمان كند آنقدر پاداش مى برد كه از زيادى در فكرش نمى گنجد.
و چون فرزندش را شير دهد، به هر جرعه اى كه نوازد مى مكد، پاداش آزاد كردن يك بنده از فرزندان حضرت اسماعيل براى اوست ، و چون از شير دادن فارغ شود، فرشته اى بر پهلوى او زند و مى گويد: آمرزيده شدى ، از نو شروع كن . (يعنى مثل كسى هستى كه تا به حال كار بد نكرده و تازه مى خواهد انجام وظيفه كند)⁽²¹⁵⁾
فرزند و تربيت او يكى از دو راحتى 
(( قلة العيال احد اليسارين ))
امير المؤ منين (ع ) فرمود: عيال كمتر يكى از دو راحتى است .⁽²¹⁶⁾ (و آن ديگرى رفاه مادى است ، آنها كه با زياد كردن جمعيت خانواده خويش دچار كدورت و سختى شديد و اعصاب ضعيف و مريض و بدى اخلاق و دورى از دستورات دين مى شوند راحتى را انتخاب كنند).
سعدى مى گويد:

اى گرفتار و پاى بند عيال

ديگر آسودگى مبند خيال

غم فرزند و نان و جامه و قوت

بازت آرد ز سير در ملكوت

همه روز اتفاق مى سازم

كه به شب با خداى پردازم

شب چو عقد نماز مى بندم

چه خورد بامداد فرزندم

آيا سالم است ؟ 
در روايت است كه امام چهارم عليه السلام وقتى مژده فرزندى را به او مى دادند، سئوال نمى فرمود كه پسر است يا دختر، اول مى پرسيد آيا سالم است ؟ اگر سالم بود مى فرمود: شكر خداى را كه از من فرزند ناسالم نيافريد⁽²¹⁷⁾ (يعنى اهميت به سالم بودن است نه دختر و پسر بودن ، اگر سالم باشد بهترين لطفها را خداوند به پدر و مادر خود طفل كرده است پس ‍ ناشكرى نكنيد).
هر چه خدا بخواهد خوب است دختر باشد يا پسر 
براى يكى از شيعيان دخترى متولد شده بود، نزد امام صادق آمد، حضرت ديد ناراحت است فرمود: بگو ببينم اگر خداوند به تو وحى كند و از تو بپرسد كه من برايت انتخاب كنم يا خودت براى خودت انتخاب كنى چه مى گوئى ؟ عرض كرد: مى گويم خدايا شما برايم انتخاب كن ، حضرت فرمود: خدا براى تو (دختر) انتخاب كرده است .
سپس (حضرت با اشاره به داستان موسى و خضر كه خضر آن پسر بچه را كشت و موسى اعتراض كرد) فرمود آن پسر بچه كه آن عالم او را كشت خداوند عزوجل مى فرمايد:
(( فاردنا ان يبدلها ربهما خيرا منه زكوة و اقرب رحما.))
يعنى خداوند خواست فرزندى پاكيزه و نزديكتر به جاى آن پسر بچه به آنها عنايت كند سپس حضرت صادق عليه السلام فرمود: خداوند بجاى آن ، پسر دخترى به آنها داد كه هفتاد پيامبر از او متولد شد.⁽²¹⁸⁾
يعنى فرزند اگر صالح باشد دختر و پسر ندارد، و انسان بايد در تربيت آنان كوشا باشد چه بسيار دخترانى كه مردان را تاب صعود به مقام و درجه آنها نيست ، آرى ممكن است در شرائط خاصى تربيت دختر بخاطر مسائلى كه زمانه و جو جامعه ايجاد كند مشكلتر باشد و ليكن هر قدر كه انسان بيشتر زحمت بكشد اجرش بيشتر و اثرات اجتماعى و دينى آن هم بخاطر تاءثير شديد و عميق مادر بر فرزند و خانواده بيشتر است .
شايد بتوان گفت : يك بانوى شايسته بيش از يك مرد مى تواند در موفقيت و پيشرفت جامعه مؤ ثر باشد، آنهمه تاكيدى كه از هنگام انعقاد نطفه در رحم مادر چه از جهت دينى و چه در مسائلى بهداشتى و روانى شده است . بطورى كه حتى پايه هاى اصلى سعادت كودك از نظر جسمى و روحى از مادر شروع مى شود و بعد از آن هم هنگام شيردادن و كودكى و تربيت و سپس كانون خانواده و سپس مسئوليت او در قبال مسائل اجتماعى و غيره همه حكايت از اهميت و حساسيت نقش زنان در نزد رهبران اسلامى دارد زيرا بناى سلامت جسم و روح جامعه بوسيله مادر پى ريزى مى شود.
گل خوشبو 
مردى نزد پيامبربود، به او خبر دادند كه فرزندى برايش متولد شده ، رنگ صورتش پريد پيامبر فرمود چه شده ؟ گفت : خير است حضرت فرمود: بگو، گفت : وقتى من مى آمدم زنم در حال زايمان بود به من خبر دادند كه دختر زائيده است .
پيامبراكرم صلى الله عليه و آله فرمود: زمين او را بر مى دارد و آسمان سايه مى اندازد و خدا روزيش مى دهد و براى تو هم گلى است كه مى بوئى ⁽²¹⁹⁾ (چرا ناراحتى ) الحديث -.
مؤ لف گويد: آداب و رسوم جامعه و خانواده ها گاهى چنان در اعماق روح و جان افراد رسوخ مى كند كه حتى علم و آگاهى ايشان نيز مانع از تغيير آن نمى شود، شخصيكه خود را روشنفكر يا متفكر و ديندار مى دادند باز در اثر تلقين و ارزشهاى كاذب از خود عكس العمل نشان مى دهد و نسبت به همسرى كه او گلى آورده است خشمگين مى شود، اينان فقط پستى خود را با اين اعمال آشكار مى كنند.
جارود ابن منذر گويد: امام صادق به من فرمود: به من خبر رسيده كه دخترى برايت متولد شده و تو او را دوست ندارى ، او چه ضررى براى تو دارد؟ گلى است كه مى بوئى و روزيش هم به عهده ديگرى است . (( و كان رسول الله (ص ) ابا بنات ، )) پيامبر اكرم هم پدر چند دختر بود.⁽²²⁰⁾
دختر سود خالص است  
(( البنات حسنات و البنون نعمة و الحسنات يثاب عليها و النعمة يسال عنها ))
امام صادق عليه السلام فرمود: دختران نيكى ها هستند و پسران نعمتها، نيكى ها پاداش دارند و از نعمتها سئوال مى شود (بنابراين دخترها از نظر دينى براى پدر و مادر بيشتر بهره دارند.)
چه بسيار دختر كه از پسر بهتر است  
يحيى ابن زكريا گويد از حضرت هادى عليه السلام ضمن نامه اى ، تقاضا نمودم برايم دعا كند تا خداوند به من پسرى عنايت فرمايد، حضرت در جواب نامه مرقوم داشت : چه بسيار دخترى كه از پسر بهتر است ، وقتى همسرم زايمان نمود، دخترى به دنيا آورد، ولى همچنانكه حضرت فرمود بود، دخترى شد بهتر از بسيارى از پسران دوران .⁽²²¹⁾
اذان و اقامه در گوش نوزاد 
پيامبر اكرم (ص ) فرمود: هر كه فرزندى خدا به او دهد بايد در گوش راست او اذان نماز بگويد و در گوش چپ اقامه بگويد كه اين كار او را از شيطان رجيم نگه مى دارد.⁽²²²⁾
ختنه مفيد و لازم است  
(( اختنوا اولادكم لسبعه ايام فاءنه اطهر و اسرع لنبات اللحم و ان الاءرض ‍ تكره بول الاءغلف . ))
امام صادق فرمود: فرزندان خود را طى هفت روز ختنه كنيد كه پاكيزه تر و گوشت او را سريعتر مى روياند و همانا زمين از ادرار فرد ختنه نكرده كراهت دارد.⁽²²³⁾ مؤ لف گويد: ختنه كردن واجب است حتى بعد از بلوغ .
عقيقه لازم است  
(( كل مولود مر تهن بالعقيقة .))
امام صادق عليه السلام فرمود: هر نوزادى در گرو عقيقه است و در روايت ديگرى پيامبر فرمود: نوازد در گرو عقيقه است خواه پدر و مار او را از اين گرو بيرون آورند يا نياورند.⁽²²⁴⁾
روايت دارد كه دادن پول عقيقه كفايت نمى كند بايد گوسفند يا گاو يا شترى بكشند و بهتر است و عقيقه چاق باشد و پدر و مادر از عقيقه نخورند مخصوصا مادر).
اولين هديه به فرزند 
(( فليحسن احدكم اسم ولده .))
حضرت موسى ابن جعفر(ع ) فرمود:
اولين خدمت مرد به فرزندش ، نام نيكو است ، بر هر يك از شما لازم است كه براى فرزندش نامى نيكو انتخاب كند.⁽²²⁵⁾
اهميت و بركت نام محمد و فاطمه در خانواده 
ابو هارون گويد: من در مدينه همنشين امام صادق عليه السلام بودم ، چند روز نزد حضرت نرفتم ، وقتى خدمتش رسيدم حضرت فرمود: اى ابا هارون چند روز تو را نديدم ؟ عرض كردم : پسرى برايم متولد شده ، فرمود: خداوند مبارك گرداند نامش را چه گذاردى ؟ عرض كردم او را محمد ناميدم ، حضرت همين كه نام محمد را شنيد در حالى كه مى فرمود: محمد، محمد، محمد، آنقدر خم شد تا صورتش نزديك زمين قرار گرفت ، سپس فرمود: جانم و فرزندانم و خانواده و پدر و مادرم تمام اهل زمين همگى فداى رسول الله باد، به فرزندت بد نگو و او را مزن و اذيتش مكن ، و بدان در زمين خانه اى نيست كه در آن نام محمد باشد مگر اينكه هر روز تقديس مى شود، سپس حضرت به من فرمود: آيا او را عقيقه كرده اى ؟ جوابى ندادم ، حضرت از سكوتم پى برد كه من انجام نداده ام .
شخصى را صدا زد و به گونه اى كه من متوجه نشوم به او چيزى فرمود: به گمان كردم كه به آن شخص دستورى خصوصى داده است ، خواستم بلند شوم فرمود: سرجايت باش ، آن مرد سه دينار آورد و به من داد، حضرت فرمود: برو دو گوسفند فربه تهيه كن و آنها را ذبح كن خودت بخور و به ديگران هم بخوران .⁽²²⁶⁾
و در روايتى كه در حقوق و تربيت اولاد ذكر خواهد شد، امام صادق عليه السلام به مردى كه نام دخترش را فاطمه نهاده بود فرمود: وقتى نام او را فاطمه نهادى ، به او بد مگو، نفرينش مكن و او را مزن .⁽²²⁷⁾
از نامهاى زشت پرهيز كنيد 
(( ان الشيطان اذا سمع مناديا ينادى باسم عدو من اعدائنا اهتز واختال ))
امام باقر(ع ) فرمود: شيطان چون بشنود كسى همنام دشمنان ما را صدا مى كند و به وجد و طرب در مى آيد.
نامهاى زشت را تغيير دهيد 
(( ان رسول الله (ص ) كان يغير الاسماء القبيحة فى الرجال و البلدان .))
پيامبر اكرم (ص ) نامهاى زشت در مردها و شهرها را تغيير مى داد.⁽²²⁸⁾
به پيامبر جفا نكنيد 
(( من ولد له اربعة اولاد لم يسم احدهم باسمى فقد جفانى .))
پيامبر اكرم (ص ) فرمود: هر كه خداوند به او چهار فرزند (پسر) بدهد و يكى از ايشان را بنام من نكند به من جفا كرده است .
امام حسين عليه السلام نام على را دوست مى داشت  
امام حسين عليه السلام به والى مدينه كه نامش مروان بود و به حضرت از اينكه دو فرزندش را على گذارده است عيب گرفت ، حضرت بعد از ملامت وى فرمود: اگر براى من يكصد فرزند زاده شود دوست دارم همه را اسمى جز على نگذارم .⁽²²⁹⁾
اثر نامهاى نيكو 
ابوالحسن (امام رضا عليه السلام ) فرمود: در خانه اى كه در آن محمد يا احمد يا على يا حسن يا حسين يا جعفر يا عبدالله يا فاطمه باشد فقر و احتياج وارد نمى شود.⁽²³⁰⁾
مؤ لف گويد: نام فرزندان علاوه بر اينكه نشان دهنده مقدار ديندارى و علاقه پدر و مادر به دين است ، خود تبليغى و تشويقى است به مكارم الاخلاق و ارزشهاى صاحب آن نام ، و به همين جهت هر گروهى كه بخواهند مرام و روش محبوب خود را زنده كنند با نام آنها نامگذارى مى كنند، و هر اندازه كه نامهاى خوب موجب تقويت دين در سطح فرد و جامعه مى گردد، نامگذارى به نامهاى افراد فاسد يا مسائل ناهنجار سبب لكه دار شدن ارزشهاى واقعى است .
پس بهتر است كه پدران و مادران هوا و هوسهاى جاهلانه خود را كنار گذارند و به ارزشهاى دينى و معنوى توجه كنند و نامهاى رهبران دينى كه از زيبائى لفظ و معنى بر خوددار است براى فرزندان خود انتخاب كنند.
حقوق و تربيت اولاد 
يكى از افرادى كه خدمت امام صادق عليه السلام رسيده بود گويد: ناراحت و غصه دار بودم ، حضرت به من فرمود: از چه ناراحتى ؟ عرض كرد: دخترى برايم متولد شده است !!
حضرت فرمود: سنگينى آن بر زمين است و روزى آن بر خدا، نه روزى تو را مى خورد و نه از عمر تو استفاده مى كند، راوى گويد: با شنيدن اين كلمات ، غم و غصه از دل من بيرون رفت .
حضرت پرسيد: نامش را چه گذارى ؟ عرض كردم : فاطمه ، با شنيدن اين نام حضرت منقلب شد، دوبار فرمود: آه آه ، و دست خود را بر پيشانى گذارد، سپس فرمود:
حقوق پسر بر پدر 
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است : حق پسر بر پدر اين است كه (اولا) مادرش را (يعنى همسر خود را) احترام كند و با او حرف رشت نگويد، براى پسرش نام نيكو قرار دهد، قرآن به او ياد دهد، و او را پاكيزه بدارد، و شناكردن را نيز به او ياد دهد.
حقوق دختر بر پدر 
اما حق دختر بر پدر اين است كه (اولا) مادرش را (يعنى همسر خود را) احترام كند و با او حرف رشت نگويد، براى دخترش نام نيكو انتخاب كند، سوره نور به او ياد دهد، ولى سوره يوسف (كه ممكن است موجب وسوسه باشد) به او ياد ندهد، دخترش را در طبقه بالا جاى ندهد، و در شوهر دادن او عجله كند، سپس (حضرت صادق عليه السلام ) فرمود: وقتى دخترت را فاطمه ناميدى به او بد مگو، او را نفرين مكن و مزن .⁽²³¹⁾
روح طفل مثل جسم او لطيف است ، مواظب باشيد
فرزندى كه خداوند به شما عنايت فرموده است ، امانت خداست در دست شما، هم جسم او و هم روح او، شما كه خود را نسبت به سلامت او مسئول مى دانيد، نسبت به سلامت روح او نيز مسئوليد.
فرزند شما روحى دارد همانند جسم او لطيف و پاك ، همچنانكه دوره يك تا پنج سالگى در اطفال از نظر جسمى فوق العاده مهم است و رشدى سريع در آنها ايجاد مى شود، همين دوران نيز در شكل گيرى روحيات او بسيار مؤ ثر است . فرزند شما گرچه به ظاهر از نظر عقلى نمى فهمد، اما اخلاق و آداب خانواده به شدت در او تاءثير مى كند، و بطور ناخودآگاه ، روحيات او را شكل مى دهد، او با اخلاق خانواده بار مى آيد، گرچه خود نيز نداند.
مراعات شخصيت او را بكنيد، هرگز تحقيرش نكنيد، او را به مفاسد اخلاقى مبتلا نكنيد، ارزش را در درون روح او عملا قرار دهيد، يعنى شما و پدر و مادر عزيز، خودتان مراعات اخلاق را بكنيد، خوب با هم صحبت كنيد، حرص و طمع ، حسد و عصبانيت ، نداشته باشيد.