علما و دانشمندان ما در قديم نه تنها علوم دينى را تحصيل مى كردند، و در آن قسمت
استاد مى شدند، و به مقام اجتهاد مى رسيدند، بلكه به موازات آن ، فلسفه و كلام و
منطق و رياضى و غيره هم فرا مى گرفتند، و به عبارت كوتاهتر جامع معقول و منقول
بودند.
(ملاصدرا شيرازى
) كه به وى (صدر المتاءلهين
) هم مى گويند، و (صدرالدين
شيرازى ) نيز خوانده مى شود، يكى از
بزرگترين فلاسفه اسلام و شيعه است .
وى علوم خود را در محضر حكيم مشهور (ميرداماد)
و نابغه نامى (شيخ بهائى
) آموخت ، سپس كه در دانشهاى گوناگون مخصوصا حكمت و فلسفه به مقام
والائى نائل گشت ، از محيط پر سر و صداى اصفهان و زاد و بوم خود
(شيراز) رخت بيرون كشيد، و
به (كهك
) نقطه دوردستى واقع در نزديكى شهر مذهبى قم رفت و افزون از چهار سال در
آن گوشه خلوت و در دامن طبيعت و دور از هياهوى اجتماع ، چهار جلد كتاب بزرگ و بى
نظير خود (اسفار)
را نوشت كه از آن روز تا كنون به عنوان بزرگترين و جامع ترين مبانى فلسفى اسلامى
شرق و معروف و همواره مورد بحث و بررسى و استفاده حكما و دانشمندان بوده و هست .
كتابهاى (شرح اصول كافى
) شرح هدايه ميبدى ، شواهد الربوبيه ، عرشيه ، حاشيه الهيات و شفاء ابن
سينا و حكمة العين شهاب الدين سهروردى از جمله آثار مشهور صدر المتاءلهين شيرازى
است .
وى در سال 1051 هجرى هنگامى كه براى هفتمين بار پياده به مكه معظمه به حج مى رفت در
شهر بصره واقع در كشور عراق زندگانى را بدرود گفت و همانجا نيز مدفون گرديد.
فرزند وى (ابراهيم شيرازى
) نيز دانشمند و حكيمى نامور و در علوم عقلى و نقلى و رياضيات استاد
بود، و در سال 1070 در شيراز چشم از جهان فرو بست .
(ملاصدرا)
دو دختر فاضله و دانشمند نيز داشت . يكى از آنها را به شاگرد دانشمندش
(ملا عبدالرزاق لاهيجى
) و ديگرى را به شاگرد ديگرش (ملا
محسن فيض كاشانى )
كه او نيز از دانشمندان نامدار و مردان سخن گستر بود تزويج نمود.
(ملا عبدالرزاق لاهيجى
) در حكمت و كلام و منطق و رياضى و ساير فنون عقلى ، همچنين در علوم
دينى و ادبيات فارسى و عرب استاد مسلم بود. كتابهاى
(گوهر مراد) و
(سرمايه ايمان ) به فارسى و
(شوارق ) و
(مشارق ) به عربى در فلسفه
و كلام از آثار ارجدار و معروف اوست .
(ملا محسن فيض كاشانى
) نيز بى گمان از نوابغ نامى و دانشمندان عاليقدرى است كه به حق مى توان
او را از لحاظ جامعيت و استعداد خداداد و فهم سرشار و زيادى آثار قلمى در تمام رشته
هاى علمى و دينى و فلسفى و ذوقى و ادبى كم نظير بلكه بى مانند دانست .
كتابهاى ذيقيمت و بزرگى چون (اوفى
) در اخبار و آثار دينى (علم
اليقين ) و
(حق اليقين ) و
(عين اليقين ) در اصول
عقائد، (محجة البيضاء)
و (حقايق
) در اخلاق ، و
(صافى
) و (اصفى
) و (مصفى
) در تفسير قرآن (مفاتيح
) در فقه اسلامى بشيوه دانشمندان اصولى و چند كتاب ديگر از جمله آثار
نغز و پر مغز است كه بالغ بر دويست جلد مى باشد!
قدرت قلمى فيض و سبك انشاء روان و ساده او در دور زبان عربى و فارسى و موج فكرى او
در شرح و بسط علوم و فنون امتياز خاصى ، به وى بخشيده است .
(ملاصدرا)
دو شاگرد دانشمند و نابغه اش را كه دامادهاى او نيز بودند، به واسطه وفور دانش و
فيوضات الهى كه شامل حالشان شده بود، يكى را به (فياض
) و ديگرى را به (فيض
) ملقب ساخت و تخلص شعرى آنها نيز همين بود.
هنگامى كه اين دو لقب به ترتيب به (ملاعبدالرزاق
) و (ملا محسن
) از طرف ملاصدرا به آنها اعطا شد، روزى دخترى كه همسر فيض بود، نزد پدر
رفت و از وى گله نمود كه چرا لقب (فيض
) را كه مصدر است به شوهر او، و (فياض
) كه صيغه مبالغه است و دلالت دارد كه در دانش و فضل از
(فيض ) برتر است ، به شوهر
خواهر او داده است ؟
(ملاصدرا)
از نكته سنجى دختر فاضله اش تبسمى نمود و گفت :
لقب (فيض
) كه به شوهر تو داده ام ، بهتر از (فياض
) صيغه مبالغه است كه نصيب شوهر خواهرت شده ، زيرا لقب شوهر تو مصدر و
فيض محض است )!!
فيض و فياض گذشته از اين كه در علوم معقول و منقول استاد مسلم عصر بوده اند، ديوان
فيض چاپ شده ، و بسيارى از اشعار فياض هم در كتابهاى مربوطه آمده است . شعر زير از
(فياض ) است :
سنگ بالين كن وانگه مزه خواب ببين
|
تا ببينى كه چه در زير سر مردانست
|
و نيز از اوست :
سخت بى مهر و جفا پيشه و پرفن شده اى
|
جان من خوب بكام دل دشمن شده اى
|
نيستم داغ كه بيگانه شدى از من ، ليك
|
داغ از آنم كه بفرموده جز من شده اى
|
چون طلا دست فشار و دل گرمم بودى
|
كه دميد اين نفس سرد كه آهن شده اى ؟!
|
ذوق شعرى و قريحه شاعرى (فيض
) از (فياض
) بهتر و اشعارش نيز بيشتر است . اين اشعار از اوست :
سالك راه حق بيا، نور هدى زما طلب
|
نور بصيرت از در عترت مصطفى طلب
|
هست سفينه نجات ، عترت و ناخدا خدا
|
دست در اين سفينه زن دانش ناخدا طلب
|
دم بدمم بگوش هوش ، مى فكنندم اين سروش
|
معرفت ار طلب كنى ، از بركات ما طلب
|
خسته جهل را بگو، هرزه مگرد كوبكو
|
از بر ما شفا بجو، از در ما دوا طلب
|
مفلس بى نوا بيا، از بر ما ببر نوا
|
صاحب مدعا بيا، از درما دعا طلب
|
بهوش باش كه حرف نگفتنى نجهد
|
نه هر سخن كه بخاطر رسد توان گفتن
|
يكى زبان و دو گوش است اهل معنى را
|
اشارتى بيكى گفتن و دو بنشفتن !
|
سخن چه سود ندارد نگفتنش اولى است
|
كه بهتر است ز بيدارى عبث خفتن
|
(فياض
) در شهر (قم
) سكونت داشته ، فيض هم نخست مقيم قم بوده و بعدها به موطن خود
(كاشان ) رفته و در آنجا
بسر مى برده است ، و هر دو از مراجع بزرگ علمى و دينى عصر به شمار مى رفته اند.
ملامحسن اشعار زيرا كه حاكى از شور و شوق وى نسبت به ملا عبدالرزاق لاهيجى باجناق و
همدرس و دوست ديرين خود است ، سرود و براى او كه مدتى از حالش بى اطلاع مانده بود،
فرستاد و گله نموده كه نمى دانم با اين وصف از تو شكايت و گله كنم يا برايت دعا
نمايم ؟:
قلم گرفتم و گفتم مگر دعا بنويسم
|
تحيتى بسوى يار بى وفا بنويسم
|
زشكوه بانگ در آمد مرا نويس دلم گفت
|
بهيچ نامه نگنجى تو را كجا بنويسم
|
دعا و شكوه بهم در نزاع و من متحير
|
كدام را ننويسم ، كدام را بنويسم
|
اگر سر گله و شكوه واكنم زتو هيهات
|
دگر چها بلب آرم ، دگر چها بنويسم
|
مداد و بحر و بياض زمين وفا ننمايد
|
گهى كه نامه بسوى تو بى وفا بنويسم
|
نه بحر ماند و نه بر، نه خشك ماند و نه تر
|
اگر شكايت دل را به مدعا بنويسم
|
چو برذكاى توام هست اعتماد هيچ نگويم
|
ز مدعا نزنم دم ، همين دعا بنويسم
|
نميشود كه شكايت ز دست تو نكند (فيض
)
|
شكايتى بلب آرم ولى دعا بنويسم
|
(فياض
) هم جواب او را بدين گونه داد:
دلم خوش است اگر شكوه گر دعا بنويسى
|
كه هر چه تو بنويسى به مدعا بنويسى
|
چه شكوه توبه است از دعاى هر كه بجز تست
|
چه حاجت است كه زحمت كشى دعا بنويسى ؟
|
هزار ساله وفاتى مرا به است كه گاهى
|
كنى وفا و مرا نام بى وفا بنويسى !
|
تراست خامه جادو زبان ، عجيب نباشد
|
اگر شكايت بى جاى من بجا بنويسى
|
تو گر شمائل خوبى رقم كنى بتوانى
|
كه هم كرشمه نگارى و هم ادا بنويسى
|
كتاب درد دلم مشكل است مشكل مشكل
|
اگر تو گوش كنى تا بر او چها بنويسى
|
از آن به من بنويسى تو نكته اى كه مبادا
|
خدا نخواسته درد مرا دوا بنويسى
|
مروتى كه ندارى عجب ز خويش ندارى
|
كه خون بريزى و آنگاه خونبها بنويسى
|
اميد هست كه تحريك لطف ، گوشه چشمى
|
كند اشاره كه از بهر من شفا بنويسى
|
تو را كه شيوه اخلاصم از قديم عيانست
|
بغير شكوه بى جا به من چرا بنويسى
|
قبول كرده ام اى دوست حرفها كه نگفتم
|
مگر تو هم خط بطلان بما مضى بنويسى
|
عجب ز طالع (فياض
) نااميد ندارم
|
كه در كتاب دشنام او دعا بنويسى
(60)
|
|