لازم است‏يادآورى شود كه علم و ادراك كه در اين مقاله ماهيت و نحوه واقعيت وى مورد بحث قرار گرفته است كه آيا از سنخ ماده است‏يا مجرد از ماده اعم است از ادراك حسى و خيالى و عقلى و براى آنكه خواننده محترم بهتر مقصود اين مقاله را دريابد فرق اين سه را بيان مى‏كنيم .

قدما و همچنين متاخرين براى ادراكات انسان از خارج سه مرتبه قائل شده‏اند مرتبه حس مرتبه خيال و مرتبه تعقل .

مرتبه حس

مرتبه حس عبارت است از آن صورى از اشياء كه در حال مواجهه و مقابله و ارتباط مستقيم ذهن با خارج با بكار افتادن يكى از حواس پنجگانه يا بيشتر در ذهن منعكس مى‏شود مثلا وقتى كه انسان چشمها را باز نموده و منظره‏اى را كه در برابرش موجود است تماشا مى‏كند تصويرى از آن منظره در ذهنش پيدا مى‏شود و آن تصوير همان حالت‏خاصى است كه انسان حضورا و وجدانا در خود مشاهده مى‏كند و آنرا ديدن مى‏ناميم يا آنكه در حالى كه كسى صحبت مى‏كند و صداى وى بگوشش مى‏رسد حالت ديگرى را در خود مشاهده مى‏نمايد كه آن را شنيدن مى‏ناميم و ... .

مرتبه خيال

مرتبه خيال ادراك حسى پس از آنكه از بين رفت اثرى از خود در ذهن باقى مى‏گذارد و يا به تعبير قدما پس از پيدايش صورت حسى در حاسه صورت ديگرى در قوه ديگرى كه آنرا خيال يا حافظه مى‏ناميم پيدا مى‏شود و پس از آنكه صورت حسى محو شد آن صورت خيالى باقى مى‏ماند و هر وقت انسان بخواهد آن صورت را احضار مى‏نمايد و باصطلاح باين وسيله آن شى‏ء خارجى را تصور مى‏كند .

صورت خياليه شبيه صورت محسوسه است‏با اين فرق : اولا غالبا و در حال عادى وضوح و روشنى آنرا ندارد . ثانيا صورت محسوسه هميشه با وضع خاص نسبت مخصوص با اجزاء مجاور و جهت‏خاص در طرف راست‏يا چپ يا پيش رو يا پشت‏سر و غيره و مكان خاص احساس مى‏شود مثلا انسان هر وقت چيزى را مى‏بيند او را در جاى معين و در جهت معين و در محيط معين مشاهده مى‏كند اما اگر بخواهد همان شى‏ء را كه بارها با اوضاع و جهات مختلف و در جاهاى مختلف ديده تخيل كند ميتواند آنرا تنها پيش نظر خود مجسم نمايد بدون آنكه آنرا در وضع و جهت و مكان خاص ملاحظه نمايد . ثالثا در ادراكات حسى تماس و ارتباط قواى حاسه با خارج شرط است در صورتى كه آن ارتباط از بين برود خود بخود ادراك حسى نيز از بين ميرود اما ادراكات خيالى ذهن احتياجى بخارج ندارد و لهذا ادراكات حسى خارج از اختيار شخص ادراك كننده است مثلا انسان عادتا نمى‏تواند چهره كسى را كه حاضر نيست‏ببيند يا آوازش را بشنود يا بوى گلى را كه موجود نيست استشمام نمايد اما همه اينها را با ميل و اراده خود هر گاه بخواهد ميتواند با استمداد از قوه خيال تصور نمايد .

مرتبه تعقل

مرتبه تعقل ادراك خيالى چنانكه دانستيم جزئى است‏يعنى بر بيش از يك فرد قابل انطباق نيست لكن ذهن انسان پس از ادراك چند صورت جزئى قادر است‏يك معناى كلى بسازد كه قابل انطباق بر افراد كثيره باشد باين ترتيب پس از آنكه چند فرد را ادراك نمود علاوه بر صفات اختصاصى هر يك از افراد بپاره‏اى از صفات مشتركه نائل مى‏شود يعنى يك معنى را كه در يك فرد ديده دو مرتبه متوجه مى‏شود كه عين همين معنى در فرد دوم نيز هست و همچنين در سوم و چهارم و ... اين مكرر ديدن يك معنى در افراد مختلف ذهن را مستعد مى‏كند كه از همان معنى يك صورت كلى بسازد كه بر افراد نامحدودى قابل انطباق باشد اين نحوه از تصور را تعقل يا تصور كلى مى‏نامند .

اين سه نحوه ادراك بالوجدان براى انسان وجود دارد و هر كس با علم حضورى آنها را در خود مى‏يابد .

فلاسفه اسلامى قبل از صدر المتالهين به پيروى از فلاسفه يونان تنها قوه عاقله را كه مدرك كليات است مجرد از ماده مى‏دانستند براهينى كه براى تجرد نفس اقامه مى‏كردند در اطراف قوه عاقله دور مى‏زد .