ـ امام على (ع ): سزاوار است كسى كه خود را شناخته است , پايبند قناعت و عفت باشد.
ـ كسى كه خود را شناخته است , سزد كه اندوه و حذر از او جدا نشود.
ـ كـسـى كه خود را شناخته است , سزد كه از بيم لغزيدن پاهايش , هوشيارى و پشيمانى را ازدست ندهد.
ـ كسى كه به شرافت نفس خود پى برده باشد, سزاوار است كه آن را از پستى دنيا منزه دارد.

معناى خودشناسى .

ـ امـام صـادق (ع ): خودشناسى انسان اين است كه خويشتن را به چهار طبع و چهار ستون و چهار ركن بشناسد چهار طبعش خون است وصفرا و باد و بلغم , و ستونهايش خرد است كه از خرد فهم و حافظه مايه مى گيرد, و اركانش نوراست و آتش و روح و آب .

علامه در تفسير الميزان , بعد از ذكر اين فرمايش امام (ع ) كه ((هر كه خود را شناخت پروردگارش را شـنـاخـت )), مـى نـويسد:اين حديث را شيعه و سنى از پيامبر(ص ) نيز روايت كرده اند و حديثى مـشـهـور اسـت بعضى از علما گفته اند كه اين جمله از باب تعليق به امر محال است , يعنى چون احـاطـه علمى و شناخت همه جانبه از خداى سبحان غير ممكن است پس معرفت نفس نيز امرى ناشدنى است اما اين نظر درست نيست , زيرا, اولا در روايت ديگرى ازپيامبر(ص )نقل شده است كه فـرمود: خودشناسترين شما خداشناسترين شماست ثانيا اين حديث به معناى عكس نقيض آيه ((و چـون كـسـانـى مباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا هم خودشان را از يادشان برد)) مى باشد هـمـچنين در همين زمينه از امام على (ع ) نقل شده است كه فرمود: زيرك كسى است كه خود را شناخت و اعمالش را (براى خدا) خالص گردانيد.
دربـيـان سـابـق شرح داديم كه چگونه اخلاص باخودشناسى ارتباط دارد و فرع بر آن است نيز ازامام عـلـى (ع ) نـقل شده است كه فرمود: خودشناسى , سودمندترين شناخت از دو شناخت است ظاهرا مـقـصـود از دو شناخت در اين عبارت , شناخت با آيات نفسى و شناخت با آيات آفاقى است خداى تـعالى فرموده است : ((بزودى نشانه هاى خود را در آفاق و در وجود خودشان نشانشان مى دهيم , تا بـرايـشـان روشـن شـود كـه او حـق اسـت آيـا همين كه پروردگار تو همه جاحاضر است كفايت نمى كند؟
)) و فرموده است : ((و در زمين نشانه هايى است براى يقين داران ونيز در وجود خودتان آيا نمى بينيد؟
)).
سـودمـنـدتـر بـودن سـيـر و سـلـوك انفسى از سير و گردش آفاقى , شايد به اين سبب باشد كه خودشناسى و معرفت نفس , بر خلاف شناخت آفاقى ومعمولا با اصلاح صفات و اعمال نفس همراه است سودمند بودن شناخت نشانه ها (ى انفسى و آفاقى )از اين روست كه شناخت آيات و نشانه ها, آدمى را به شناخت خداى سبحان و اسما و صفات و افعال او رهنمون مى شود, مانند اين كه خداوند زنـده اسـت و مرگ در او راه ندارد, تواناست و ناتوانى از ساحت او به دور است , داناست و داناييش آمـيـخـته به جهل نيست , آفريدگار همه چيز است , مالك همه چيزاست , خداوندگار ناظر بر هر نـفـسـى و اعـمـال آن اسـت , آفريدگان را آفريد نه كه به آنها نياز داشته باشد,بلكه تا به فرا خور استحقاقشان به آنان نعمت ارزانى دارد, آن گاه آنان را در روز فراهم آمدن , كه شكى در آمدن آن روز نـيست , گرد و فراهم مى آورد تا بدكاران را به سزاى كردارهاى بدشان برساند و كسانى را كه كار نيك كرده اند پاداش دهد.
ايـن معارف و همانند اينها شناختهاى حقيقى و درستى هستند كه هرگاه انسان آنها را به نحوى مـتـقن واستوار به دست آورد حقيقت حيات و زندگيش در برابر او خود را نشان مى دهد, حياتى جـاويـدان وهـمراه با سعادت هميشگى يا شقاوت پيوسته , نه حياتى بى معنا و بى دنباله و بازيچه و بـيـهوده اين يك ايستار علمى است كه انسان را به تكاليف و وظايفش در قبال پروردگارش و در قبال همنوعانش درزندگى اين جهان و آن جهان رهنمون مى شود, يعنى همان چيزى كه ما آن را ديـن مى ناميم قانون وروشى كه انسان در زندگى خود پيش مى گيرد و حتى انسانهاى بدوى و غـيـر متمدن نيز فاقد آن نيستند به اين دليل آدمى آن را وضع و از آن پيروى مى كند يا از كسى يا جـايـى ديـگـر مى گيرد و بدان پايبندى نشان مى دهد كه براى خود نوعى زندگى , هر نوعى كه بـاشـد, در نـظـر مـى گـيـرد و آن گـاه , بـراى خوشبخت كردن اين زندگى , قانون و روشى را كه مى پسندد به كار مى بندد اين مطلب تا حد زيادى روشن است .

حـياتى كه انسان براى خود در نظر مى گيرد نيازهاى مناسب با خود را براى او نمودار مى سازد و به وسيله آن به كارهايى كه معمولا برطرف كننده اين نيازهاست , رهنمون مى شود و انسان عمل و رفتار خود رابر اين نيازها منطبق مى كند و اين همان قانون يا دين است .

خـلاصـه آن چـه گفتيم اين است كه انديشيدن در آيات انفسى و آفاقى و شناخت خداى سبحان راهـنماى انسان به تمسك به دين حق و شريعت الهى است , چرا كه اين شناخت , زندگى جاويدان انسانى و ارتباطو پيوستگى اين زندگى به توحيد و نبوت و معاد را در برابر او به نمايش مى گذارد .

در ايـن هـدايـت بـه سـوى ايـمان و تقوا هر دو طريق , يعنى طريق سير و انديشه كردن در آفاق و انفس ,مشترك هستند هر دوى آنها در اين زمينه سودمندند, منتها انديشيدن در آيات و نشانه هاى نفس سودمندتر است , زيرا در اين روش به ماهيت نفس و نيروهايش و ابزارهاى روحى و جسمى آن وعوارض نفسانى چون اعتدال نفس در كار خود يا طغيان و سركشى يا فسردگى آن و نيز ملكات پسنديده يا ناپسند و حالات نيك يا بد نفس پى برده مى شود.
پرداختن انسان به شناخت اين مسائل و اعتراف كردن به آن چه لازمه آنهاست مانند امنيت يا خطر وخـوشـبـختى يا بدبختى موجب مى شود كه از فاصله نزديك درد و درمان را بشناسد و تباه آن را درسـت كـنـد و از درست آن مراقبت نمايد برخلاف انديشيدن درآيات آفاقى , اين راه گرچه انسان را بـه اصـلاح نـفـس و پـاك كـردن آن از خـلـق و خـويـهـاى پـسـت ونـاپسند و آراستنش به فضايل روحى وارزشهاى معنوى فرا مى خواند, اما از فاصله اى دور اين ندا را سر مى دهد.
روايـت مـورد بـحـث مـعـنـاى دقـيـقـتر ديگرى هم دارد كه از دستامدهاى پژوهشهاى حقيقى روان شناسى استنباط مى شود و آن اين است كه نگريستن در آيات آفاقى و شناخت حاصل از آن يك نـگـاه فـكـرى ونـظـرى و علم حصولى است , برخلاف نگريستن در نفس و قواى آن و گونه هاى وجـودش و شناخت به دست آمده از آن كه يك نگاه شهودى و علم حضورى است تصديق نظرى و حاصل از تفكر براى آن كه تحقق يابد نياز به تنظيم قياسها و به كار گرفتن برهان دارد و تا زمانى كه انسان به مقدمات آن توجه داشته باشد و فكر و حواسش متوجه غير آنها نباشد, اين تصديق باقى و پايدار است از همين رو, اين علم با از بين رفتن اشراف بر دليل آن , از بين مى رود و شبهات در آن زيـاد مـى شـود و اختلافات برانگيخته مى شود برخلاف علم و شناخت درونى از نفس و قواى آن و مـراتـب وجـودش كـه از نوع عيان و شهودات است , زيرا هر گاه انسان به نگريستن در نشانه هاى نفس خودش بپردازد و نيازمندى آن به پروردگارش و فقر و درويشى آن در همه مراحل وجودش را مشاهده كند به يك موضوع شگفت آورپى مى برد, خويشتن را وابسته به عظمت و كبريا مى يابد و هـستى و زندگى و دانش و توانايى و شنوايى وبينايى و خواستن و دوست داشتن و ديگر صفات و افـعـال نـفس را پيوسته و متصل به موجودى مى بيندكه از حيث بزرگى و ارجمندى و زيبايى و شكوه و صفات كماليه هستى و زندگى و دانش وتوانايى وديگر كمالات , نامتناهى است .

گواه توضيحات گذشته اين است كه نفس انسانى كارهايش جز در خودش انجام نمى گيرد و از خـودبـيرون نمى رود و كارى جز حركت اضطرارى و قهرى در مسير خود ندارد و از هر چيزى كه گـمان مى برد با آن فراهم آمده و آميخته است جدا مى باشد, مگر از پروردگار خود كه به ظاهر و بـاطـن نفس وهر چيز ديگرى جز آن احاطه دارد از اين رو, نفس آدمى گرچه در ميان جمعى از آدمـيان باشد پيوسته خود را با پروردگارش در خلوت مى بيند اين جاست كه از هر چيزى روى بر مـى تـابد وبه پروردگار خودمتوجه مى شود و همه چيز را از ياد مى برد و پروردگار خويش را ياد مى كند, در نتيجه , هيچ چيز ميان خداو نفس حجاب و پوشش نمى شود و اين همان حق شناخت و معرفتى است كه براى انسان مقدر و منظورشده است .

زيـبـنـده تـر آن اسـت كـه ايـن شناخت , شناخت خدا به خدا ناميده شود اما شناخت فكرى كه از نـگـريستن وانديشيدن در آيات آفاقى , چه از طريق قياس يا حدس يا جز اينها, به دست مى آيد در حـقـيـقـت شـنـاخـت يك صورت ذهنى از طريق صورت ذهنى ديگرى است حال آن كه خداوند بـزرگـتـر از آن اسـت كـه درذهن بگنجد يا ذاتش برابر با صورتى ساختگى باشد كه آفريده اى از آفريدگان او آن را در ذهن ساخته وآفريده است حالى كه آفريدگان را بر او احاطه علمى نباشد.
در بـحار به نقل از ارشاد و احتجاج روايتى از شعبى آمده كه امير المؤمنين (ع ) فرمود: خدا اجل از آن اسـت كـه از چيزى محجوب ماند يا چيزى از او پوشيده و محجوب باشد در توحيد از موسى بن جعفر(ع )آمده است كه آن حضرت طى گفتارى فرمود: ميان خدا و آفريدگانش هيچ حجابى جز خود آفريدگانش نيست محجوب است امانه با حجابى پنهان و مستور است امانه با پرده اى نامرئى خدايى جز او نيست , بزرگ و بلندمرتبه است , همچنين در توحيد با ذكر سند از عبد الاعلى از امام صـادق (ع ) نـقـل شـده كـه آن حضرت درحديثى فرمود: هر كه خيال كند خدا را به حجابى يا به صـورتـى يا به مثال و هيكلى شناخته , مشرك است ,زيرا حجاب و صورت و مثال يا هيكل چيزهايى جـز او هـسـتـنـد وخدا يكتا و يگانه است بنابراين , چگونه قائل به يگانگى و يكتايى اوست كسى كه مى پندارد او را به غير او يگانه كرده است ؟
خدا را فقط كسى شناخته , كه او را به خدا بشناسد پس , كسى كه او را به او نشناسد در حقيقت او را نشناخته بلكه جز او راشناخته است .