مطاف و مقام ابراهيم :

آن مقدار از زمين سنگ فرش که گرداگرد خانه کعبه است و فقها فاصله آن را از ديوار خانه تا بيست و شش ذراع و نيم دانسته اند و طواف بايد در بين اين مساحت انجام گيرد ، مطاف نام دارد . به دور اين سنگ فرش ، سنگ فرش ديگري است اندکي بلندتر از سنگ فرش نخستين . بر روي اين سنگ فرش جايگاهي با ستونهاي باريک ديده مي شود که انتهاي آن باب بني شيبه بوده است . ميان اين جايگاه و خانه کعبه بنايي با قبه اي کوچک ديده مي شود که مقام ابراهيم نام دارد . و آن سنگي است که جاي پايي در آن ديده مي شود . اين جاي پا منسوب به ابراهيم ( عليه السلام ) است .

تاريخ خانه کعبه :

قرآن کريم مي فرمايد : ابراهيم و فرزندش اسماعيل اساس خانه کعبه را نهادند ، ( هنگامي که ابراهيم و اسماعيل پايه هاي خانه را بر مي افراشتند . ) ( 1 )

و چون ساخته شد به ابراهيم دستور رسيد که : خانه را براي طواف کنندگان و اقامت کنندگان و نمازگزاران پاکيزه سازد . ( 2 ) و چون خانه پرداخته شد ، خداوند به ابراهيم فرمود : مردمان را براي زيارت خانه بخواند . ( 3 ) از اين زمان تا صدها سال پس از ابراهيم و اسماعيل تاريخ خانه کعبه در ابهام و تاريکي است .

بعضي جغرافي دانهاي مسلمان نوشته اند : در يکي از دوره ها ، اين خانه به دست عماليق بود ، اما اين عماليق يا عمالقه که جمع است و مفرد آن عملاق مي باشد چه کساني بوده اند ؟

گفته اند گروهي صحراگرد و جنگجو بودند که بااسرائيليان دشمني داشتند . در بعضي داستانها اين قوم از جمله نخستين گويندگان به زبان عرب به شمار مي آيند .

کعبه اندکي پيش از اسلام :

از سده پنجم ميلادي تا عصر ما ، تاريخ خانه کعبه روشن است ؛ چنانکه در تاريخ مکه نوشته شده : نخست قبيله جُرْهُم و پس از آن قبيله خُزاعه توليت حرم را در دست گرفت . تا آنکه قصي بن کلاب نياي پنجم پيامبر خد ( صلّي الله عليه وآله ) که از عرب عدناني ( تيره هايي که در شمال شبه جزيره عربستان مي زيستند ) احتمالاً در آغاز قرن ششم ميلادي در صدد برآمد دست خزاعه را از رياست شهر مکه و توليت حرم کوتاه کند و کسان خود ( قريش ) را بر سر کار آورد . وي اين تيره را که تا آن روزگار در کوهها و دره هاي بيرون مکه مي زيستند در ابطح يا بطحاء ( 4 ) سکونت داد ، توليت خانه را که مرکب از منصب هاي پرده داري و پذيرايي و آب دادن حاجيان ، و پرچم داري بود به دست گرفت .

پس از قصي بر سر منصب ها ، ميان فرزندان او درگيري پديد شد ، سرانجام آن را ميان خود تقسيم کردند .

کليدداري ، علم کعبه و رياست دارالندوه به فرزندان عبدالدار و آب دادن حاجيان و مهمانداري آنان ، به فرزندان عبد مناف رسيد .

نوشته اند عبدالمطلب از فرزندان عبدمناف نخستين کسي است که بر خانه کعبه زيور بست .

تاريخ نويسان آورده اند که چون عبدالمطلب زمزم را کاوش کرد ، دو آهو از زر ناب ديد و آن را زيور خانه ساخت ( 5 ) ليکن چنان که ذيل عنوان پوشش خانه خواهيم نوشت ، گويا فرستادن زيور به خانه کعبه تاريخي درازتر دارد .

پس از اسلام ، ارتفاع خانه کعبه چندان بلند نبوده است ( به اندازه قامت انسان ) و انتهاي در کعبه با سطح زمين مساوي بوده است ، چنانکه اگر سيل به داخل حرم سرازير مي شده به درون خانه مي رفته است . هنگامي که حضرت محمّد سي و پنج ساله بود ( پنج سال پيش از بعثت ) سيلي بزرگ کعبه را ويران ساخت . قريش با مشورت يکديگر در صدد برآمدند خانه را نوسازي کنند . چوبهاي کشتي شکسته اي از بيزانطيان را که در ساحل درياي سرخ افتاده بود خريدند و براي ساختن خانه به کار بردند . براي خانه سقفي ساختند و براي جلوگيري از سيل ، درِ خانه را از سطح بالاتر قرار دادند . و چون ساختمان به موضع رکن و نصب حجرالاسود رسيد بر سر کار گذاشتن آن ، ميان ايشان خصومت در گرفت . مهتر هر قبيله اي مي خواست

اين شرف از آن او باشد . نزديک بود با يکديگر درگير شوند ولي سرانجام به داوري گردن نهادند . مقرر شد هر کس که از در درآيد آنچه گويد بپذيرند . نخست کسي که در آمد محمدامين بود . گفتند او امين است و ما به داوري او راضي هستيم . چون داستان را با حضرتش در ميان نهادند گفت پارچه اي بياوريد و سنگ را در ميان آن بنهيد ، سپس مهتر

هر قبيله را فرمود تا گوشه اي از پارچه را بگيرد و بالابرد و چون سنگ را بدين ترتيب تا موضع نصب بالا بردند ، محمد ( صلّي الله عليه وآله ) آن را برگرفت و بر جاي نهاد و بدين کار از خونريزي بزرگي جلوگيري کرد . ( 6 )

پيش از ظهور دين اسلام ، بعض قبيله ها در داخل خانه کعبه بتي از آنِ خود داشتند که پس از فتح مکه به امر رسول اکرم ( صلّي الله عليه وآله ) آن بت ها و نيز بت هاي ديگر که در نقاط نزديک شهر قرار داشت ، شکسته و نابود شد .

بت هاي داخل خانه کعبه را علي ( عليه السلام ) بر زمين افکند و خرد ساخت .

پس از فتح مکه تا حکومت معاويه ، کعبه تغييري نيافته است . از سال شصتم هجري که عبدالله بن زبير خود را خليفه مسلمانان خواند و مکه را مرکز خلافت خود قرار داد به فکر تغييري در خانه برآمد .

و دري ديگر مقابل در موجود در خانه برآورد و حجراسماعيل را داخل خانه ساخت .

چون حجاج بن يوسف ثقفي از جانب عبدالملک ابن مروان مأمور سرکوبي او گرديد ، پس از کشتن ابن زبير خانه را به حالت اول برگرداند ( سال 74 ) .

به سال 960 هجري سلطان سليمان خليفه عثماني سقف خانه را تغيير داد .

سلطان احمد در سال 1021 خانه را مرمت کرد . پادشاهان عثماني هم زمان با نوسازي مسجدالحرام مي خواستند خانه کعبه را نيز نوسازي کنند ، اما پيشواي شافعيان رخصت چنين کاري را نمي داد . مي گفت خراب کردن خانه در صورتي جايز است که بناي آن ويران شود . در سال 1039 هجري سيلي در بناي خانه رخنه کرد و مجوزي براي تجديد بنا پيش آمد و خانه را نوسازي کردند . در اين تجديد بنا پيشوايان چهار مذهب و گروهي از قاضيان و ديگر مردم در آوردن سنگ شرکت نمودند و تا آنجا کندند که به سنگ سبزي رسيدند و مي گفتند : اين سنگ نهاده اسماعيل پيغمبر است . سپس خانه را با سنگ هاي سبز مايل به خاکستري از نو بالا بردند . ستون هاي قديمي را با محلولي از زعفران و صمغ اندودند و بناي فعلي خانه ، همان بناي آغاز قرن يازدهم هجري است . ( 7 )

پوشش خانه :

بر روي چهار ديوار خانه کعبه پوششي سياه افکنده است که آن را پرده کعبه با پوشش خانه و يا به تعبير دقيق آن ، کسوه نامند . اين پوشش تا پايين ديوار خانه مي رسد و در آنجا با حلقه هايي به شاذروان بسته مي شود .

ولي در موسم ( ايام حج ) به خصوص روزهاي نزديک به تعويض پرده ، اندک اندک آن را بالا مي برند و بر مي چينند و به جاي آن ، پرده سفيدي مي پوشانند و پس از انجام مراسم حج ، پرده نو را بر آن مي پوشانند . پوشش کعبه نيز تاريخي کهن دارد .

نوشته اند نخستين کسي که خانه کعبه را پرده پوشانده تُبَّع ابوبکر اسعد پادشاه حمير بود . وي خانه را با پرده هايي که حاشيه نقره دوزي داشت پوشاند ( 8 ) ليکن گمان نمي رود اين داستان ، اصلي داشته باشد ، چه اولاً تاريخي که براي آن نوشته اند با دوره پادشاهي اين تُبَّع تطبيق نمي کند ، ديگر آنکه در بعض اسناد نوشته اند : تبع مي خواست حجرالاسود را از کعبه به يمن ببرد ولي با مخالفت خُوَيْلِد پدر خديجه ، همسر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) رو به رو گرديد . و نيز نوشته اند : نخستين عربي که در جاهليت خانه را پوشاند نَبيله دختر حباب مادر عباس بن عبدالمطلب بود که پوششي از حرير بر خانه خدا افکند . ( 9 ) گفته اند : سبب آن اين بود که پسري از وي به نام خوارا گم شد و در پي او مي گشت و نذر کرد که اگر وي را بيابد کعبه را پرده بپوشاند . مردي از جذام پسر را يافت و بدو رساند و او هم به نذر خويش وفا کرد .

در علل الشرائع حديثي طولاني از امام صادق ( عليه السلام ) درباره نخستين پوشش خانه کعبه آمده است که خلاصه آن را در اين جا مي آوريم :

زني از حمير پس از مرگ شوي خود ، اسماعيل ( عليه السلام ) را به شوهري گرفت و از وي خواست تا پرده اي بر در خانه بيفکند ، اين پرده را به درازي دوازده زرع بافتند و بر در خانه افکندند ، سپس گفت : چرا براي خانه پرده نبافيم ؟ تا آن را بپوشاند که اين سنگها سخت است و بد نما . اسماعيل ( عليه السلام ) اجازت بافتن داد و او پرده اي بافت و بر خانه افکند . مردم چون به زيارت آمدند و پرده را ديدند گفتند براي سازنده اين خانه هديه بايست آورد و اين هديه ها در خانه گرد آمد . ( 10 )

به هر حال پيش از اسلام ، خانه کعبه را با پرده هايي مي پوشانده اند ، اما همه خانه را و يا قسمتي از آن را ؟ به درستي روشن نيست . سالها اين منصب را فرزندان قصي بن کلاب عهده دار بودند . پس از اسلام و پس از فتح مکه رسول الله خانه را با پارچه هاي يمني پوشاند . سپس عُمَر آن را با پوششي مصري که در تنيس بافته مي شد پوشانيد . اين پوششها همچنين بر روي هم انباشته مي شد . در خلافت عمر زيور خانه بر روي هم انباشته شده بود و مسلمانان از جهت معيشت در مضيقه بودند . به وي گفتند اگر زيورهاي خانه را به فروش رساني و به بهايش سپاه مسلمانان را آماده گرداني ثوابش بيشتر است . کعبه را چه نيازي به زيور است ؟ عمر قصد چنين کار کرد و از امير مؤمنان ( عليه السلام ) نظر خواست امام فرمود : در روزگار رسول خدا کعبه زيور داشت و خدا آن را بدان حال که بود گذاشت و رسول ( صلي الله عليه وآله )

را در اين باره حکمي نفرمود و آن از روي فراموشي نبود . تو نيز آن را همانجا بنه که خدا و پيامبر او مقرر فرمود . ( 11 )

مجلسي از قرب الاسناد ، از امام صادق ( عليه السلام ) حديث کند که امير مؤمنان ( عليه السلام ) هر سال از عراق براي کعبه پوشش مي فرستاد . ( 12 ) چون مهدي عباسي به خلافت رسيد خادمان کعبه از انبوهي پرده ها بر روي خانه شکايت کردند و گفتند بيم آن مي رود که خانه بر اثر سنگيني اين پوشش ها صدمه ببيند . مهدي دستور داد پرده ها را بردارند ، تنها يک پرده بر آن بگذارند و سالي يکبار پرده را عوض کنند . اين سنت همچنان باقي ماند و تا امروز هم ادامه دارد .

در سالهاي قدرت عباسيان ، خلفا پوشش کعبه را از حرير سياه مي دوختند . سپس پادشاهان يمن و مصر اين کار را به عهده گرفتند . نوشته اند در سال 532 هجري قمري يکي از ثروتمندان ايراني کعبه را با هزينه اي به مبلغ هيجده هزار دينار ، پرده پوشاند . ( 13 ) و سرانجام اين منصب ، خاص مصر گرديد و هر سال پرده کعبه را از آنجا با تشريفات خاص به همراه محمل به مکه مي آوردند ، به سال 1218 سعود بن عبدالعزيز آوردن محمل را منع کرد ، نتيجه آنکه از سال 1221 تا سال 1229 پوشش خانه از مصر نيامد و سعود خود خانه را پرده مي پوشانيد . نخست پرده از حرير سرخ بود ، سپس به حرير سياه تبديل گرديد .

در سال 1381 هجري قمري فرستادن پوشش از مصر موقوف شد و حجاز که خود از سالها پيش کارگاهي براي بافتن پوشش درست کرده بود آن را به عهده گرفت و تا امروز اين رسم برقرار است .

پرده چنانکه نوشته شد از پارچه اي سياه بافته مي شود ( کژ سطبر ) و در حاشيه فوقاني آن آيه هايي از قرآن کريم که درباره خانه کعبه است قلاب دوزي مي شود .

مسجدها ، جاي هاي مقدس و يا تاريخي در مکه معظمه :

کوه حِـرا ؛ که نام معروفتر آن جبل النور است ، کوهي است داراي قلّه اي نسبتاً بلند و تيز ، مقابل کوه ثبير .

در شمال مکه و به فاصله شش کيلومتر از شهر ، مُشرف بر مِنا بر دامنه جنوبي کوه به فاصله 160 متر از قله آن غاري است بنام حراء ( 14 ) . غار حراء يکي از جاي هاي مقدس در شهر مکه است . هم از آن جهت که حضرت محمد ( صلّي الله عليه وآله ) پيش ازبعثت از

مردم گوشه مي گرفت و در آنجا با خدا خلوت مي کرد و هم از آن جهت که نخستين آيه هاي قرآن در آن غار بر رسول خدا نازل گشت . و از روايتي که مرحوم مجلسي از کتاب انوار شيخ بکري آورده است معلوم مي شود ابراهيم خليل ( عليه السلام ) در آن غار مي خفته است . ( 15 )

اميرالمؤمنين علي ( عليه السلام ) در خطبه قاصعه فرمايد : هر سال در حراء خلوت مي گزيد و من او را مي ديدم و جز من کسي وي را نمي ديد . . . ( 16 )

زادگاه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله )

يکي از جاهاي مقدس در مکه که بايد زيارت کرد ، زادگاه پيغمبر اسلام است . اما اين جاي مقدس کجاست ؟ اين سال ها جايي را نشان مي دهند که محل کتابخانه عمومي شهر مکه است .

در اصول کافي آمده است که رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در شِعْبِ ابي طالب در خانه محمد بن يوسف ثقفي در زاويه اي از جانب چپ ، کسي که به خانه درآيد ، متولد شد . سپس خيزران مادر هارون آن خانه را مسجدي کرد که مردم در آن نماز مي گزاردند . ( 17 ) چون رسول خدا از مکه به مدينه هجرت کرد ، عقيل آن خانه را گرفت . سالي که رسول خد ( صلّي الله عليه وآله ) براي حج به مکه آمد ( حجة الوداع ) از او پرسيدند به کدام خانه فرود

مي آيي فرمود : مگر عقيل سايباني براي ما گذاشته است ؟ اين خانه همچنان در دست عقيل و فرزندان او بود تا آنکه آن را از محمد بن يوسف خريدند .

ليکن بعضي مولد رسول را ( عُسفان ) و بعضي ( ردم ) نوشته اند . به هر حال در گذشته دور ، خليفه هاي عباسي و پادشاهان يمن و پادشاهان عثماني مسجدي را که به مولد آن حضرت شهرت داشت آبادان نگاه مي داشتند ؛ چنانکه در سال 1009هـ . ق . سلطان محمد پسر سلطان مراد آن را از نو عمارت کرد و براي آن قبه و مناره ساخت و مؤذن و خادم و امام جماعت گمارد . ( 18 )

از مجموع روايت ها به نظر مي رسد زادگاه آن حضرت در شعب بوده است . ( رجوع به شعب ابي طالب شود . )

دار ارقم

اين همان منزلي است که پيغمبر و نخستين دسته هاي نومسلمان در آغاز اسلام پنهاني در آنجا گرد مي شدند و خدا را عبادت مي کردند . دار ارقم نزديک کوه صفا بوده است ، بيرون ازمسجد . سپس در آنجا کتابخانه اي ساختند اين کتابخانه به سال 1395هجري قمري ويران شد واکنون جزو ميدان است . ( 19 )

دار الندوه

دارالندوه يا مجلس مشاوره ، مجلسي است که قُصَيّ بن کلاب نياي پيامبر خدا در مکه ساخت و بزرگان قريش در آن مجلس فراهم مي شدند و تصميم هاي مهم در آن مجلس گرفته مي شد . اين همان مجلسي است که سران قريش در آن گرد آمدند و براي کشتن رسول خدا به مشاوره پرداختند ، ليکن پيش از آن که تصميم آنان عملي شود رسول اکرم به مدينه هجرت کرد و علي ( عليه السلام ) را بر جاي خود خواباند . دار الندوه تا پس از فتح مکه برپا بود . از آن پس محلي براي سکونت خلفا و اُمرا گرديد که به هنگام حج در آنجا ساکن مي شدند سپس رو به ويراني نهاد .

معتضد عباسي به سال 281 آن را تبديل به مسجد کرد . به سال 957 امير مکه مجدداً آن را ويران ساخت و عمارتي چهارگوشه و دو طبقه براي امام و نمازگزاران ساخت . ( 20 ) اين بنا نيز به مرور زمان آسيب ديد و اکنون اثري از آن نيست و زمين آن جزو مسجد است .

شِعْب ابي طالب

يا شعب ابو يوسف يا شعب بني هاشم . يا شعب علي ، جايي است که گويند رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در آنجا متولد شده است .

نيز جايي است که مشرکان مکه بني هاشم را در آنجا محصور کردند و مردم را از ديدار و معاملت با آنان منع نمودند و براي محکم ساختن کار ، صحيفه اي نوشتند و آن صحيفه را بر ديوار خانه کعبه آويختند . اين محاصره دو يا سه سال طول کشيد تا به قدرت خدا موريانه اي صحيفه را خورد و جز بِاسْمِکَ الّلهُمَّ که بر بالاي آن نوشته بودند چيزي باقي نگذاشت .

ابوطالب به جمع قريشيان رفت و گفت برادرزاده ام چنين خبري مي دهد اگر راست باشد محاصره را بشکنيد و اگر دروغ باشد او را به شما خواهم سپرد . چون به سر وقت صحيفه رفتند چنان بود که رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) خبر داده بود . قريش محاصره را شکستند . ( 21 )

اين دره چنانکه مؤلف معجم معالم الحجاز نوشته است به سوي کوه ابو قبيس سرازير بوده و به سال 1399 هجري قمري کساني که مي خواستند شارع غزه را وسعت دهند آن را خراب کردند . و همان جاست که هم اکنون کتابخانه مکه مکرّمه در آن قرار دارد . ( 22 )

قبرستان ابوطالب

محوطه وسيعي که در کنار پل حَجون قرار دارد و اکنون گورستان مردم مکه است ، خود تاريخي کهن دارد .

محمد بن عبدالله ازرقي م ـ 223هـ . ق . در کتاب اخبار مکه ذيل عنوان ما جاء في مقبرة مکة وفضائله مي نويسد : مردم جاهليت و صدر اسلام مردهاي خود را در شِعب ابودُبّ از حَجون تا شعب صفي السباب و در شعب چسبيده به ثَنيَّه مدنيين که امروز گورستان مکه است به خاک مي سپردند و نام تني چند از بزرگان مکه را مي برد که در آنجا مدفونند . ( 23 )

ابن حجر روايتي از طريق علي بن محمد بن متيم از علي ( عليه السلام ) آورده است که ابوطالب را در حجون در قبر عبدالمطلب به خاک سپردم و چون گور را گشودم عبدالمطلب را رو به قبله خفته ديدم . ( 24 ) هيچ دور نيست علت شهرت آن مکان به شعب ابوطالب از آن جهت باشد که قبر ابوطالب در آنجاست .

ولي جايي که به نام شعب ابوطالب معروف بوده است و رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در آنجا متولد شد اينجا نيست .

عـرفـات

صحرايي است به درازاي دوازده کيلومتر در شش کيلومتر و نيم ، در فاصله بيست و يک کيلومتري شمال مکّه ، بر سر راه طائف .

عرفات صيغه جمع است و مفرد آن عرفه است . امّا معني آن چيست ؟

گويند از عرفان و به معني شناسايي است . شناسايي چه کسي يا چه کساني ؟ گويند حاجيان در آنجا با يکديگر آشنا مي شوند . پيداست اين وجه تسميه درست نيست ، و گفته اند در آنجا آدم و حوا با هم آشنا شدند و وجه تسميه هاي ديگر هم نوشته اند که به خاطر اختصار از نوشتن آن چشم مي پوشيم .

صحراي عرفه را در اين سالها درختکاري کرده اند و دور نيست که چند سال ديگر آن سرزمين خشک و سوزان به جنگلي مبدل شود . هر حاجي بايد از ظهر روز نهم ذوالحجه تا غروب شرعي آن روز در اين صحرا باشد و اين عمل را وقوف اختياري مي نامند .

در جهت شمالي اين دشت کوهي است که آن را جبل الرحمه يا جبل عرفات نامند .

ازرقي نويسد : مجاهد از ابن عباس روايت کند که حد عرفه از کوه مشرف بر بطن عُرَنَه است تا ملتقاي وَصِق ( 25 ) و

توقفگاه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در شامگاه عرفه ميان کوههاي نَبْعَه و نُبَيْعَه و نابِت بوده است . ( 26 )

مشعرالحرام

مشعر يا مُزْدَلِفَه جايي است که حاجيان پس از بيرون شدن از عرفات بدانجا مي روند و تا سرزدن آفتاب در آن مي مانند . مشعر ميان دو تنگناي عرفه از يک سو و مُحَسِّر از سوي ديگر است .

آن را مزدلفه گويند چون جايي است که در رفتن بدان هجوم مي آورند . و به هم نزديک مي شوند يا آنکه در شب بدانجا مي روند و جز اين ، وجه تسميه هاي ديگر نيز نوشته اند .

مزدلفه از منتهاي عرفه تا وادي محسّر است .

مـنـا

دره اي است به عرض تقريباً هفتصد متر و طول دو کيلومتر و نيم ( از جمره عقبه تا وادي مُحَسِّر ) . حاجيان بايد از سرزدن خورشيد روز دهم تا ظهر روز دوازدهم در اين درّه بمانند .

در ضبط کلمه منا و معني آن نظرهاي گوناگون داده اند . ازرقي نويسد : منا را مِن گويند چون هنگامي که جبرئيل خواست از آدم جدا شود او را گفت آرزو کن ! آدم گفت بهشت را آرزو مي کنم و بدين سبب مني ناميده شد چون آرزوي آدم است . براساس اين وجه تسميه بايد منا را به ضم ميم خواند . و هم او در روايت ديگري آورده است آن را مِني گويند چون خون در آنجا ريخته مي شود و بعضي آن را به فتح ميم خوانده اند که به معني قصد است ، و بعضي به کسر ميم ضبط کرده اند . ( 27 )

جـمـرات

جمعِ جَمره به معني توده اي از سنگ است . جمره هاي سه گانه ، در منا و نزديک به مکه است : جمره اولي ، وسطي و جمره عَقَبَه و فاصله هر يک از اين جمره ها به اندازه يک تير پرتاب است .

جمره اولي ـ يا نخستين ـ نزديک مسجد خيف است و جمره وسطي ـ يا ميانه ـ بين جمره اولي و جمره عقبه قرار دارد . حاجيان مکلفند روز عيد قربان به جمره عقبه هفت سنگ بيندازند ، و در روزهاي يازدهم و دوازدهم نيز به هر يک از سه جمره هفت سنگ بزنند .

نوشته اند در اينجا بود که آدم شيطان را که در پي وي مي رفت ، با افکندن سنگ ريزه از خود راند . نيز گفته اند چون ابراهيم ( عليه السلام ) آماده قرباني کردن اسماعيل شد ، شيطان کوشيد تا آن دو و هاجر را وسوسه کند و از اين کار باز دارد و آنان در سه جا با افکندن سنگ ريزه شيطان را راندند .

گفته هاي ديگر نيز هست که به خاطر اختصار نمي آوريم .

مسجدها :

در داخل شهر مکه و اطراف آن مسجدهاست که قدمت تاريخي و شهرت اسلامي دارد ؛ چون مسجد خيف ، مسجد نَمِرَه ، مسجد جِن و مسجد تَنْعيم .

مسجد خَيف

خيف در لغت سراشيبي در کوه است تا بستر رودخانه و گويند آن سراشيبي را که هم اکنون مسجد خيف در آنجاست خيف نامند . چون اين کلمه به معني اختلاف است و آن قسمت که خيف نام دارد نه در بلندي است و نه پستي و مخالف اين هر دو است آن را خيف گفته اند . اين خيف که در منا است بنام خيف بني کنانه موسوم است و جز اين مکان جايهاي ديگري نيز به نام خيف معروف است . نام مسجد خيف در دعاي مشهور سمات که در عصر جمعه خوانده مي شود آمده است . مسجد خيف در سمت جنوبي و بر جانب چپِ کسي که از سوي عرفات آيد واقع است . تا چندي پيش مسجد خيف جايگاه حاجيان مغرب اسلامي بود . و به سنت ديرين در آنجا سکونت مي کردند ، و گذشته از کار پخت و پز ، حرمت مسجد رانيز با ملوث ساختن آن در هم مي شکستند . اين مسجد در تاريخ اسلام شهرتي بسزا دارد . و گويند رسول اکرم در حجة الوداع خيمه خود را در اين مکان زده است . ودر جايي که محراب مسجد است پنج نماز را از نماز ظهر تا نماز صبح ادا کرده است .

معتمد عباسي به سال 256 آن را تعمير کرد و وزير ، محمد ابن علي اصفهاني به سال 559 و احمد بن عمر معروف به ابن مرجاني به سال 720 و قايتباي به سال 874 و سلطان محمد قزلويه سال 1072 و سليمان آغا از جانب سلطان محمد به سال 1092 هر يک تعميراتي در آن انجام دادند در چند سال اخير بناي قديمي را ويران کرده و بجاي آن مسجدي زيبا با گنجايشي وسيع ساخته اند ( 28 ) .

مسجد نَمره :

مسجدي است بزرگ در ابتداي عرفات ، نزديک جبلُ الرَّحْمَه که آن را مسجد عُرَنَه و مسجد عرفه و جامع ابراهيم نيز نامند . مسجدي بزرگ است و بر گرداگرد آن رواق هاست . اين مسجد نيز از مسجدهاي تاريخي است که آثار بناي اميران و پادشاهان ترک و مصر در آن ديده مي شود . مشهور است که رسول الله نماز ظهر و عصر را به جمع ، در اين مسجد خوانده است .

مسجد جن :

اين مسجد نزديک مِعْلاة است . گويند سبب نام يافتن اين مسجد به مسجد جن از آنجاست که سوره مبارک جن در اين مکان بر پيغمبر نازل شد .

مسجد تنعيم :

اين مسجد نزديک ترين مسجدها به حدود حرم است . غالباً براي عمره مفرده در اين مسجد مُحرِم مي شوند . جزاين مسجدها مکانهاي مقدس ديگر نيز در داخل و خارج مکه وجود دارد .

مدينه منوّره :

مدينه . مدينة الرَّسول ، طَيِّبَه ، هجرتگاه پيغمبر . مرکز تأسيس حکومت اسلامي و نامبردارترين شهرهاي اسلامي پس از مکه معظمه ، در عربستان است که در پانصد کيلومتري شمال شرقي مکه قرار دارد . ارتفاع آن از سطح دريا 916 متر . طول جغرافيايي آن 39 درجه و پنجاه و پنج دقيقه و عرض آن 24 درجه و 15 دقيقه است . اين شهر در دشتي وسيع و ريگ زار ساخته شده است و به خاطر داشتن قنات ها و کاريزها و خرمابنان فراوان ، هوايي گرم و مرطوب دارد . تابستان ها از نزديک ظهر تا پسين ، هوا به شدت گرم مي شود ، چنانکه در تابستان درجه گرما به 48 تا 50 درجه سانتي گراد بالاي صفر مي رسد . ولي در زمستانها روز 10 درجه بالاي صفر و شب ها تا به صفر و گاهي به زير صفر مي رسد . ( 29 )

با افزايش جمعيت و تأسيس ساختمان هاي چند طبقه ، بتدريج درختان خرما از ميان مي رود و امروز جز نخلستانهايي اندک در آن بر جاي نمانده .

تاريخ مدينه :

شهرت اين شهر به خاطر هجرت پيغمبر اکرم ( صلي الله عليه وآله ) بدانجاست ، اما شهر خود تاريخي طولاني دارد . چنانکه نوشتيم ، نام پيشين آن يثرب است و بعضي تاريخ نويسان احتمال داده اند حدود قرن دوم پيش ازميلاد مسيح مردمي از نژاد مصر قديم اين شهر را در دست داشته اند و بدين جهت واژه يثرب را لغتي قبطي گرفته اند . ( 30 )

آنچه از نتيجه پژوهشهاي دانشمندان اخير بدست آمده است اين که : در سده چهارم ميلادي پس از بهم خوردن وضع سياسي و اقتصادي جنوب عربستان ، گروهي از مهاجران آن منطقه به يثرب آمدند و چون وضع طبيعي زمين را مناسب ديدند در آنجا سکونت کردند ، اينان از نژاد قحطاني بودند که بعدها نام يماني و نامهاي ديگر بخود گرفتند .

چنانکه دسته اي هم از مهاجران يهودي در داخل شهر و دهکده هاي مجاور آن سکونت کردند . احتمال مي دهند هجرت کوچ کنندگان يهودي پس از ويراني اورشليم به دست بخت نصر بوده است .

بهر حال آنچه مدينه را در تاريخ اسلام و جهان مشهور ساخت هجرت پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) بدانجا بود . پيغمبر در ماه سپتامبر سال ششصد و بيست و دو ميلادي که مصادف با ربيع الاول بود بدين شهر درآمد . و اين هجرت مبدأ تاريخ مسلمانان گشت ، ليکن آغاز سال را از محرم گرفتند .

گروهي از مسلمانان شهر مکه پيش از پيغمبر و پس از هجرت او ، شهر خود را ترک گفتند و بتدريج به مدينه آمدند . در قرآن و سنت پيغمبر و عرف مسلمانان مردم شهر مدينه انصار و مسلمانان مکه مهاجران لقب گرفتند .

رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) در ماههاي نخستينِ هجرت ، ميان دو گروه عقد برادري بست و هر يک تن از عرب هاي قحطاني با تني از عرب هاي عدناني برادر گشت و بدين ترتيب آن هم چشمي و يا برتري جويي که از صدها سال پيش ، ميان دو دسته شمالي و جنوبي پديد آمده بود برطرف گرديد .

قرآن کريم فرمايد : و به ياد آوريد نعمت هاي خدا را بر خويش که دشمن بوديد و خدا ميان دلهاي شما سازگاري داد و به نعمت او برادر يکديگر گشتيد . ( 31 )

پيمان نامه مدينه که بايد آن را کاملترين و جامع ترين اعلاميه حقوق انساني خواند در اين شهر و به فاصله کمتر از يک سال از هجرت نوشته شد . پس از آن مدينه مرکز حکومت اسلامي گرديد . پس از رحلت پيغمبر تا سال سي و پنجم هجري سه خليفه اين شهر را مقر حکومت خود قرار دادند .

هر چند ازآن پس مرکز خلافت به کوفه و سپس به دمشق و بغداد منتقل شد اما مدينه موقعيت معنوي خود را تا سده چهارم هجري همچنان نگاهداشت و جايگاه علم و ادب و موطن بسياري از علما ، فقها و صالحان بود .

وضع شهر مدينه در عهد پيامبر خدا و ابوبکر و عمر از جهت عمران و آباداني تغييري چندان نيافت . نخستين بار عثمان بود که براي خود خانه اي از سنگ و گچ ساخت که درهاي آن از چوب کاج بود .

در سال چهل و يکم هجرت که معاويه خود را خليفه مسلمانان خواند ، براي اين که بزرگان مهاجر را همراه داشته باشد و نيز از آن جهت که گروهي از خاندان او در اين شهر بسر مي بردند از بذل مال به آنان دريغ نکرد . اين روش در تمام دوران حکومت اموي ادامه داشت و در نتيجه مدينه از جهت عمران و آبادي پيشرفتي بزرگ کرد . اما به موازات برخورداري اين بزرگان از مال و آسايش ، فساد اخلاق نيز در ميان آنان رواج يافت ؛ چنان که هنوز سده نخستين هجرت پايان نيافته بود که مدينه مرکز مهم تربيت موسيقي دانان ـ زن يا مرد ـ و صدور آنان به ديگر شهرها گرديد و خانه هايي در اين شهر برپا شد که جايگاه عياشان و خوشگذرانان بود . ( 32 )

کشتار دسته جمعي مردم به سال شصت و سوم هجري که به امر يزيد بن معاويه به دست مسلم بن عُقْبه صورت گرفت و به نام وقعه حَرّه ( 33 ) معروف شده ، يکي از برگ هاي سياه تاريخ حکومت امويان است و مي توان قسمتي از تباهي عمومي و فساد اخلاق مردم مدينه را در سالهاي بعد معلول اين فاجعه دانست . پس از انتقال مقر خلافت از دمشق به بغداد ( دوره عباسيان ) خلفاي اين خاندان توجه چنداني به اين شهر نکردند .

حاکمان مدينه :

هنگامي که اميرالمؤمنين علي ( عليه السلام ) ، به دنبال شورشيان ( طلحه و زبير ) که بصره را مرکز مقاومت ساخته بودند به عراق رفت و سرانجام کوفه را مقر خود ساخت ، در سالهاي 37 ـ 40 هجري از جانب آن حضرت سهل بن حنيف و ابو ايوب انصاري به ترتيب به حکومت مدينه معين شدند .

پس از شهادت علي ( عليه السلام ) در سالهاي چهلم تا شصتم هجري ، معاويه به ترتيب ابوهريره ، سعيد بن عاص ، وليد بن عتبه و عمر و بن سعيد را به حکومت مدينه معين کرد و پس از اينان ، درمانده دوره امويان 22 تن از جانب واليان دمشق به حکومت مدينه رسيدند و دو تن از جانب عبدالله بن زبير که مکه را مرکز خلافت خود ساخته بود براي حکومت به مدينه فرستاده شد ( در سالهاي 65 ـ 72 ) . سپس از سال 132 تا 248 بيش از چهل تن پي در پي براي اداره اين شهر آمدند تا آنکه نوبت به حکومت علويان رسيد و تا حدود يک هزار و يکصد هجري مدينه را در دست داشتند . ( 34 )

مدينه به خاطر ضعف حکومت ها و نداشتن برج و باروي استوار ، بارها مورد هجوم عرب هاي بيابان نشين واقع مي شد . نخستين باروي مدينه به امر محمد بن اسحاق جعدي به سال 236 هجري ساخته شد و چهار در براي شهر قرار دادند .

عضدالدوله ديلمي به سال 372 بارويي استوار براي آن ساخت .

سپس محمد بن ابي منصور مشهور به جواد اصفهاني به سال 540 هجري بارويي گرد مسجد نبوي کشيد و جمال الدين وزير صاحب موصل ديوار شهر را که ويران شده بود تجديد بنا کرد . نورالدين زنگي به سال 558 و ملک صالح بن قلاوون به

سال 755 و سلطان قايتباي به سال 881 و سلطان سليم عثماني به سال 939 ، هر يک در ترميم و تجديد باروي شهر کوشيدند . ( 35 ) و چون در جنگ وهابيان باروي شهر آسيب ديد محمد علي پاشا آن را مرمت نمود .

در سال 1285 عبدالعزيز ديوار بلندي به ارتفاع 25 متر گرد شهر کشيد . ( 36 ) در اين عصر به خاطر توسعه روز افزون شهر ، ديوارهاي قديمي در بسياري از مناطق از ميان رفته است .

حرم مدني :

خدايا ! من محمد بنده و فرستاده تو ، تو را مي خوانم که به مردم مدينه برکت دهي در پيمانه ها و وزن ها و ميوه هاي آنان . خدايا ! مدينه را محبوب ما گردان . وبايي را که در آن است به خم ( 37 ) بازگردان . خدايا ! من ميان دو لابه ( 38 ) مدينه را حرم قرار دادم چنانکه ابراهيم ( عليه السلام ) مکه ر . ( 39 )

نيز فرمود : مدينه ميانه عَيْر ( 40 ) تا ثَوْر ( 41 ) حرم است هر کس در آن فتنه اي پديد آرد لعنت خدا و فرشتگان و همه مردمان بر او باد . ( 42 )

مسجدالنَّبي :

مسجد پيغمبر که در قسمت شرقي مدينه بنا شده ، پس از مسجدالحرام مشهورترين مسجد در تاريخ اسلام است و يکي از مسجدها است که به فرموده رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) بايد به سوي آن کوچ کرد . اين مسجد مربعي است مستطيل که جز قسمت وسط از چهار سو ، مسقف است و داراي پنج در مي باشد :

باب السلام و باب الرحمه در جهت مغرب . باب توسل يا باب مجيدي در جهت شمال و باب النساء و باب جبرئيل در جهت شرق . در نوسازي اخير آن چنان که بر مساحت آن افزوده اند ، شمار درها نيز بيشتر شده .

مسجد مدينه تاريخي دراز دارد . هنگامي که پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) از مکه به مدينه رسيد و در خانه ابو ايوب انصاري منزل کرد ، جايي را که شتر وي بر آن خفت ـ و درآن خرما مي خشکاندند ، ـ از آنِ دو يتيم بود ، پيغمبر آن زمين را از وليِّ آن دو طفل به ده دينار خريد و مسجد را در آن ساختند .

مساحت زمين در آن روز حدود هفتصد و پنجاه متر بوده است ( 30 * 25 ) صحن مسجد را با ريگ سياه فرش کردند . ديوارها را با خشت و گل بالا بردند .

پيغمبر شخصاً در ساختمان اين مسجد کمک مي کرد .

قسمتي از مسجد را با شاخ و برگ درخت خرما مسقف ساختند و اين سقف را بر روي پايه هايي از تنه درخت خرما نهادند . سه در از جانب شرق و غرب و جنوب براي آن قرار دادند .

جهت شمال متوجه قبله نخستين مسلمانان ( مسجدالاقصي ) بود سپس جهت قبله به خانه کعبه تغيير يافت . در داخل مسجد ، صفّه اي ( ايوانچه مانند ) آماده کردند که مستمندان در آنجا بسر مي بردند . اينان همان دسته از مسلمانانند که به اصحاب صُفَّه معروف گشتند .

خانه هاي زنان پيغمبر نيز که حجره هايي بود در اطراف مسجد قرار داده شد . چون رسول خدا از جنگ خيبر بازگشت مسجد راازسه سوي شرقوغربوشمال وسعت دادو به صورت مربعي درآمد که هر ضلع آن يکصد ذراع بود . ( 43 ) چون پيغمبر به جوار پروردگار رفت او را در حجره عايشه که در کنارمسجد بودبه خاک سپردند . پس از رحلت رسول خدا ، مدتي در مسجد تغييري صورت نگرفت . چه ، مي گفتندچون پيغمبر خود در ساختمان اين مسجد شريک بود ، تصرف در آن روانيست ، سرانجام ضرورت ، آنان را بدين تغيير واداشت . کساني که در کنار مسجد سکونت داشتند خانه هاي خود را بخشيدند و بر وسعت مسجد افزوده شد .

نخستين تغيير در عهد عمر به سال هفدهم از هجرت صورت گرفت . عمر ديوار مسجد را نوسازي کرد . بعض ستونها را تغيير داد و اندکي از سه سمت غرب ، شمال و جنوب به مساحت مسجد افزود . ( سال هفدهم هجري ) در خلافت عثمان در سال بيست و نهم هجري مسجد را از چهار جهت وسعت دادند . و رواق ها از جانب شرق و شمال و سمت قبله براي آن ساختند .

در خلافت وليد بن عبدالملک ، عمر بن عبدالعزيز از جانب وي حاکم مدينه بود ، مسجد را از سوي شمال و غرب و شرق وسعت داد . خانه هاي زنان پيغمبر را داخل مسجد کرد . براي مسجد چهار مئذَنه ساخت و صحن آن را با سنگ مرمر فرش کرد . اين نوسازي از سال هشاد و هشت تا سال نود و يک هجري ادامه داشت . به سال 160 تا 165 هجري مهدي عباسي ديگر بار در نوسازي آن کوشيد .

شب جمعه اول رمضان سال 654 بر اثر شعله يکي از چراغها ، مسجد آتش گرفت و سراسر آن جز قبه اي در صحن مسجد سوخت ( 44 ) عبدالله بن منتصر در اين باره به مستعصم نامه نوشت و او در سال 665 مسجد را نوسازي کرد .

به سال 678 قلاوون براي مسجد گنبد ساخت . به سال 813 الملک الاشراف برساباي و به سال 853 ملک ظاهر برقون در آن تعميرات ديگري کردند .

در سال 866 بر اثر صاعقه اي جانب بيروني روضه مطهر آسيب ديد ، اما خود روضه مصون ماند . ( 45 ) از آن روزگار شعرهايي از شاعران مذاهب اسلامي در دست است که هر دسته به گمان خود مي خواسته است شومي اين حادثه را در نتيجه بدعتِ دسته ديگر بداند . باري چون خبر آتش سوزي به قايتباي پادشاه مصر رسيد بنايان و معماران مخصوص را به مدينه فرستاد و آنان مسجد را نوسازي کردند . بر بالاي گنبد پيشين گنبدي بلندتر برآوردند .

در سال 980 سلطان سليم تعميراتي ديگر انجام داد و در سال 1223 سلطان محمود گنبد را نوسازي کرد . در سال 1255 آن را به رنگ سبز نمود و بدين جهت به قبة الخضر موسوم شده است . ( 46 )

نوشته اند سلطان عبدالمجيد مبلغ يک ميليون ليره عثماني صرف اين تعميرات کرد . ( 47 ) در سلطنت سلطان عبدالمجيد به سال 1326 هجري مسجد را برق کشي کردند . ( 48 ) اثر تعميراتي که در دوره اخير پادشاهان عثماني در مسجد نبوي صورت گرفت چنان بود که تا عصر ما نيز باقي مانده است .

در سالهاي 1370 ـ 1375 دولت عربستان سعودي با صرف هزينه اي در حدود پنجاه ميليون ريال سعودي تعميراتي در مسجد پديد آورد .

در طرحي که اکنون در دست اجراست مساحت مسجد به شصت و هفت هزار متر مي رسد و داراي شصت و پنج در خواهد بود و گنجايش دويست و پنجاه هزار نمازگزار را خواهد داشت .

روضه نبوي :

ميان منبر و خانه من باغي است از باغهاي بهشت . ( 49 ) روضه نبوي مسافت ميان قبر پيغمبر و منبر آن حضرت است . طول آن بيست و دو متر و عرض آن پانزده متر . در سمت غربي محراب مسجد ، منبري است از سنگ مرمر در نهايت زيبايي . که سلطان مراد سوم آن را در محرم سال 998 هجري هديه مسجد کرد و آن را به جاي منبر قايتباي قرار دادند .

ستون هاي مسجد نبوي

در مسجد نبوي ستون هايي است که هر يک نامي خاص دارد و نشانه واقعه اي است . اما آيا اين ستون ها همان است که در روزگاران پيشين ؛ يعني دوره رسول ( صلّي الله عليه وآله ) ، صحابه و تابعين بوده يا در نوسازي هاي مکرر جاي آنها تغيير يافته است ؟ با اهتمامي که در گذشته به حفظ آثار متبرک مي کرده اند ، مي توان گفت عثمانيان در تعميرهايي که کردند ، جاي ستون ها را محفوظ نگاهداشتند .

بهرحال ستونهايي که سمهودي در پايان دهه نهم و آغاز دهه دهم در کتاب خود ( وفاءالوفا ) نام مي برد و در آن تاريخ مشهور بود ، چنين است :

ابولبابه کيست ؟ چه وقت مرتکب گناه شد ؟ و گناه او چه بود ؟ گفته اند : پس از شکست بنوقريظه ، يهوديان از او پرسيدند : آيا به حکم محمد ( صلّي الله عليه وآله ) گردن بنهيم ؟ وي با دست اشاره به گلوي خود کرد ؛ يعني کشته خواهيد شد و گفته اند گناه او تخلف از غزوه تبوک بود . بهرحال ابولبابه چون دانست گناهي بزرگ کرده است ، نزد رسول ( صلّي الله عليه وآله ) نرفت و به مسجد شد و خود را به ستون بست تا آنکه آيه در پذيرفته شدن توبه او به رسول ( صلّي الله عليه وآله ) نازل گرديد . ( 50 )

ستونهاي ديگري نيز به نام سرير ، مَحْرَس ، وُفُود و تهجد وجود دارد .

مسجدهاي مدينه :

بجز مسجد نبوي ، مسجدهاي معروف ديگري در خارج و داخل شهر مدينه موجود است که چند مسجد را که اهميت بيشتري دارد نام مي بريم :

مسجد قُبا :

قب دهکده اي بوده است که مقارن هجرت پيغمبر به مدينه ، طائفه بني عَمْرو بن عَوف در آن سکونت داشتند . ميان آن دهکده و مدينه دو ميل مسافت بود . مسجدي که به نام قُبا معروف است در اين دهکده ساخته شده و بارها تجديد بنا گرديده است . در حال حاضر آن را نوسازي کرده اند . و مرافق بسياري بدان پيوسته اند و مساحت آن به 13500 متر مربع رسيده است . گويند اين نخستين مسجد در اسلام است و آن را صحابه رسول خدا که از مکه به مدينه هجرت کردند و در اين دهکده ساکن شدند ساختند ، و گويند مقصود از مسجدي که بنياد آن بر پرهيزکاري است اين مسجد است . و دسته اي ديگر گفته اند : آن آيات ، درباره مسجد نبوي در مدينه است .

مسجد ذوقبلتين :

مسجدي است در شمال غربي مدينه که بنام بني سَلَمه معروف بوده است و در اين مسجد در ماه شعبان سال دوم از هجرت هنگامي که پيغمبر نماز ظهر رامي خواند آيه تغيير قبله ( 51 ) بر وي نازل گشت و پيغمبر در بين نماز روي خود را از بيت المقدس به کعبه برگرداند . در اين مسجد ، به يادبود اين تغيير ، دو محراب به سوي قبله نخستين و قبله دوم ساخته بودند ، ليکن در نوسازي اخير آن قبله را برداشته اند .

از راهنما پرسيدم : چرا اين اثر تاريخي را برداشته اند ؟

گفت : از آن رو که مردم نادانسته بدان قبله نماز مي خواندند !

مساحت مسجد ذوقبلتين در بازسازي اخير به سه هزار و نهصد و بيست متر مربع رسيده است . ( 52 )

مسجد جمعه :

پس از مسجد قبااين مسجداز جهت تاريخي دوّمين مسجد است و آن را مسجد وادي و مسجد عاتکه نيز نامند . اين مسجد در باغي است که بستان شربتلي نام دارد . چون رسول ( صلّي الله عليه وآله ) از قبا روانه مدينه شد ، عتبان بن مالک رئيس خاندان بني عمرو بن عوف نزد آن حضرت آمد و گفت اي فرستاده خدا ! شما چند روزدرمحل پسرعموهاي مابه سربرديد ؟ واين براي آنان موجب فخر هميشگي است . رسول خدا نزد آنان فرود آمد و آن روز جمعه بود . نماز را در آنجا خواند و جاي نماز را مسجد ساختند .

مسجد فضيخ :

اين مسجد در انتهاي شارع العوالي ، طرف راست راهي است که به سوي مستشفي الوطني مي رود . اين مسجد نيز از مسجدهاي تاريخي و معروف است . فضيخ شرابي است که ازخرما گيرند . در نامگذاري آن نوشته اند که جمعي از مسلمانان در خانه اي به باده گساري مشغول بودند بر اثر مستي بجان هم افتادند ، در اين هنگام بود که آيه حرمت خمر نازل شد . و چون خبر به آنان رسيد توبه کردند و کوزه هاي خمر را شکستند ، سپس آن خانه به مسجد تبديل گرديد . ( 53 )

پى‏نوشتها:‌