جلوه هايي از رفتار علوي

پژوهشکده تحقيقات اسلامي

- پى‏نوشت‏ها -


1- ـ سـقـيـفـه به معنى صفّه و سايبان است و (سقيفه بنى ساعده ) سايبانى بود متعلق به (بنى ساعدة بن كعب ) طايفه اى از انصار. (معجم البلدان ، ج 3، ص 229.)
2- ـ كامل ، ابن اثير، ج 2، ص 329.
3- ـ همان .
4- ـ الامامة والسياسة ، ابن قتيبه ، ج 1، ص 14.
5- ـ كامل ، ابن اثير، ج 2، ص 330.
6- ـ تاريخ طبرى ، ج 3، ص 218.
7- ـ انساب الاشراف ، احمد بن يحى بلاذرى ، ج 1، ص 580.
8- ـ الامامة والسياسة ، ج 1، ص 17.
9- ـ شـرح نـهـج البـلاغـه ، ابن ابى الحديد، ج 12، ص 88. (براى اختصار اين كتاب ، تا پايان جزوه ، با عنوان (شرح ابن ابى الحديد) ناميده مى شود.)
10- ـ (.. فـَاَوْدَعَ قـُلُوبـَهـُمْ اَحـْق ادا بـَدْريـَةً وخـَيـْبـَريَّةٍ وغـَيـْرَ هـُنَّ فـَاَضـَبَّتـْ عَل ى عَد اوَتِهِ...) مفاتيح الجنان ، ص 835، دعاى ندبه .)
11- ـ شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، ج 12، ص 85 و 88.
12- ـ نهج البلاغه ، خطبه 66.
13- ـ مروج الذّهب ، على بن الحسين مسعودى ، ج 2، ص 301.
14- ـ الامامة والسياسية ، ج 1، ص 18.
15- ـ الامامة والسياسية ، ج 1، ص 19.
16- ـ نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، نامه 62.
17- ـ ارشاد، شيخ مفيد، ص 192.
18- ـ الغدير، علامه امينى ، ج 7، ص 178.
19- ـ همان ، ج 6، ص 93.
20- ـ الارشاد، ص 190.
21- ـ احقاف (46)، آيه 15.
22- ـ لقمان (3)، آيه 14.
23- ـ كنز العمال ، على بن حسام الدين المتقى ، ج 5، ص 256.
24- ـ از جـمـله حـقـوق زن در اسـلام ايـن اسـت كه اگر مردى ، همسر خود را طلاق رجعى بدهد و هـنـوز عـده زن سـپـرى نـشـده ، شـوهـر از دنـيـا بـرود، زن هـمـانـنـد قبل از طلاق ارث مى برد. (تحرير الوسيله ، امام خمينى ، ج 2، ص 356.)
25- ـ مستدرك الوسايل ، حسين نورى ، ج 3، ص 166.
26- ـ كامل ، ابن اثير، ج 3، ص 7؛ تاريخ طبرى ، ج 4، ص 124.
27- ـ تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 122 ـ 134.
28- ـ نهج البلاغه ، صبحى صالح ، خطبه 164، ص 235.
29- ـ تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 145؛ نقل ديگر در اين باره آن است كه مبداء تاريخ اسلام در زمان خود پيامبر6 و به اشاره و دستور آن حضرت تعيين شد. ر.ك : تصحيح من سيرة النّبى ، سيد جعفر مرتضى عاملى ، ج 3، ص 32 ـ 35.
30- ـ تاريخ طبرى ، ج 4، ص 39.
31- ـ ر. ك درس اول .
32- ـ الامامة والسياسة ، ابن قتيبه ، ج 1، ص 18 ـ 19.
33- ـ احتجاج ، طبرسى ، ج 1، ص 115 ـ 130.
34- ـ روسـتـايـى اسـت در حـجـاز كـه پـس از فـتح خيبر يهوديان آن را به نصف درآمدش ، با رسول اللّه مصالحه كردند و چون بدون جنگ و خونريزى به دست آمده بود، طبق دستور اسلام ، مـلك شـخـص رسـول خـدا(ص ) بود و پيامبر نيز آن را به امر خدا (در سوره اسرا، آيه 26) به فاطمه زهرا(س ) بخشيد. (احتجاج ، طبرسى ، ج 1، ص 90.)
35- ـ احـتـجـاج ، ج 1، ص 91 ـ 92. (البـتـه تذكر اين نكته لازم است كه طبق دستور اسلام ، مـدعـى بـايـد شـاهـد بـيـاورد و طـلب شـهـود از كـسـى كـه مال تحت تصرف اوست ، خلاف موازين قضايى است .)
36- ـ كامل ، ج 2، ص 425؛ تاريخ طبرى ، ج 3، ص 429.
37- ـ نهج البلاغه ، خطبه 3.
38- ـ الامـامـة والسـيـاسـة ، ج 1، ص 28 ـ 30؛ تـاريـخ طـبـرى ، ج 4، ص 227 ـ 238، بـا تلخيص .
39- ـ تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 162.
40- ـ نهج البلاغه ، خطبه 30.
41- ـ الغدير، ج 9، ص 19.
42- ـ تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 165.
43- ـ الغدير، ج 9، ص 69.
44- ـ همان .
45- ـ نهج البلاغه ، خطبه 3.
46- ـ ر.ك : كـامـل ، ابـن اثـيـر، ج 3، ص 82 ـ 99. رفـتـار نـادرست عثمان در روى كار آوردن خـويـشـاونـدان نـالايـقـش مـورد اعـتـراض ‍ امـيـرمـؤ مـنـان (ع ) قـرار گـرفـت ؛ تفصيل گفت وگوى حضرت را با عثمان در كامل ، ج 3، ص 150 ـ 153 بخوانيد.
47- ـ ر.ك . كامل ، ابن اثير، ج 3، ص 149 ـ 150.
48- ـ از جـمـله آن افـراد ابـوذر بـود كـه بـه ربـذه تـبـعـيـد شـد تفصيل جريان تبعيد ابوذر را در مروج الذهب مسعودى ، ج 2، ص 339 ـ 342 بخوانيد. و نيز در كامل ، ابن اثير، ج 3، ص 113ـ116.
49- ـ ر.ك : مروج الذهب ، ج 2، ص 343ـ344.
50- ـ همان ، ص 344ـ345؛ ر.ك : كامل ، ابن اثير، ج 3، ص 167ـ180.
51- ـ جمل ، ص 74.
52- ـ ر.ك : كامل ، ج 3، ص 190ـ193؛ الجمل ، ص 119ـ120.
53- ـ الاصـابـه فـى تـمـيـز صـحـابـه ، ابـن حـجر عسقلانى ، ج 1، ص 545ـ546؛ طبقات الكبرى ، ج 3، ص 108 .
54- ـ طبقات الكبرى ، ج 3، ص 221 ؛ ر. ك : شرح ابن ابى الحديد، ج 1، ص 225 ـ 226.
55- ـ مروج الذهب ، ج 2، ص 364.
56- ـ بـراى اطـلاع بـيـشـتر درباره تعيين استانداران جديد به وسيله اميرمؤ منان (ع ) و گفت وگوى حضرتش با طلحه و زبير، ر.ك : تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 179ـ180.
57- ـ تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 180.
58- ـ نهج البلاغه ، عبده ، نامه 6، ج 3، ص 6.
59- ـ كـامـل ، ج 3، ص 196. (در ايـن مـدرك ، مـتـن كامل گفت وگوى طلحه و زبير با اميرمؤ منان (ع ) آمده است )
60- ـ الجمل ، ص 119.
61- ـ ر.ك : شرح ابن ابى الحديد، ج 7، ص 40ـ42.
62- ـ نهج البلاغه ، شرح عبده ، ج 3، ص 73.
63- ـ كامل ابن اثير، ج 3، ص 197.
64- ـ طبقات الكبرى ، ج 3، ص 223.
65- ـ شرح ابن ابى الحديد، ج 1، ص 233؛ ارشاد، ص 1317.
66- ـ تـاريـخ طـبـرى ، ج 4، ص 477 ـ 481؛ كامل ، ج 3، ص 277؛ شرح ابن ابى الحديد، ج 14، ص 9.
67- ـ ر.ك : مروج الذهب ، ج 2، ص 259؛ الجمل ، ص 130 ـ 138.
68- ـ ر.ك : مـروج الذهـب ، ج 2، ص 359؛ جـمـل ، ص 128ـ130؛ كـامـل ، ج 3، ص 227ـ231. (لازم بـه ذكـر اسـت كـه مدرك اخير، تعداد كوفيانى را كه به امام پيوستند 9000 نفر مى داند.)
69- ـ مروج الذهب ، ج 2، ص 361.
70- ـ مروج الذهب ، ج 2، ص 359ـ361.
71- ـ الجمل ، ص 167.
72- ـ مروج الذهب ، ج 2، ص 361؛ الجمل ، ص 181.
73- ـ همان ، ص 362.
74- ـ تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 182 و شرح ابن ابى الحديد، ج 9، ص 111.
75- ـ شرح ابن ابى الحديد، ج 9، ص 111.
76- ـ مروج الذهب ، ج 2، ص 262؛ الجمل ، ص 182.
77- ـ مروج الذهب ، ج 2، ص 262؛ الجمل ، ص 363.
78- ـ تاريخ طبرى ، ج 4، ص 519؛ شرح ابن ابى الحديد، ج 1، ص 265.
79- ـ اسدالغابه ،ابن ثير،ج 3،ص 308
80- ـ طه (20)، آيه 97؛ ر.ك : شرح ابن ابى الحديد، ج 1، ص 266.
81- ـ ر.ك : كامل ، ج 3، ص 255ـ258؛ تاريخ طبرى ، ج 4، ص 534ـ544.
82- ـ ر.ك : مروج الذهب ، ج 2، ص 372؛ وقعه صفين ، ص 27.
83- ـ وقـعـه صـفـيـن ، ص 29؛ شـرح ابـن ابـى الحـديـد، ج 3، ص 57؛ كامل ، ج 3، ص 276.
84- ـ مروج الذهب ، ج 2، ص 372؛ وقعه صفين ، ص 31ـ34.
85- ـ شرح ابن ابى الحديد، ج 5، ص 129.
86- ـ وقعة صفين ، ص 119ـ120؛ شرح ابن ابى الحديد، ج 3، ص 189.
87- ـ تـاريـخ ابـوالفـداء، ج 1، ص 171؛ كـامل ، ج 2، ص 192 و 277؛ وقعة صفين ، ص 32.
88- ـ ر.ك : شرح ابن ابى الحديد، ج 15، ص 184.
89- ـ وقعة صفين ، ص 64ـ65.
90- ـ وقعة صفين ، ص 93 و 94.
91- ـ وقعه صفين ،ص 115ـ116.
92- ـ وقعة صفين ، ص 117.
93- ـ همان ، ص 121ـ122.
94- ـ وقعة صفين ، ص 127.
95- ـ كامل ، ج 3، ص 282؛ وقعة صفين ، ص 152.
96- ـ كامل ابن اثير، ج 3،ص 282.
97- ـ كـامـل ابـن اثـيـر،ج 3، ص 282ـ285؛ وقعة صفين ، ص 160ـ167؛ مروج الذهب ، ج 2، ص 275.
98- ـ كامل ، ج 3، ص 291ـ293.
99- ـ كامل ،ج 3، ص 290؛ وقعة صفين ، ص 199ـ200.
100- ـ وقعة صفين ، ص 188 ـ 190.
101- ـ همان ، ص 489 ـ 490.
102- ـ وقعة صفين ، ص 190.
103- ـ كامل ، ج 3، ص 293؛ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 11.
104- ـ كامل ابن اثير، ج 3، ص 294 ـ 295 .
105- ـ مروج الذهب ، ج 2، ص 379؛ كامل ، ج 3، ص 296؛ وقعة صفين ، 214ـ223.
106- ـ (اِنَّ اللّه يـُحـِبُّ الَّذي نَ يـُق اتِلُونَ فى سَبي لِهِ صَفَّ كَاءَنّهُم بُنْي انٌ مَرْصُوصٌ) (صف (61)، آيه 4).
107- ـ قسمتى از خطبه 124 نهج البلاغه ؛ وقعة صفين ، ص 235.
108- ـ وقعة صفين ، ص 230؛ شرح ابن ابى الحديد، ج 5 ، ص 176.
109- ـ همان ، ص 229؛ كامل ، ج 3، ص 298.
110- ـ وقعة صفين ، ص 332.
111- ـ همان ، ص 249 ـ 250 ؛ شرح ابن ابى الحديد، ج 5، ص 198.
112- ـ وقعة صفين ، ص 250؛ ص 199؛ شرح ابن ابى الحديد، ج 5، ص 199.
113- ـ وقعة صفين ، ص 245ـ248؛ ص 196.
114- ـ وقعة صفين ، ص 423 ـ 424.
115- ـ همان ، ص 475ـ478.
116- ـ بـراى آشنايى با اقدام هاى معاويه در اين زمينه ر.ك : انساب الاشراف ، بلاذرى ، ج 2، ص 307.
117- ـ وقـعـة صـفـيـن ، ص 408ـ409 بـراى آگـاهـى بـيـش تـر درباره اشعث بن قيس ر.ك : الاصابه فى تمييز الصحابه ، ابن حجر عسقلانى ، ص 51، دار صادر بيروت .
118- ـ وقعة صفين ، ص 409ـ413؛ انساب الاشراف ، ج 2، ص 307ـ308.
119- ـ وقعة صفين ، ص 476ـ481.
120- ـ وقعة صفين ، ص 475ـ479؛ كامل ، ج 3، ص 315ـ316.
121- ـ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 48؛ كامل ، ج 3، ص 316.
122- ـ وقعة صفين ، ص 476ـ477.
123- ـ وقعة صفين ، ص 491.
124- ـ (م ا هـى اِلاّ الْكـُوفـَةُ اَقـْبـِضـُه ا وَاَبـْسُطُه ا اِنْ لَمْ تَكُونى اِلاّ اَنْتِ تَهُبُّ اَع اصي رُكِ فَقَبَّحَكِ اللّهُ (وَتَمَثَّلَ بِقَوْلِ الشّ اعِرِ):
لَعَمْرُ اَبي كَ الْخَيْرِ ي ا عَمْرُ واِنَّنى عَل ى وَضَرٍ مِنْ ذَاالاِن اَّءِ قَلي لٍ
(ثُمَّ ق الَ عَلَيْهِ السَّلا مُ): اُنْبئتُ بُسرا قَد اطَّلَعَ الْيَمَنَ وَاِنّى وَاللّهِ لاَ ظُنُّ اَنَّ ه ؤُلا ءِ الْقَوْمَ سَيُد الُوْنَ مـِنـْكـُمْ بِاجْتِم اعِهِمْ عَل ى ب اطِلِهِمْ وَتَفَرُّقِكُمْ عَنْ حَقِّكُمْ وَبَمَعْصِيَتِكُمْ اِم امَكُمْ فِى الْحَقِّ وَط اعـَتـِهـِمْ اِم امـَهـُمْ فـِى الْب اطـِلِ وَبـِاَد ائِهـِمُ الاْ م انـَةَ اِل ى ص احـِبـِهـِمْ وَخـِي انـَتـِكـُمْ وَبـِصـَلا حـِهـِمْ فـى بـِلا دِهـِمْ وَفـَس ادِكـُمْ فـَلَوِآئتـَمَنْتُ اَحَدَكُمْ عَل ى قَعْبٍ لَخَشي تُ اَنْ يَذْهَبَ بِعَلا قَتِهِ... اَم ا وَاللّهِ لَوَدِدْتُ اَنَّ لى بِكُمْ اَلْفَ ف ارِسٍ مِنْ بَنى فِراسِ بْنِ غَنَمٍ) (نهج البلاغه ، صبحى صالح ، خطبه 25، ص 66.)
125- ـ ر.ك : الاعلام ، زركلى ، ج 8، ص 172ـ173.
126- ـ براى نمونه به مورد زير توجه كنيد:
يـكـى از شـاعـران شامى شعرى سرود، به اين مضمون : اى سران سپاه عراق پيشنهاد حكميّت را بـپـذيـريـد، كـه در پـذيـرش آن بـقـا و زنـدگـانـى و امنيت سرزمين است و اگر آن را نپذيريد، حـاصـلش نـابـودى و بـدبـخـتـى اسـت . (وقـعـة صـفـيـن ، ص 483). حـال بـبـيـنـيم تلقى عراقى ها نسبت به پايان جنگ چه اندازه با تقاضاى شاميان همسويى دارد. يكى از سپاهيان اميرمؤ منان (ع ) شعرى سروده است كه معناى دو بيت آخرش چنين است :
از بـامدادان در صفين گرد از آوردگاه برآورديم و آتش جنگ را بى امان دميديم اگر دو داور به حق داورى كنند، متضمن سلامت است و راءى آنان ما را از گزند شوم انتقامجويان مصون خواهد داشت . (پيكار صفين ، ترجمه پرويز اتابكى ، ص 673؛ وقعة صفين ، ص 489.).
127- ـ شذرات الذهب فى اخبار من ذهب ، ابن عماد حنبلى ، ج 1، ص 45.
128- ـ معجم مقاييس اللغة ، احمد ابن فارس ، ج 2، ص 175.
129- ـ ملل ونحل ، محمد بن عبدالكريم شهرستانى ، ج 1، ص 115.
130- ـ عمرو بن عاص با شناختى كه از بافت سپاه عراق داشت ، اين حيله را پيشنهاد كرد.
131- ـ مروج الذهب ، ج 2، ص 390.
132- ـ وقعه صفين ، ص 484؛ مروج الذهب ، ج 2، ص 390.
133- ـ وقعة صفين ، ص 489.
134- ـ عـده زيـادى از اينها بعد از جنگ ، عليه على (ع ) شورش كردند و حزب (خوارج ) را تشكيل دادند.
135- ـ وقعة صفين ، ص 489ـ490؛ و كامل ، ج 3، ص 316.
136- ـ همان ، ص 150.
137- ـ دربـاره شـخـصـيـت ابـومـوسـى و بـرخـورد وى بـا حـضـرت على (ع ) در درس پنجم مطالبى ذكر شد. (مروج الذهب ، ج 2، ص 391.)
138- ـ از طـايـفـه عـنـزه چهار هزار نفر در سپاه على (ع ) با معاويه پيكار مى كردند. (وقعه صفين ، ص 512.)
139- ـ مراد از (حكم ) در اين آيه كه قسمتى از آيه 57 سوره انعام است ، قوانين مربوط به نـظام زندگانى بشر است و اين آيه حق قانونگذارى را از غير خدا سلب كرده و آن را از شؤ ون ذات حـق (يـا كـسـى كه خداوند به او اختيار داده ) مى داند، ولى خوارج حكم را به معنى حكومت كه شـامـل حـكـمـيـت نـيـز مـى شـد، گـرفـتـند و مرادشان اين بود كه رهبرى و حكميت (داورى )، همچون قانونگذارى ، حق اختصاصى خداست . (جاذبه و دافعه على (ع )، ص 162ـ163.)
140- ـ مائده (5)، آيه 1.
141- ـ وقعه صفين ، ص 514ـ518؛ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 57.
142- ـ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 55؛ مروج الذهب ، ج 2، ص 395.
143- ـ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 66؛ كامل ، ج 3، ص 328.
144- ـ الامامة والسياسة ، ج 1، ص 127.
145- ـ الامـامـة والسـيـاسـة ، ج 1، ص 127؛ نـهـج البـلاغه ، فيض الاسلام ، خطبه 57، ص 146.
146- ـ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 74.
147- ـ وقعه صفين ، ص 512ـ513.
148- ـ يعنى حكومت و بيعت مخصوص خداست .
149- ـ انعام (6)، آيه 57.
150- ـ نساء (4)، آيه 35.
151- ـ نـيـّت و گـفـتـن لبـيـك و پـوشـيـدن لبـاس مـخـصـوص هـنـگـام بـه جـا آوردن عمل حج .
152- ـ مائده (5) آيه 94.
153- ـ نهج البلاغه ، خطبه 40، ص 125.
154- ـ ملل و نحل ، شهرستانى ، ج 1، ص 123.
155- ـ پـيـداسـت كـسانى كه اين عقايد را درست كرده اند، چگونه راه فرار از گناه را براى افراد هواپرست باز نموده اند.
156- ـ ملل ونحل ، ج 1، ص 122.
157- ـ بقره (1)، آيه 34.
158- ـ (حـدّ قـذف ) عـبـارت اسـت از هـشـتاد تازيانه كه بر كسى كه به ديگرى نسبت زنا بدهد جارى مى شود، خواه مرد باشد يا زن .
159- ـ ملل ونحل ، ج 1، ص 121ـ122.
160- ـ اثبات الهداة ، محمد ابن حسن الحرّ العاملى ، ج 2، ص 265.
161- ـ شـرح ابـن ابـى الحـديـد، ج 2، ص 308؛ كامل ، ج 3، ص 326.
162- ـ ايـن عقيده خلاف عقيده شيعه است ، زيرا شيعه معتقد است انتخاب امام كار خداست و امامان مـعصوم : به انتخاب خداوند به امامت رسيده اند. بله در زمان غيبت مردم مى توانند طبق ضوابطى رهبر خود را انتخاب كنند.
163- ـ ملل ونحل ، ج 1، ص 115.
164- ـ ملل ونحل ، ج 1، ص 116ـ117؛ الفرق بين الفرق ، عبدالقاهر البغدادى ، ص 73.
165- ـ مـلل ونحل ، ج 1، ص 121؛ الفرق بين الفرق ، ص 98.
166- ـ الفرق بين الفرق ، ص 83ـ84.
167- ـ پيمانى كه اسلام با اهل كتاب دارد كه در صورت پرداخت (جزيه ) (نوعى ماليات ) مى توانند در پناه مسلمانان زندگى كنند.
168- ـ معجم الفرق الاسلاميه ، شريف يحيى امين ، ص 112.
169- ـ شرح نهج البلاغه ، خويى ، ج 4، ص 126ـ127.
170- ـ زمر (39) آيه 65.
171- ـ سـكـوت امـام بـه خـاطر دستور قرآن است كه مى فرمايد: هنگامى كه قرآن خوانده مى شود، به آن گوش فرا دهيد و سكوت كنيد. (اعراف (7)، آيه 204.)
172- ـ روم (30)، آيه 60.
173- ـ شرح نهج البلاغه ، خويى ، ج 4، ص 123.
174- ـ انساب الاشراف ، ج 2، ص 356ـ357.
175- ـ نهج البلاغه ، حكمت 94.
176- ـ كامل ، ج 3، ص 335 و 335.
177- ـ شرح نهج البلاغه ، خويى ، ج 4، ص 124. (خبر از صحنه جنگ نهروان است ؛ زيرا زرعه در آن جنگ كشته شد)
178- ـ شرح نهج البلاغه ، ج 4، ص 127.
179- ـ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 81ـ82.
180- ـ شرح نهج البلاغه ، ج 4، ص 128.
181- ـ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 82.
182- ـ الامامة والسياسة ، ج 1، ص 127.
183- ـ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 84ـ85.
184- ـ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 86.
185- ـ يعنى امير فاسق بهتر از هرج و مرج است .
186- ـ نهج البلاغه ، خطبه 40، ص 126.
187- ـ نهج البلاغه ، خطبه 146، ص 442.
188- ـ حج (22)، آيه 41.
189- ـ نهج البلاغه ، صبحى صالح ، نامه 53، ص 427 و 440.
190- ـ نهج البلاغه فيض الاسلام ، نامه 67، ص 1063.
191- ـ نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، نامه 53، ص 1021.
192- ـ همان ، نامه 53، ص 994ـ1006.
193- ـ نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، نامه 53، ص 1021.
194- ـ همان ، خطبه 33، ص 111.
195- ـ نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، خطبه 3، ص 52.
196- ـ همان ، كلام 131، ص 406 ـ 407.
197- ـ نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، نامه 5، ص 839.
198- ـ همان ، نامه 40، ص 955.
199- ـ نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، خطبه 34، ص 114.
200- ـ نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، خطبه 207، ص 683.
201- ـ همان ، كلمات قصار 468، ص 1304.
202- ـ همان ، نامه 53، ص 1030.
203- ـ نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، خطبه 25، ص 91.
204- ـ نـهـج البـلاغـه ، خـطـبـه 3، ص 52. (...اَنْ لا يـُق ارُّوا عَل ى كِظَّةِ ظ الِمٍ وَلا سَغَبِ مَظْلُومٍ)
205- ـ نهج البلاغه ، خطبه 37، ص 121ـ122.
206- ـ همان ، خطبه 15، ص 66.
207- ـ انساب الاشراف ، ج 2، ص 141.
208- ـ نهج البلاغه ، خطبه 136، ص 417.
209- ـ شرح نهج البلاغه ، خويى ، ج 8، ص 184.
210- ـ كنز العمال ، ج 12، ص 217، حديث 1254.
211- ـ نهج البلاغه ، نامه 53، ص 1013.
212- ـ كنز العمال ، ج 15، ص 162، حديث 461.
213- ـ نهج البلاغه ، نامه 45، ص 971.
214- ـ نهج البلاغه ، خطبه 148، ص 452. (امام در پايان اين خطبه مى فرمايد: (به خدا سـوگـند، من همچون فردى نيستم كه صداى دست بر سر و سينه زدن در ماتم ها و خبر مرگ را، از خبر دهنده بشنود.))
215- ـ مقصود (طلحه ) و (زبير) است .
216- ـ نهج البلاغه ، خطبه 6، ص 59.
217- ـ نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، خطبه 92، ص 273.
218- ـ نـهـج البـلاغـه ، كـلام 9، ص 60ـ61. (آن حـضـرت در اين كلام مى فرمايد: (طلحه و زبـيـر) مـانند رعد و برق براى ترسانيدن غريدند و جهيدند، ولى با اين همه در ميدان كارزار سـسـت بـودنـد، لكـن مـا تـا كـار را نـكنيم ، نمى ترسانيم و نمى گوييم ، و تا باران نباريم سيل جارى نمى سازيم .)
219- ـ نهج البلاغه ، نامه 53، ص 1005ـ1006.
220- ـ نـهـج البـلاغـه ، خـطبه 16، ص 66 ـ 68 (على (ع ) در خطبه يادشده خطاب به مردم هـنـگام بيعت با او چنين فرمود: (اَلا وَاِنَّ بَليتَكُمْ قَدْ ع ادَتْ كَهيْاءَتِه ا يَوْمَ بَعَثَ اللّهُ نَبيَّكُمْ(ص )) آگـاه بـاشـيـد كه محنت و بلا (اختلاف آرا و نادانى ها) به شما بازگشته مانند محنت و بلاى روزى (زمان جاهليت ) كه خداوند، پيغمبر شما را برانگيخت .
221- ـ نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، خطبه 3، ص 52.
222- ـ همان ، خطبه 224 و 129، ص 400 و 729.
223- ـ نهج البلاغه ، خطبه 17، ص 73.
224- ـ الغدير، ج 6، ص 198.
225- ـ كامل ، ج 3، ص 59.
226- ـ الغدير، ج 6، ص 294ـ297، (به نقل از تاريخ طبرى ).
227- ـ تتمة المنتهى ، شيخ عباس قمى ، ص 18.
228- ـ تتمة المنتهى ، ص 17.
229- ـ قـاسـطين از ماده (قسط) به معنى جور و بيرون رفتن از دايره حق مى باشد (قاموس المحيط، جزء 1.)
230- ـ الامامة والسياسة ، ج 1، ص 127.
231- ـ نهج البلاغه ، خطبه 96، ص 284 ـ 285.
232- ـ نهج البلاغه ، خطبه 3، ص 52.
233- ـ مروج الذهب ، ج 2، ص 372.
234- ـ تاريخ طبرى ، ج 4، ص 442.
235- ـ نهج البلاغه ، نامه 33، ص 942.
236- ـ همان ، نامه 45، ص 965.
237- ـ الغارات ، ج 1، ص 68.
238- ـ نظرات سياسى در نهج البلاغه ، محمد حسين مشايخ ، ص 37.
239- ـ نهج السعادة فى مستدرك نهج البلاغه ، محمد باقر محمودى ، ج 1، ص 224.
240- ـ كنز العمال ، ج 10، ص 157.
241- ـ تاريخ سياسى اسلام ، رسول جعفريان ، ج 2، ص 466.
242- ـ يكى از معانى تفسير به راءى قرآن كه در اسلام از آن نهى شده ، اين است كه انسان فـكـرى را كـه قـبـلا در ذهـن پـرورش داده ، بـخـواهـد بـر قـرآن تحميل كند و قرآن را مطابق آن معنا نمايد.
243- ـ نهج البلاغه ، خطبه 86، ص 214.
244- ـ همان ، نامه 53، ص 1001.
245- ـ توقع دارند من هم مانند عثمان از مال فقرا و مسلمانان هر چه مى خواهند به ايشان بدهم .
246- ـ نهج البلاغه ، خطبه 22، ص 81.
247- ـ نهج البلاغه ، خطبه 24، ص 87.
248- ـ عوامل ديگرى نيز در اين كار دخالت داشتند؛ از جمله مساعد نبودن جوّ اجتماعى مدينه به خاطر رفاه نسبى حاكم بر مردم و گرايش هاى مختلف سياسى و مذهبى و نيز اهميت منطقه عراق از نظر سوق الجيشى . (تاريخ سياسى اسلام ، ج 2، ص 477ـ479.)
249- ـ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 87.