قصّه كربلا‏
على نظرى‏منفرد‏

فصل ششم: در كوفه

ورود اسيران به كوفه

مسلم جصاص (گچكار) مى‏گويد:

عبيدالله بن زياد مرا براى تعمير دارالاماره نزد خود خواند، و من سرگرم سفيد كارى دارالاماره بودم كه ناگهان غوغا و فريادهايى را از دور شنيدم! از خدمتكارى كه همراه ما بود پرسيدم: مگر چه شده است كه كوفه را پر از ناله و فرياد مى‏بينم ؟!

گفت: هم اكنون سر يك خارجى را كه بر يزيد شوريده بود، مى‏آورند.

از نام او پرسيدم، گفت: حسين بن على!

مسلم مى‏گويد: لحظه‏اى چند درنگ كردم، و همين كه آن خدمتكار براى انجام كارى، مرا ترك گفت، از شدت ناراحتى و اندوه آنچنان با دست خود به صورت خود نواختم كه ترسيدم چشمم آسيب ديده و كور شده باشد. دست از گچكارى كشيدم، دستان خود را شستم، و از راهى كه در پشت قصر قرار داشت، از دارالاماره بيرون آمدم تا به نزديكى كناسه(1) رسيدم. در آنجاايستادم و ديدم كه مردم، در انتظار اسيران و سرهاى كشته شدگانند! در اين اثنا، چهل محمل را مشاهده كردم كه بر روى چهل شتر حمل مى‏شد، و در آن محملها اهل بيت رسول صلى الله عليه و آله و سلم و دختران حضرت فاطمه زهرا عليها السلام قرار داشتند.

ناگهان، امام سجاد عليه‏السلام را مشاهده كردم كه بر روى شترى برهنه و خالى از جهاز شتران، سوار است، و از رگهاى گردن او (به خاطر زنجيرى كه بر گردن او گذارده بودند) خون جارى بود، و در حالى مى‏گريست، مى‏گفت:

مسلم مى‏گويد: ديدم مردم كوفه به كودكان (گرسنه‏اى) كه در محملها نشسته بودند نان و خرما و گردو مى‏دادند!! ام كلثوم از مشاهده اين رفتار ناهنجار فرياد بر آورد كه: اى مردم كوفه! صدقه بر ما خاندان حرام است ؛ و نان و خرما را از دست و دهان كودكان مى‏گرفت، و مردم (بر اين غفلت خود و هتك حرمتى كه كرده بودند) اشك مى‏ريختند!

و باز ام كلثوم سر از محمل بيرون كرد و بر آنان نهيب زد كه:اى مردم كوفه! مردانتان ما را مى‏كشند و زنانتان به حال ما مى‏گريند ؟! در ميان ما و شما خدا داور است و در روز قيامت بين ما و شما داورى خواهد كرد.

مسلم مى‏گويد كه: در اين اثناء صداى شيونى بلند شد و ديدم كه سرهاى مقدس شهداى كربلا را كه در پيشاپيش آنها سر مقدس امام حسين عليه‏السلام بود، بسوى ما مى‏آوردند.

سر مبارك امام همانند ماه و به روشنايى ستاره زهره مى‏درخشيد، و شبيه‏ترين مردم به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بود، و محاسن مبارك او به رنگ سياه خضاب شده، و سيماى نورانى او بسان قرص ماه كه از افق دميده باشد، جلوه گرى مى‏كرد، و باد موهاى محاسن مبارك او را به جانب راست و يا چپ مى‏برد.

در اين هنگام، چشم زينب كبرى عليها السلام بر آن سر نورانى امام افتاد و پيشانى خود را چنان به قسمت پيشين محمل زد كه خون از زير مقنعه‏اى كه بر صورت داشت، جارى شد.

پس به آن سر نورانى اشاره كرد و گفت:

اولين سرى كه بر نيزه رفت

ابن اعثم كوفى نقل مى‏كند كه: عمر بن سعد، خاندان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم را بر شتران برهنه و عريان سوار كرد و مانند اسيران به كوفه آورد، چون بدان شهر رسيدند، عبيدالله دستور داد تا سر مبارك امام حسين عليه‏السلام را بيرون برند و با اسيران به كوفه در آورند! پس آن سر مبارك را بر نيزه زدند و سرهاى ديگر را نيز، و پيشاپيش آنها سر مبارك امام را حركت مى‏دادند تا وارد شهر كوفه شدند. آنگاه آن سرهاى پاك را در كوچه و بازار گردانيدند!

عاصم از زر(4) روايت نموده است كه: اولين سرى كه در اسلام بر نيزه حركت داده شد، سر حسين بن على عليهما السلام بود و هرگز آن تعداد زن و مرد گريان تا آن روز، ديده نشده بود!

جزرى گويد:اولين سرى كه در اسلام بر چوب حمل شد، به قولى سر حسين بود ولى قول صحيح آن است كه اولين سرى كه بر نى زدند، سر عمرو بن حمق خزاعى است(5)(6)

شتران عريان

مردى مى‏گويد: در بازار كوفه نشسته بودم و از شهادت حسين عليه‏السلام آگاه نبودم، ولى مردم را در حيرت شديد و دهشتى بزرگ مى‏ديدم و علت آن را نمى دانستم. در آن هنگام، صداى تكبير و تهليل به گوشم رسيد، برخاستم ببينم چه شده است ؟! ناگهان سرهائى را بر بالاى نيزه مشاهده كردم، و زنان و دختران كوچكى را كه بر شترهاى عريان و بى جهاز سوار بودند و سر آنها از شرم به پائين افتاده بود نظاره كردم و جوانى سوار بر شتر ديدم كه به زنجير كشيده شده بود، و سرش برهنه و از پاهاى او خون جارى بود، و در ميان كسانى كه آن سرهاى مقدس را حركت مى‏دادند، مردى را ديدم كه بر نيزه او سرى نورانى‏تر از سرهاى ديگر بود و آثار كشته شدن در آن سر به چشم نمى خورد، و آن مرد با صداى بلند مى‏گفت:

خاتونى از بين اسيران بر او نهيب زد كه: واى بر تو! بگو:.

و من ناغاه فى المهد جبرئيل ومن بعض خدَامه ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل و من عتقاؤه صلصائيل و من اهتز لقتله عرش رب الجليل، و قل ياويلك انا قاتل محمد المصطفى و على المرتضى و فاطمة الزهراء و الحسن المزكى و ائم|ة الهدى و ملائكة السماء و الانبياء و الاوصياء.

اين كسى است كه جبرئيل در گهواره براى او لاى لاى مى‏گفت، و ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل از خدمتگزاران او بودند، و صلصائيل از آزاد شدگان اوست، و او كسى است كه عرش خدا از كشته شدن او به لرزه در آمده است. واى بر تو! به مردم بگو كه: من قاتل محمد مصطفى و على مرتضى و فاطمه زهرا و حسن مزكى و ائمه هدى و ملائكه آسمان و انبياء و اوصياء هستم!

راوى مى‏گويد: از آن زن نامش را پرسيدم، پاسخ داد: من زينب دختر على بن ابى طالب عليه‏السلام، و اين اسيران، دختران پيامبر و على عليه‏السلام هستند(8).

يك خبر غيبى از امير المؤمنين على عليه‏السلام

زينب عليها السلام مى‏گويد: پس از آنكه ابن ملجم فرق مبارك پدرم را شكافت و من آثار شهادت را در سيماى آن حضرت مشاهده كردم، گفتم: اى پدر! ام ايمن حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم براى من نقل كرده است كه دوست دارم آن را از زبان شما بشنوم.

پدرم به من فرمود: «يا بنية! الحديث كما حدثتك ام ايمن» «دخترم! حديث همان است كه ام ايمن به تو گفت»، و گوئى تو را مى‏بينم با زنان ديگر از خاندان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در اين شهر در حالى كه در چنگ دشمن اسير و بر خود بيمناكيد، پس بايد در اين مصيبت ناگوار شكيبا باشيد، سوگند به آنكه دانه را شكافت و جنين را آفريد، آن روز دوست خدا در روى زمين به غير از شما و شيعيان و دوستان شما نباشد(10).

خطبه‏هاى آتشين در كوفه

خطبه حضرت زينب عليها السلام

هنگامى كه زنان كوفه با مشاهده اوضاع و احوال كاروانيان حسينى، زارى مى‏كردند، و گريبانهاى خود را چاك مى‏زدند و مردان كوفى نيز بهمراه آنان مى‏گريستند و بيتابيها مى‏كردند، حضرت زينب عليها السلام بر سر مردم نهيب زد كه: خاموش باشيد!

با اين نهيب، نه تنها آنه جماعت انبوه ساكت شدند بلكه زنگ شتران نيز از صدا افتاد.

آنگاه حضرت زينب عليها السلام پس از حمد و ستايش پروردگار و درود بر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم خطاب به آنان فرمود:

اما بعد يا اهل الكوفة، يا اهل الختل و الغدر و الخذل، الا فلا رقات العبرة و لا هدات الزفرة، انما مثلكم كمثل التى نقضت غزلها من بعد قوة انكاثا" تتخذون ايمانكم دخلا" بينكم، هل فيكم الا الصلف و العجب و الشنف و الكذب و ملق الاماء و غمز الاعداء، او كمرعى على دمنة او كفضة على ملحودة، الا بئس ما قدمت لكم انفسكم ان سخط الله عليكم و فى العذاب انتم خالدون.

اتبكون اخى ؟ اجل و الله فابكوا فانكم احرياء بالبكاء فابكوا كثيرا و اضحكوا قليلا، فقد بليتم بعارها و منيتم بشنارها ولن ترحضوها ابدا" و انى ترحضون قتل سليل خاتم النبوة و معدن الرسالة و سيد شباب اهل الجنة و ملاذ حربكم و معاذ حزبكم و مقر سلمكم و آسى كلمكم و مفزغ نازلتكم و المرجع اليه عند مقاتلتكم و مدرة حججكم و منار محجتكم. الا ساء ما قدمت لكم انفسكم و ساء ما تزرون ليوم بعثكم.

فتعسا" تعسا"، و نكسا" نكسا"، لقد خاب السعى و تبت الايدى و خسرت الصفقه و بوتم بغضب من الله و ضربت عليكم الذلة و المسكنة.

اتدرون و يلكم اىَ كبد لمحمد صلى الله عليه و آله و سلم فرثتم ؟ و اىَ عهد نكتتم ؟ و اىَ كريمة له ابرزتم ؟ و اىَ حرمة له هتكتم ؟ و اى دم له سفكتم ؟ لقد جنتم شيئا" ادَا" تكاد السموات يتفطرن منه و تنشق الارض و تخر الجبال هدَا".

لقد جيتم بها شوها صلعاء عنقاء سوداء فقماء خرقاء طلاع الارض او مل‏ء السماء، افعحبتم ان تمطر السماء دما"، و العذاب الاخرة اخزى و هم لا ينصرون، فلا يستحفنكم المهل، فانَه عزَوجلَ لا يحفزه البدار و لا يخشى عليه فوت النار، كلا ان ربك لنا ولهم بالمرصاد.

اى مردم كوفه! اى جماعت نيرنگ و افسون و بى بهرگان از غيرت و حميت! اشك چشمتان خشك مباد و ناله هايتان آرم نگيرد، مثل شما مثل آن زنى است كه تار و پود تافته خود را در هم ريزد و رشته‏هاى آن را از هم بگسلد، شما سوگند هايتان را دست آويز فساد و نابودى خود قرار داديد.

شما چه داريد جز لاف و غرور و دشمنى و دروغ ؟! و بسان كنيزان خدمتكار، چاپلوسى و سخن چينى كردن ؟! و يا همانند سبزه‏اى كه از فضولات حيوانى تغذيه مى‏كند و بر آن مى‏رويد، و يا چون نقره‏اى كه روى گورها را بدان زينت و آرايش كنند، داراى ظاهرى فريبنده و زيبا، ولى درونى زشت و ناپسند!

براى (آخرت) خود، چه بد توشه‏اى اندوخته و از پيش فرستاديد تا خداى را به خشم آوريد و عذاب جاودانه او را به نام خود رقم زنيد! آيا شما (شمايى كه سوگندهايتان را نديده گرفتيد، و پيمانهايتان را گسستيد)براى برادرم - حسين - گريه مى‏كنيد ؟! بگرييد كه شايسته گريستنيد، بسيار بگرييد و اندك بخنديد كه ننگ (اين كشتار بيرحمانه) گربيانگير شما است. و لكه اين ننگ (ابدى) بر دامان شما خواهد ماند، آن چنان لكه ننگى كه هرگز از (دامان) خود نتوانيد شست.

و چگونه مى‏خواهيد اين لكه ننگ را بشوييد در حالى كه جگر گوشه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و سيد جوانان بهشت را (به افسون و نيرنگ) كشتيد ؟! همان كسى كه در جنگ، سنگر و پناهگاه شما بود و در صلح مايه آرامش و اليتام شما، و نه به مثابه زخمى كه با دهان خون آلوده به روى شما بخندد.

در سختيها و دشواريها، اميدتان به او بود و در ناسازگاريها و ستيزه‏ها، به او روى مى‏آورديد.

آگاه باشيد كه توشه راهى كه از پيش براى سفر (آخرت) خود فرستاديد بد توشه‏اى بود، و بار سنگين گناهى كه تا روز قيامت بر دوشهايتان سنگينى خواهد كرد، گناهى بس بزرگ و ناپسند است.

نابودى باد شما را، آنهم چه نابودى! و سرنگونى باد (پرچم) شما را، آنهم چه سرنگونى!

تلاش (بى ثمرتان) حز نااميدى ثمر نداد، دستان شما (براى هميشه) بريده شد و كالايتان (حتى در اين بازار دنيا) زيان كرد، خشم الهى را به جان خود خريديد و مذلَت و سر افكندگى شما حتمى شد.

آيا شما مى‏دانيد كه چه جگرى از رسول خدا شكافتيد، و چه پيمانى گسستيد، و چسان پردگيان حرم را از پرده بيرون كشيديد و چه حرمتى از آنان دريديد و چه خونهايى را ريختيد ؟!!

كارى بس شگفت كرديد! آنچنان شگفت كه نزديك است از هراس (اين حادثه) آسمانها از هم بپاشد! و زمينها از هم بشكافد! و كوهها از هم فرو ريزد!

(چه مصيبتى!)، مصيبتى بس دشوار و جانفرسا و طاقت سوز و شوم و در هم پيچيده پريشانى كه از آن راه گريزى نيست، و در بزرگى و عظمت همانند درهم فشردگى زمين و آسمان.

آيا در شگفت مى‏شويد اگر (در اين مصيبت جانخراش) چشم آسمان، خون ببارد ؟!

هيچ كيفرى از كيفر آخرت براى شما خوار كننده‏تر نيست، و آنان (سردمدران حكومت اموى) ديگر از هيچ سويى يارى نخواهند شد، اين مهلت شما را مغرور نسازد كه خداوند بزرگ از شتابزدگى در كارها، پاك و منزه است، و از پايمال شدن خون (بيگناهى، چرا) بهراسد (كه او انتقام گيرنده است) و در كمين ما و شماست.

آنگاه زينب كبرى عليه‏السلام، اين ابيات را خواند:

راوى مى‏گويد كه: پس از اين خطبه زينب عليه‏السلام، مردم كوفه را ديدم كه حيرت زده دستان خود را به دندان مى‏گزند، پيرمرد سالخورده‏اى را در كنار خو مشاهده كردم كه چنان مى‏گريست كه محاسن سپيدش از اشك،تر شده بود، و دست به جانب آسمان برداشته، و مى‏گفت: پدر و مادرم به فداى شما باد پيران شما بهترين سالخوردگان، و زنان شما بهترين زنان، و كودكان شما بهترين كودكان، و دودمان شما دودمانى كريم، و فضل و رحمت شما رحمتى بزرگ است! آنگاه‏اين بيت را زمزمه كرد:

امام زين العابدين عليه‏السلام رو به زينب عليها السلام كرد و فرمود: عمه جان! آرام بگيريد، آنان كه مانده‏اند بايد از رفتگان خود عبرت بگيرند، و خداى را سپاس كه تو عالمه غير معلمه‏اى، و نياموخته خردمندى، و گريه و زارى ما رفتگان را به ما باز نمى گرداند!

آنگاه، امام زين العابدين عليه‏السلام از مركب خود به زير آمد و خيمه‏اى بر پا كرد و به تنهايى اهل بيت را از مركبها فرود آورد و در خيمه جاى داد(13) .

خطبه فاطمه صغرى عليها السلام(15)

نوشته‏اند كه فاطمه صغرى عليها السلام اين خطبه را (خطاب به مردم كوفه) ايراد فرمود:

الحمد لله عدد الرَمل و الحصى وزنة العرش الى الثَرى، احمده و اؤمن به و اتوكَل عليه، و اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له، و ان محمدا" عبده و رسوله، و ان اولاده ذبحوا بشط الفرات من غير ذحل و لا ترات.

اللَهَم انىَ اعوذ بك ان افترى عليك الكذب، و ان اقول خلاف ما انزلت عليه من اخذ العهود لوصيَه على بن ابى طالب عليه‏السلام المسلوب حقَه المقتول من غير ذنب، كما قتل ولده بالامس فى بيت من بيوت الله، و بها معشر مسلمة بالسنتهم، تعسا" لرؤوسهم! ما دفعت عنه ضيما فى حياته و لا عند مماته، حتى قبضته اليك محمود النقيبة، طيب الضريبة، معروف المناقب، مشهور المذاهب، لم تأخذه فيك لومة لائم و لا عذل عاذل، هديته يارب للاسلام صغيرا"، وحمدت مناقبه كبيرا"، و لم يزل ناصحا" لك و لرسولك صلواتك عليه و آله حتى قبضته اليك زاهدا فى الدنيا غير حريص عليها، راغبا" فى الاخرة مجاهدا" لك فى سبيلك، رضيته فاخترته و هديته الى طريق مستقيم.

اما بعد يا اهل الكوفة، يا اهل المكر و الغدر و الخيلاء، انَا اهل بيت ابتلانا الله بكم، ابتلاكم بنا، فجعل بلائنا حسنا"، و جعل علمه عندنا و فهمه لدينا، فنحن عيبة علمه و وعاء فهمه و حكمته، حجته فى الارض فى بلا ده لعباده، اكرمنا الله بكرامته، و فضلنا بنبيَه صلى الله عليه و آله و سلم على كثير من خلقه تفضيلا"، فكذبتمونا و كفر تمونا و رايتم قتالنا حلالا" و اموالنا نهبا"، كانَا اولاد الترك او كابل، كما قتلتم جدَنا بالامس، و سيوفكم تقطر من دمائنا اهل البيت لحقد متقدم، قرَت بذلك عيونكم و فرحت به قلوبكم اجتراء" منكم على الله، و مكرا" مكرتم والله خير الماكرين، فلا تدعونكم انفسكم الى الجذل بما اصبتم من دمائنا و نالت ايديكم من اموالنا، فان ما اصابنا من المصائب الجليلة و الرزايا العظيمة فى كتاب من قبل ان نبراها ان ذلك على الله يسير لكيلا تأسوا على ما فاتكم و لا تفرحوا بما آتاكم والله لا يحب كل مختال فخور.

تبا لكم فانظروا اللغنة و العذاب، فكان قد حل بكم، و تواترت من السماء نقمات فيسحتكم بما كسبتم و يذيق بعضكم بأس بعض، ثم تخلدون فى العذاب الاليم يوم القيامة بما ظلمتمونا، الا لعنة الله على الظالمين، و يلكم اتدرون اية يد طاعنتنا منكم، او ايَة نفس نزعت الى قتالنا، ام بايَة رجل مشيتم الينا تبغون محاربتنا، قست قلوبكم و غلظت اكبادكم و طبع على افئدتكم و ختم على سمعكم و بصركم، وسول لكم الشيطان و املى لكم و جعل على بصركم غشاوة فانتم لا تهتدون.

تبَا" لكم يا اهل الكوفة، كم ترات لرسول الله صلى الله عليه و آله و سلم قبلكم و ذحوله لديكم، ثم غدرتم باخيه على بن ابى طالب عليه‏السلام جدَى، و بنيه عترة النبى الطيبين الاخيار و افتخر بذلك مفتخر فقال:

فقالت:بفيك ايها القائل الكثكث ولك الاثلب، افتخرت بقتل قوم زكاهم الله و طهرهم، و اذهب عنهم الرجس، فاكظم واقع كما اقعى ابوك و انمَا لكل امرى‏ء ما قدمت يداه، حسدتمونا ويلا" لكم على ما فضلنا الله.

ذلك فضل الله يؤتيه من يشاء، و من لم يجعل الله له نورا" فما له من نور.

خداى را سپاس مى‏گويم كه به شماره ريگها و تعداد شنها، و او را مى‏ستايم به عظمت و سنگينى عرش تا فرش، به او ايمان آورده‏ام، و نيز بر او توكل مى‏كنم و گواهى مى‏دهم كه معبودى جز خداوند يگانه نيست، و محمد صلى الله عليه و آله و سلم بنده و فرستاده اوست، همان رسولى كه فرزندان او را (تشنه كام) در كنار فرات سر بريدند! با آنكه آنان كسى را نكشته بودند تا مورد انتقام و قصاص قرار گيرند.

بارالها! به تو پناه مى‏برم از اينكه سخنى را به دروغ و ناروا به تو نسبت دهم، و بر خلاف آنچه نازل كرده‏اى، سخنى بر زبان آورم!

پيامبر تو براى جانشين خويش على بن ابى طالب عليه‏السلام پيمان گرفت، ولى حق او را غصب كردند و او را بى گناه كشتند، همانسان كه ديروز فرزند او را در خانه‏اى از خانه‏هاى خدا شهيد كردند، هم آنان كه به زبان مسلمان بودند، كه نابود باد اين مسلمانى.

(پروردگارا! اين مردم) على عليه‏السلام را يارى نكردند، نه در زمان حيات او و نه به هنگام رحلت، تا او را به جوار رحمت خود فراخواندى كه او اخلاقى پسنديده و نهادى پاك و زيبنده داشت، فضايل او شهره خاص و عام، و راه و روش او روشن و آشكار، از نكوهش نمى هراسيد و از ملامت هيچكس باكى نداشت، او را از كودكى به اسلام هدايت كردى، و در بزرگى خلق و خوى نيكو دادى و مناقب او را ستودى، او با تو و پيامبر تو رفتارى با اخلاص و صادقانه داشت، تا او را هم به جوار رحمت خود فراخواندى. او، به دنيا هيچ علاقه و رغبتى نداشت و آزمند به آن نبود، بلكه رغبت و ميل او به آخرت بود، در راه تو مجاهده كرد تا او را پسنديدى و برگزيدى و به صراط مستقيم هدايت نمودى. هان اى مردم كوفه! اى اهل نيرنگ و بيوفايى و خودخواهى! ما خاندانى هستيم كه خدا ما را به شما و شما را بوسيله ما مورد آزمون خويش قرار داد، ما از عهده اين آزمون الهى نيكو بر آمديم، خداوند، (خزانه‏هاى) دانش و حكمت خود را به ما كرامت كرد و ما نگاهبان اين خزانه‏هاى او ئيم، و آن حجتى كه بر كره خاكى و بندگان خود گمارده است، ماييم. ما را به كرامت خود گرامى داشت و به سبب پيامبر خود محمد

صلى الله عليه و آله و سلم ما را بر بسيارى از آفريدگان خود برترى داد.

اما شما ما را [ با اينهمه سوابق روشن و تأكيدات الهى و سفارش رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم ] تكذيب كرديد. و (در حق ما) ناسپاسى ورزيديد، ريختن خون ما را حلال، و غارت و چپاول اموال ما را مباح دانستيد، گويى ما از نسل ترك و تاتاريم!!

ديروز نياى بزرگ ما را كشتيد و (امروز) از شمشيرهاى (برهنه شما) خون ما (خاندان) مى‏چكد! (چون كار ما بدين جا كشيد) به خاطر كينه هايى كه از ما در سينه‏ها يتان داشتيد، چشمتان روشنى گرفت و دلهاى شما شادمان شد! شما (همان كسانيد كه) به خداى جهانيان افتراء بستيد و با او از در نيرنگ در آمديد، و نيرنگ خدا از شما بيشتر و كارسازتر است.

زينهار! كه از ريختن خون ما و غارت اموال ما، شادمان مباشيد، چرا كه اين مصيبتى كه بر ما فرود آمد، سرنوشتى بود كه دركتاب (مشيت الهى) و پيش از آفرينش (براى ما خاندان رسالت و امامت) رقم خورده بود، و اين براى خدا كار آسانى است تا شما به آنچه از دست رفته است اندوه مخوريد و به آنچه شما را عنايت فرموده است خشنود نياشيد، و خداوند هركس را كه بر خود ببالد، دوست ندارد.

(اى مردم نيرنگ باز و بى ايمان!) نابود گرديد! (كه نابودى شما را گوارا است) و در انتظار كيفر الهى باشيد كه گويى دارد از راه مى‏رسد و (انگار مى‏بينم كه) بالاهاى آسمانى مدام بر شما خواهد باريد و شما را به نابودى كشيده و در همين دنيا به جان يكديگر خواهد انداخت و در روز قيامت نيز در عذاب جاودانه الهى بسر خواهيد برد، چراكه نسبت به ما بناحق ستم كرديد، و لعنت و نفرين خدابر ستمگران باد!

واى بر شما! آيا مى‏دانيد با كدامين دست، نسبت به ما ستم كرديد ؟ و با كدامين هيئت، به ريختن خون ما تن داديد ؟ و با كدامين پا در نبردى (نابرابر) با ما مبارزه كرديد ؟! دلهايتان، (چون سنگ خاره) سخت، جگرهايتان پر از خشم و نفرت و آلودگى است، و دلها و گوشها و چشمهاى شما را مهر كرده‏اند!

ابليس، تمام زشتيها را در نظر شما زيبا جلوه داد و شما را (به آرزوهاى پوچ) اميدوار ساخت، و بر روى چشمان شما پرده‏اى (از فراموشى و غفلت) كشيد، كه اكنون راه را (از چاه) نمى شناسيد!

اى مردم كوفه! نابود گرديد كه شما را با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كنيه‏ها و دشمنيها است و در صدد انتقام از او بر آمدند! آنگاه، با برادر رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم على بن ابى طالب عليه‏السلام - نياى بزرگوارمان - و نيز با فرزندان او كه عترت پيامبر و از برگزيدگان و پاكان (روى زمين) بودند، بيوفايى كرديد، (تاكار به آنجا كشيد) كه يكى از شما بر خود بباليد و اين شعر را گفت:

«ما على و فرزندان او را كشتيم، با نيزه‏ها و شمشيرهاى هندى ؛ و زنان آنها را همانند اسيران ترك اسير كرديم، و با آنان جنگيديم و آنان را كشتيم».

خاك بر دهان تو باد (اى گوينده اين شعر)، آيا به كشتار گروهى بر خودمى بالى كه خداوند آنان را پاكيزه و طيب قرار داد، و از هر پليدى و آلودگى، در امنشان نگاه داشت ؟! آرى! در اين غم بسوز و بسان پدرت، همانند سگ بدن خود را بر زمين بساى!

(در آخرت) براى هر كس همان چيزى است كه از پيش فرستاده است. واى بر شما! كه نسبت به برترى و والايى و مزيتى كه خداوند به ما كرامت فرموده است، رشگ مى‏وزيد:

«گناه ما چيست اگر درياهاى (فضل و دانش) ما سراسر جهان را فرا گرفت ولى درياى تو چنان كوچك است كه حتى يك حيوان كوچك دريايى را نمى پوشاند ؟!».

و اين فضل خداست، به هر كه خواهد، مى‏دهد، و كسى كه خدا نورى براى او قرار نداده باشد، هيچگاه نورى نخواهد داشت.

راوى اين خبر نقل كرده است كه با شنيدن اين خطبه رسا و گيرا، مردم به گريه در آمدند و گفتند: اى دختر پاكان! بس است، كه دلهاى ما را سوختى! و سينه‏هاى ما را بر افروختى! و در اندرون ما آتش افروختي . و در اين هنگام، فاطمه صغرى عليه‏السلام لب از سخن بربست(16) .

خطبه ام كلثوم عليها السلام(17)

ام كلثوم - دختر امير مؤمنان على عليه السلام - در همان روز، در حالى كه صداى او به گريه بلند بود، از پشت پرده اين خطبه رسا را ايراد كرد:

يا اهل الكوفة! سوءا لكم، مالكم خذلتم حسينا" و قتلتموه و انتهبتم امواله و ورثتموه، و سبيتم نساءه و نكبتموه ؟! فتبا" لكم و سحقا".

و يلكم اتدرون اىَ دواه دهتكم ؟ واىَ وزر على ظهور كم حملتم ؟ و اىَ دماء سفكتموها ؟ واىَ كريمة اهتضمتموها ؟ واىَ صبية سلبتموها ؟ واىَ اموال نهبتموها ؟ قتلتم خير رجالات بعد النبى و نزعت الرحمة من قلوبكم، الا ان حزب الله هم الغالبون و حزب الشيطان هم الخاسرون.

اى كوفيان! سيمايتان زشت و ناپسند باد! كه حسين عليه‏السلام را (در ميدان جنگ و در دست دشمن) تنها گذاشتيد و او را كشيد، (و به اين هم بسنده نكرديد) و اموال او را به يغما برديد! گويى كه آن اموال از طريق ارث به شما رسيده است! پردگيان حرم او را اسير كرديد و آنان را مورد شكنجه و آزار قرار داديد، نابود گرديد! آيا مى‏دانيد چه وزر و وبالى را به گردن گرفتيد ؟! و چه گناه گرانبارى را بر دوش خود نهاديد ؟! و چه خونهاى (پاك و مقدسى را بر روى زمين) ريختيد ؟! و چه بانوان گرانقدرى را (در سوگ جگر گوشگان خود) داغدار كرديد ؟! و چه دخترانى را اسير نموديد ؟! و چه اموالى را (از ما خانداران رسالت و امامت) به تاراج برديد ؟!

مردانى را - كه بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم - از بهترينها بودند، از دم تيغ گذرانيديد! گويى عاطفه و احساس مهربانى از دلهاى شما ريشه كن شد! آگاه باشيد كه حزب خدا پيروز، و حزب شيطان (شكست خورده و) زيانكارند.

آنگاه اين ابيات را بر زبان جارى كرد:

راوى مى‏گويد: پس از آن روز، ديگر هيچ زن و مرد بسيارى را چون آن روز، گريان نديده است(19) .

خطبه تاريخى امام سجاد عليه‏السلام

در آن هنگام اين اثناء امام زين العابدين عليه‏السلام از سراپرده خود بيرون آمد و با اشاره مردم را به سكوت، دعوت كرد، نفسها در سينهاها ماند و سكوت مطلق همه جا را فرا گرفت، آنگاه امام سجاد عليه‏السلام اينگونه خطبه تاريخي خود را ايراد فرمود: پس از حمد و ثناى الهى، از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم ياد كرد و بر او درود فرستاد و خطاب به مردم گفت:

ايها الناس! من عرفنى فقد عرفنى، و من لم يعرفنى فانا على بن الحسين المذبوح بشط الفرات من غير ذحل ولا ترات، انا ابن من انتهك حريمه و سلب نعيمه و انتهب ماله و سبى عياله، انا ابن من قتل صبرا"، فكفى بذلك فخرا".

ايها الناس! ناشدتكم بالله هل تعلمون انكم كتبتم الى ابى و خدعتموه، و اعطيتموه من انفسكم العهد و الميثاق و البيعة ثم قاتلتموه و خذلتموه ؟ فتبا" لكم ما قدمتم لا نفسكم و سوء لرأيكم، باي"ة عين تنظرون الى رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم يقول لكم: قتلتم عترتى و انتهكتم حرمتى فلستم من امتىَ.

اى مردم! هر كس مرا مى‏شناسد، مى‏داند كه من كيستم، و آن كه مرا نمى شناسد (بداند كه) من على فرزند حسين هستم كه او را در كنار فرات (با كامى خشكيده و عطشان) بدون هيچ گناهى، از دم شمشير گذراندند، من فرزند آن كسى هستم كه پرده حريم حرمت او را دريدند، و اموال او را به غارت بردند، و افراد خانواده او را به زنجير اسارت كشيدند، من فرزند آن كسى هستم كه او را به زارى كشتند، و همين افتخار ما را بس است.

اى مردم! شما را بخدا سوگند آيا به خاطر داريد كه به پدرم نامه‏ها نوشتيد (و او را دعوت كرديد) ولى با او نيزنگ باختيد ؟! (به خاطر داريد كه) با او پيمان (وفادارى) بستيد و با او (و نماينده او)بيعت كردند، ولى (به هنگام حادثه) او را تنها گذارديد ؟! (و به اين بسنده نكرديد) و با او به پيكار برخاستيد ؟!

شما را هلاكت و نابودى باد! چه (بد) توشه‏اى (از پيش) براى خود فرستاديد! و رأى شما (چه) زشت و ناپسند بود.

به من بگوييد كه با كدام چشم مى‏خواهيد به روى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بنگريد هنگامى كه به شما بگويد: عترت مرا كشتيد، حريم حرمت مرا شكستيد، پس شما ديگر از امت من بحساب نمى آييد ؟!

وقتى سخن امام بدين جا رسيد، از هر طرف صداى آن جماعت بيشمار به گريه بلند شد و به همديگر مى‏گفتند: (ديديد) كه نابود شديد و در نيافتيد ؟

امام سجاد عليه‏السلام در دنباله سخنان خود فرمود: رحمت خدا بر آنكس باد كه پند مرا بپذيرد و سفارش مرا در رابطه با خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و دودمان او به خاطر بسپارد، چرا كه من به نيكى از رسول خدا عليه‏السلام پيروى مى‏كنم و رفتار او را در پيش مى‏گيرم.

مردم يكصدا بانگ برداشتند كه: اى پسر پيامبر خدا! ما فرمانبردار (فرامين) توايم! و پيمان تو را محترم و دلهاى خود را به جانب تو معطوف مى‏داريم! و هواى تو را در سر مى‏پروريم! رحمت خدا بر تو باد! تو فرمان بده تا با هر آنكه با تو در آميزد، بستيزيم! و با هر كس كه تسليم فرامين تو باشد، از در آشتى در آييم! و يزيد را (از اريكه قدرت به زير كشيم و او را) اسير كنيم! و از كسانى كه بر شما خاندان ستم روا داشتند، بيزارى جسته و انتقام خون پاكان شما را از آنان بگيريم!!

امام سجاد عليه‏السلام فرمود:

هيهات! ايها الغدره المكرة! حيل بينكم و بين شهوات انفسكم ؟ اتريدون ان تأتوا الىَ كما اتيتم الى آبائى من قبل، كلا و ربَ الراقصات الى منى، فانَ الجرح لما يندمل، قتل ابى بالامس و اهل بيته معه، فلم ينسنى ثكل رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم و ثكل ابى و بنى ابى وجدَى شقَ لها زمى و مرارته بين حناجرى و حلقى، و غصصه تجرى فى فراش صدرى، و مسالتى ان لا تكونوا لنا و لا علينا.

هيهات! اى بيوفايان نيرنگباز! در ميان شما و خواسته‏هاى شما پرده‏اى كشيده شده است، آيا بر آنيد كه با من نيز به همان گونه كه با پدران من رفتار كرديد، عمل كنيد ؟! (مطمئن باشيد كه به ياوه‏هاى شما ترتيب اثر نمى دهيم و) هرگز چنين نخواهد شد (كه شما مرا به راهى كه مى‏خواهيد سوق دهيد)!

بخداى راقصات (20) بسوى منى سوگند، كه هنوز آن زخم عميقى كه ديروز از قتل عام و كشتار پدرم و فرزندان و (اصحاب) او در قلب من پديد آمده است، التيام نيافته و هنوز داغ رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را فراموش نكرده بودم كه آلام و مصيبتهاى پدرم و فرزندان پدر و جد بزرگوارم، موى سر و صورت مرا سپيد كرد و هنوز مزه تلخ آن را در گلوگاه خود احساس مى‏كنم، و اندوه اين آلام جانفرسا هنوز در قفسه سينه من مانده است! خواسته من از شما اين است كه نه از ما طرفدارى كنيد و نه با ما از در جنگ و دشمنى در آييد! پس امام سجاد عليه‏السلام خطبه خود را با اين ابيات پايان داد:

قصر اماره كوفه

عبيدالله بن زياد پس از بازگشت از لشكرگاه نخيله به قصر اماره سر مقدس امام عليه‏السلام را در برابر خود نهاد كه ناگهان از در و ديوار قصر خون جوشيد، و شعله‏هاى آتش در قسمتهائى از قصر پديدار شد و بسوى تخت عبيدالله زبانه مى‏كشيد، عبيدالله بى اراده از جا برخاست و پا به فرار گذاشت تا به يكى از اطاقهاى قصر پناه برد. در اين هنگام سر مقدس امام عليه‏السلام به سخن آمد بگونه‏اى كه عبيدالله و برخى از كسانى كه در آنجا حضور داشتند. شنيدند كه فرمود: «بسوى كجا فرار مى‏كنى، اگر آتش در اين دنيا به تو نرسد در قيامت جايگاه تو در آتش خواهد بود»، و پس از آن آتش خاموش شد و سر مقدس از تكلم باز ايستاد ؛ و اين رخداد عجيب و شگفت چنان دهشتى در ناظران صحنه ايجاد كرد كه قبلا" نظير آن مشاهده نشده بود(23)

مجلس ابن زياد

سپس، اهل بيت امام حسين (ع) را به قصر ابن زياد بردند، و زينب خواهر امام حسين عليه‏السلام در ميان آنان بود كه بصورت ناشناس و در حالى كه لباسهاى كهنه‏اى در بر داشت، وارد مجلس شد و در گوشه‏اى از قصر نشست و كنيزان گرد او جمع شدند.

ابن زياد پرسيد: اين كه بود كه در آنجا با گروهى از زنان نسشت ؟!

زينب عليها السلام پاسخ نداد. و براى بار دوم و سوم سؤال خود را تكرار كرد، تا يكى از آن كنيزان گفت: «هذه زينب بنت فاطمة بنت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم!».

ابن زياد روى به جانب زينب نمود و گفت: خداى را سپاس كه شما را رسوا كرد و كشت! و گفته‏هاى شما نادرست از كار در آمد!

زينب عليها السلام در پاسخ فرمود: خداى را سپاس كه ما را به پيامبر خود محمد صلى الله عليه و آله و سلم گرامى داشت، و ما را از پليديها پاك گردانيد ؛ فاسق است كه رسوا مى‏شود و نابكار است كه دروغ مى‏گويد و او ما نيستيم بلكه ديگرى است(24)

ابن زياد گفت: كار خدا را با برادرت و اهل بيت خود چگونه ديدى ؟!

زينب عليها السلام فرمود: من چيزى جز نيكى و شايستگى از جانب خداوند نديدم، اينان گروهى بودند كه خداوند شهادت را بر ايشان تقدير كرده بود و بسوى جايگاه ابدى خود شتافته و در آن آرميدند، و خداوند روز قيامت ميان تو و آنان داورى خواهد كرد و از تو خونخواهى مى‏كند، در آن روز خواهى ديد كه پيروز چه كسى است ؟! مادرت به سوگت بنشيند اى پسر مرجانه.

عبيدالله بن زياد با شنيدن اين جملات، خشمگين شد و گويى تصميم به قتل زينب گرفت!(25) عمرو بن حريث به عبيدالله گفت: او زن است و زن را بر سخنش ملامت نكنند.

ابن زياد گفت: خداوند، قلب مرا به كشتن حسين و خاندان تو تسلى داد.

زينب عليها السلام را رقتى(26) دست داد و گريست و گفت: بجان خودم سوگند كه سرور مرا كشتى و شاخه عمر مرا قطع كردى و ريشه مرا از جاى كندى، پس اگر تسلى خاطر تو در اين بوده است، كه آرامش خود بازيافته‏اى.

ابن زياد گفت: اين زن سخنان موزون و هماهنگ بر زبان مى‏آورد، و پدرش هم چنين بود و شاعر ماهرى بشمار مى‏رفت!

زينب عليها السلام فرمود: زن را كجا و سجع گوئى ؟! آنچه بر زبانم جارى شد سوز سينه‏ام بود(27) ، و من در شگفتم از كسى كه به كشتن امامان تسلى خاطر پيدا مى‏كند و مى‏داند كه در روز جزا از او انتقام گرفته خواهد شد(28).

فرمان قتل امام سجاد عليه‏السلام

آنگاه عبيدالله بن زياد بسوى على بن الحسين عليه‏السلام نگاه كرد و گفت: اين كيست ؟!

گفته شد: على بن الحسين است.

ابن زياد گفت: مگر خدا على بن الحسين را نكشت ؟!

على بن الحسين عليه‏السلام فرمود: مرا برادرى بود كه نام او نيز على بن الحسين بود و مردم او را كشتند.

عبيدالله گفت: بلكه خدا او را كشت!!

على بن الحسين عليه‏السلام فرمود: (الله يتوفى الانفس حين موتها و التى لم تمت فى منامها)(29) «خدا، جانها را به هنگام مرگشان مى‏گيرد»!

ابن زياد خمشگين شد و گفت: در پاسخ من با جسارت سخن مى‏گويى ؟! او را برده گردن بزنيد!

زينب عليها السلام چون چنين ديد، امام سجاد عليه‏السلام را در آغوش خود كشيد و گفت: اى پسر زياد! هر چه از ما خون ريختى، تو را بس است، بخدا از او جدا نخواهم شد، اگر قصد كشتن او را دارى مرا نيز با او بكش!

ابن زياد لحظه‏اى به زينب و على بن الحسين عليه‏السلام نگريست و گفت: «عجبا" للرحم» «خويشى چه شگفت‏انگيز است ؟!» بخدا سوگند كه اين زن دوست دارد با برادرزادهاش كشته شود، گمان مى‏كنم كه اين جوان به همين بيمارى در گذرد!(30)

على بن الحسين عليه‏السلام روى به عمه‏اش زينب عليها السلام كرد و گفت: اى عمه! بگذار تا من صحبت كنم ؛ آنگاه روى به ابن زياد كرد و گفت: «ابالقتل تهددنى يابن زياد ؟ اما علمت ان القتل لنا عادة و كرامتنا الشهادة» «از مرگ مرا مى‏ترسانى ؟! مگر نمى دانى كه كشته شدن عادت ماست و شهادت در راه خدا براى ما كرامت است» ؟!

ابن زياد دستور داد كه امام سجاد عليه‏السلام و اهل بيت را به خانه‏اى كه جنب مسجد اعظم كوفه قرار داشت، جاى دهند(31)

ابن زياد و سر مقدس امام حسين عليه‏السلام

مورخان نوشته‏اند كه: ابن زياد چوب دستى خود را بر چشمان و بينى و دهان مبارك امام حسين عليه‏السلام مى‏زد و مى‏گفت: چه زيبا دندانهايى دارد.

زيد بن ارقم برخاست و در حاليكه مى‏گريست فرياد زد: چوبت را از لب و دندان حسين عليه‏السلام بردار كه من با چشم خود ديدم رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم لبان مبارك خود را بر همين لب و دهان گذارده بود.

ابن زياد به او گفت: خدا چشمانت را بگرياند اى دشمن خدا! اگر پيرمردى سالخورده نبودى و عقل خود را از دست نداده بودى، گردنت را مى‏زدم!

زيد گفت: پس مطلب مهمترى براى تو مى‏گويم، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را ديدم كه حسنين عليهما السلام را بر زانوهاى خود نشانده بود و دست مبارك خود را بر سر آنها نهاده بود و مى‏فرمود: «اللهم انى استودعك اياهما و صالح المؤمنين» «خدايا! اين دو عزيز و صالح المومنين علي (ع) را به تو سپردم» و تو با امانت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم چنين مى‏كنى ؟!(32)

آنگاه زيد در حالى كه مى‏گريست از قصر بيرون آمد و با صداى بلند مى‏گفت:

برده‏اى، مالك آزاد مردى شده است، اى مردم عرب! از اين به بعد شما برده‏ايد كه پسر فاطمه را كشتيد، و زنازاده‏اى را بر خود حاكم كرديد(33).

در اين هنگام رباب همسر امام حسين عليه‏السلام از جاى برخاست و سر مطهر امام عليه‏السلام را برداشت و در دامن نهاد و گفت:

زندان كوفه

عبيدالله دستور داد كه اهل بيت را به زندان برگردانند و توسط قاصدان، خبر قتل امام حسين عليه‏السلام را در همه جا منتشر كرد(35).

طبرى نقل كرده است كه: پس از شهادت امام حسين عليه‏السلام و ورود كاروان اسيران به كوفه، عبيدالله دستور داد آنان را زندانى كنند ؛ اهل بيت در زندان بسر مى‏بردند كه ناگهان سنگى در زندان افتاد و به آن نامه‏اى بسته شده، وقتى نامه را گشودند در آن نوشته بود كه: پيكى تندرو بسوى شام نزد يزيد رفته است و جريان شما را براى او گزارش كرده‏اند، آن قاصد در فلان روز از كوفه بيرون رفت و فلان مدت در راه است تا به شام برسد و فلان مدت نيز در راه بازگشت سپرى خواهد كرد و در فلان روز به كوفه مى‏رسد، اگر صداى تكبير شنيديد، بدانيد فرمان كشتن شما را آورده است! و اگر صداى تكبير نشنيديد، امان و سلامتى است انشاءالله.

هنوز دو يا سه روز به بازگشت آن پيك مانده بود كه باز سنگى در ميان زندان افتاد كه بر آن كاغذى با تيغى سرتراش بسته شده بود، در نامه آمده بود كه: اگر وصيتى داريد، بكنيد كه در فلان روز در انتظار باز گشت آن پيك خواهيم بود!

آن روز فرا رسيد ولى صداى تكبير شنيده نشد و يزيد نوشته بود كه اسيران را به دمشق روانه كنند(36)

نامه عبيدالله به يزيد

عبيدالله بن زياد به يزيد نامه‏اى نوشت واو را از شهادت حسين عليه‏السلام و اهل بيت باخبر ساخت، چون آن نامه به دست يزيد رسيد و از مضمون آن اطلاع حاصل كرد، در جواب آن نامه به عبيدالله دستور داد كه سر مقدس حسين عليه‏السلام و سرهاى ساير شهداء را به همراه اسيران و لوازمى كه با خود دارند به شام گسيل دارد(37).

ابن زياد دستور داد تا سر مقدس امام حسين عليه‏السلام را در ميان كوچه‏هاى كوفه بگردانند.

ماجراهاى كوفه پس از ورود اسيران

از زيد بن ارقم روايت شده كه: آن سر مقدس بر من گذشت، بر فراز نيزه‏اى بود و من در جايگاه خود نشسته بودم، و چون به مقابل من رسيد گوش فرا دادم. شنيدم كه اين آيه را تلاوت مى‏كرد (ام حسبت ان اصحاب الكهف و الرقيم كانوا من آياتنا عجبا)"(40) «مگر پنداشته‏اى كه از جمله آيات و نشانه‏هاى ما كه اهل غار و رقيم اند شگفت‏انگيز بوده‏اند»، بخدا سوگند كه پس از مشاهده اين صحنه به خود لرزيدم و فرياد برآوردم كه: اى پسر رسول خدا! سر مقدس تو عجيب‏تر و شگفت‏انگيزتر از اصحاب كهف و رقيم است(41)

- بدون ترديد تكلم سر مقدس امام حسين عليه السلام معجزه باهره‏اى است كه هر شنونده و ببننده‏اى را به خود مجذوب مى‏كند. مطلبى كه در خور تأمل و دقت است و نديده‏ام كسى تاكنون متعرض آن شده باشد بجز رياض الحزان 55، اين است كه آيا تلاوت قرآن توسط سر مقدس را مثلا زيد بن ارقم فقط در كوفه مى‏شنيد و يا همه مانند زيد مى‏شنيدند ؟! و اگر ديگران نيز شنيده‏اند، چرا ذكر نكرده‏اند ؟ و اگر صوت قرآن امام حسين عليه‏السلام را همه مردم مى‏شنيدند، چه بسا انقلابى در كوفه در همان هنگام رخ مى‏داد و حتى دشمنان اهل بيت را اين منظره اعجاب‏انگيز دگرگون مى‏كرد. با بعضى از اهل نظر و برخى از فضلاء، اين مطلب را طرح كردم، آنان را نيز عقيده چنين بود كه اين تجليات فقط براى عده‏اى كه در خبر آمده، بوده است. مثلا در كربلا حميد بن مسلم مى‏گويد: «فو الله لقد شغلنى نور وجهه و جمال هيبته عن الفكرة فى قتله!» «بخدا سوگند كه نور روى او و جمال و هيبت او مرا مشغول ساخت از آنكه به فكر كشتن او باشم» آنچه را كه او مى‏ديد، كسانى كه سنگ بر پيشانى مى‏زدند، نمى ديدند، و همانند بزرگ نصرانيان نجران كه گفت:من چهره هايى را مى‏بينم كه براى مباهله

آمده‏اند و اگر از خدا بخواهند كه كوه را از جاى بردارد، بر خواهد داشت، خلاصه بايد گفت كه: همانگونه كه از نظر اراك، مردم مختلفند، از نظر احساس نيز انسانها متفاوتند و به قول شاعر:

عبدالله بن عفيف ازدى(42)

عبيدالله بن زياد براى اينكه مبادا در كوفه شورشى بوجود آيد و يا انقلابى شكل گيرد، دستور داد مردم را در مسجد كوفه گرد آوردند، آنگاه بر فراز منبر رفت و خداى را حمد و ثناى گفت و در ضمن كلامش گفت: حمد خدائى را كه حق و اهل حق و حقيقت را پيروز كرد! و يزيد و پيروانش را نصرت داد و كذاب پسر كذاب را بكشت!!

عبدالله بن عفيف ازدى از جاى برخاست و گفت: اى پسر مرجانه! كذاب پسر كذاب تويى و پدرت و آنكس كه تو و پدرت را بر اين سمت گمارده، اى دشمن خدا! فرزندان انبياء را از دم شمشير مى‏گذرانى و اينسان جسورانه بر منبرمؤمنان سخن مى‏گوئى ؟!

ابن زياد با شنيدن اين اعتراض در خشم شد و گفت: اين كه بود ؟!

عبدالله بن عفيف گفت: اى دشمن خدا! من بودم، خاندان پاكى را كه خداوند هر پليدى را از آنان دور ساخته مى‏كشى و گمان دارى كه مسلمانى ؟! و اغوثاه! پسران مهاجران و انصار كجايند ؟ از اين طغيانگر نفرين شده فرزند نفرين شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم با زبان خود او را لعن كرد انتقام نمى گيرند ؟!

آتش خشم ابن زياد شعله ورتر گشت و رگهاى گردنش برآمد و گفت: او را نزد من آريد! مأموران از هر طرف به سوي او هجوم آوردند تا او را بگيرند. بزرگان قبيله «ازد» كه پسر عموهاى او بودند بپاخاسته و او را از دست مأموران عبيدالله رهايى دادند و از مسجد كوفه بيرون بردند.

ابن زياد به مأموران خود دستور داد كه: اين نابيناى ازدى را كه خدا دلش را همانند چشمش كور ساخته است گرفته و نزد من آوريد!

چون قبيله ازد از اين جريان آگاه شدند، دور هم گرد آمدند و قبائل يمن نيز اجتماع كرده و با آنان همدست شدند تا از عبدالله بن عفيف دفاع كنند.

چون اين خبر به ابن زياد رسيد، قبائل مضر را طلبيد و آنان را به كمك محمد بن اشعث فرستاده و دستور داد كه با آنان تا پاى جان مبارزه كنند.

راوى مى‏گويد: جنگ شديدى در ميان دو طرف رخ داد، گروهى كشته شدند و سرانجام مأموران عبيدالله بن زياد در خانه عبدالله بن عفيف را شكسته وارد خانه او شدند. دختر عبدالله با فرياد، پدر خود را از يورش آنان باخبر ساخت، و عبدالله بن عفيف به او گفت: بيمناك مباش، شمشير مرا به من برسان! او شمشير بدست از خود دفاع مى‏كرد و مى‏گفت:

راوى مى‏گويد: دختر عبدالله بن عفيف به پدر خود مى‏گفت: كاش مرد بودم و همدوش تو با اين تبهكاران كه كشندگان عترت پاك رسول خدايند مبارزه مى‏كردم.

سپاهيان ابن زياد اطراف عبدالله بن عفيف را گرفته به او حمله مى‏كردند و او كه نابينا بود با هدايت دخترش با آنان مى‏جنگيد و از خود دفاع مى‏كرد، و از هر طرف كه بر او حمله مى‏كردند، دخترش فرياد مى‏زد كه از فلان سوى آمدند، تا سرانجام به او نزديك شدند، دخترش فرياد برآورد كه: واذلاه! پدرم را احاطه كردند و كسى نيست كه او را يارى كند.

عبدالله بن عفيف شمشيرش را مى‏چرخاند و مى‏گفت:

و بالاخره او را دستگير كردند و به نزد عبيدالله بن زياد آوردند، چون چشم عبيدالله بر او افتاد گفت: سپاس خداى را كه تورا رسوا كرد!

عبدالله بن عفيف گفت: اى دشمن خدا! چگونه خدا مرا رسوا كرد ؟! بخدا قسم اگر چشمم باز بود راه زندگى بر شما تنگ مى‏گرديد.

ابن زياد پرسيد: در باره عثمان چه مى‏گويى ؟!

گفت: اى بنده بنى علاج! و اى پسر مرجانه! ؛ و او را دشنام داد كه: تو را با عثمان چه كار ؟! اگر بدى كرد يا نيكى و اگر اصلاح كرد يا فتنه انگيزى، خداوند ولى مردم است و در ميان آنان به عدل داورى خواهد كرد، ولى تو بايد از من در مورد پدرت و خودت و يزيد و پدر يزيد سؤال كنى!

ابن زياد گفت: بخدا سوگند كه چيزى از تو نخواهم پرسيد تا مزه مرگ را بچشى!

عبدالله بن عفيف گفت: الحمد لله رب العالمين، من از خدا شهادت را طلب مى‏كردم پيش زا آنكه مادر تو را بزايد، و از خدا آرزو كرده بودم كه بدست منفورترين خلق كه خدا او را بيش از همه دشمن دارد، به شهادت برسم، و چون نابينا شدم از فيض شهادت نااميد شدم، اينك خداى را سپاس مى‏گويم كه شهادت را پس از نااميدى، نصيبم كرد و قبولى دعاى پيشين مرا به من نشان داد.

ابن زياد دستور داد تا سر او را از بدن جدا كنند! و مأموران گردن او را زدند و بدنش را در سبخه(45) كوفه به دار آويختند.(46)

شيخ مفيد نقل كرده است : ماموران چون او را گرفتند، او با شعار مخصوص ، قبيله ازد را به يارى طلبيد، هفتصد نفر مرد از قبيله ازد گرد آمدند و او را از دست مأموران عبيدالله به قهر گرفته و به منزلش بردند، و چون روز پايان گرفت، شب هنگام عبيدالله بن زياد دستور دستگيرى او را صادر كرد و او را گردن زد(47)(48)

جندب بن عبدالله

جندب، پير مردى از شيعيان امير المؤمنين عليه‏السلام بود. ابن زياد او را نزد خود فراخواند، چون او را حاضر ساختند به او گفت: يا عدو الله! آيا تو از ياران ابوتراب نيستى ؟!

پاسخ داد: آرى، و به خاطر آن عذر خواهى نمى كنم.

ابن زياد گفت: بايد با ريختن خون تو، خود را به خدا نزديك كنم!

جندب بن عبدالله گفت: در اين صورت خدا هرگز تو را به خود نزديك نكند، بلكه تو را از خود دور خواهد ساخت.

عبيدالله بن زياد گفت: اين پير مردى است كه عقلش را از دست داده است ؛ و دستور داد تا آزادش كردند(49).(50)

پشيمانى عمر بن سعد

عمر بن سعد چون از كربلا به كوفه باز گشت و به قصر دار الاماره نزد عبيدالله بن زياد رفت، عبيدالله به او گفت: آن فرمانى را كه من درباره كشتن حسين براى تو نوشته بودم نزد من آور.

عمر بن سعد گفت: آن فرمان گم شده است.

عبيدالله بن زياد گفت: بايد آن فرمان را بياورى.

عمر بن سعد گفت: آن نامه را گذاشته‏ام تا اگر پير زنان قريش به من اعتراض كنند، آن نامه عذر خواه من باشد. سپس گفت: بخدا سوگند كه من به تو درباره حسين نصيحتى كردم كه اگر پدرم سعد مرا مورد مشورت قرار داده بود حق او را ادا كرده بودم.

عثمان بن زياد - برادر عبيدالله بن زياد - گفت: راست مى‏گويد، كاش اولاد زياد تا قيامت همه زن بودند! و خزامه(51) در بينى آنان آويخته بود! و حسين كشته نمى شد. و عبيدالله بن زياد انكار نكرد!(52)

عمر بن سعد از نزد ابن زياد برخاست و از قصر دارالاماره بيرون آمد و گفت: بخدا سوگند كه هيچ كس زيانكارتر از من بازنگشت! از عبيدالله فرمان بردم و نسبت به خدا نافرمانى و عصيان كردم و رسته خويشاوندى را پاره ساختم(53).

مردم كوفه از ابن سعد كناره گرفتند، و بر هر گروهى كه مى‏گذشت روى از او بر مى‏گرداندند و چون به مسجد مى‏رفت مردم بيرون مى‏رفتند، و هر كس او را مى‏ديد دشنامش مى‏داد، پس در خانه خود نشست تا كشته شد(54).

حميد بن مسلم مى‏گويد: عمر بن سعد با من دوست بود، چون از كربلا باز گشت نزد او رفته و از حالش جويا شدم. گفت: از حالم مپرس زيرا هيچ مسافرى بدتر از من به خانه باز نگشت، خويشى نزديكم را قطع كردم و گناه عظيمى را مرتكب شدم(55)

مختار در قصر دارالاماره

ابن زياد چون اسيران اهل بيت را در مجلس خود حاضر كرد، دستور داد تا مختار را كه از روز شهادت مسلم بن عقيل در زندان بسر مى‏برد به دارالاماره آوردند. چون مختار وارد قصر شد، وضعيت نامناسبى را مشاهده كرد - گويا سر مقدس امام حسين عليه‏السلام را به او نشان داد! - مختار بشدت ناليد و سخنانى در ميان او و عبيدالله بن زياد رد و بدل شد و مختار با درشتى به او پاسخ داد و ابن زياد خشمگين شد و دستور داد كه مختار را به زندان باز گردانند!

بعضى نوشته‏اند كه: ابن زياد با تازيانه خود ضرباتى بر صورت و چشم مختار زد و چشم او آسيب ديد(56) .

مردم مدينه و خبر شهادت

ابن زياد چون سر مقدس امام حسين عليه‏السلام را نزد يزيد فرستاد، شخصى به نام عبدالملك بن ابى حارث را بسوى مدينه گسيل داشت تا خبر شهادت حسين عليه‏السلام را به حاكم وقت مدينه - عمرو بن سعيد بن العاص - برساند و او را به قتل حسين بشارت دهد!

عبدالملك مى‏گويد: من بر مركب خود سوار و بسوى مدينه حركت كردم، و چون به مدينه رسيدم مردى از قريش‏از من پرسيد: چه خبرى آورده‏اى ؟!

گفتم: خبر را در نزد امير خواهى شنيد.

گفت: انا الله و انا اليه راجعون! بخدا سوگند كه حسين عليه‏السلام كشته شده است.

عبدالملك بن ابى حارث مى‏گويد: چون بر حاكم مدينه وارد شدم پرسيد: چه خبر ؟!

گفتم:خبرى كه امير را مسرور كند! حسين بن على كشته شد!

گفت: برو مردم را از كشته شدن حسين آگاه كن.

مى‏گويد: بيرون آمدم و فرياد زدم و مردم را از جريان باخبر ساختم، بخدا قسم كه ناله و شيونى همانند ناله و شيون بنى هاشم در خانه هايشان براى شهادت حسين نشنيدم! و سپس به نزد عمرو بن سعد باز گشتم، چون مرا ديد اظهار شادى و سرور كرد و اين بيت را خواند:

سپس گفت: «هذه واعية بواعية عثمان!» «اين گريه و شيون در مقابل گريه و شيون بر عثمان است!»(58)

سخنان كفرآميز عمرو بن سعيد

آنگاه عمرو بن سعد به منبر رفت و خبر كشته شدن امام حسين را به مردم داد، و براى يزيد دعا كرد و خطبه‏اى خواند و بسوى قبر مبارك رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم اشاره كرد و گفت: «يوم بيوم بدر!» «روزى در برابر روز بدر»! كه گروهى از انصار اين سخن را انكار نمودند.

اين مطلب را ابوعبيده در كتاب «المثالب» ذكر كرده است(59) . مردى به نام عبدالله بن سائب به پاخاست و گفت: اگر فاطمه زنده بود و سر مقدس حسين را مى‏ديد، بدون ترديد بر او مى‏گريست (و تو شادى مى‏كنى)؟!

عمرو بن سعيد روى به او كرد و گفت: ما نسبت به فاطمه از تو نزديكتريم!

پدر او عمومى ماست! و شوى او برادر ما! و فرزند او فرزندما! و اگر فاطمه زنده بود چشمانش مى‏گريست و جگرش مى‏سوخت ولى بر قتل حسين ما را ملامت نمى كرد!!(60)

عبدالله بن جعفر

چون خبر شهادت امام حسين عليه‏السلام و فرزندان عبدالله بن جعفر در مدينه انتشار يافت، گروهى براى تسليت به نزد او آمدند و يكى از نزديكان او كه گويا ابواللسلاس بود گفت: اين داغها براى خاطر ابى عبدالله الحسين به ما رسيد!

عبدالله سخت از اين سخن بر آشفت و كفش خود را بسوى او پرتاب كرد و گفت: يابن اللخناء!(61) آيا درباره حسين عليه‏السلام چنين سخن مى‏گوئى ؟ بخدا سوگند كه اگر من نيز با او بودم دوست داشتم كه از وى جدا نگردم تا با او كشته شوم، والله كه از صميم قلب، شهادت فرزندان را ناخوشايند نمى دانم و تحمل داغ آنان براى من آسان است چرا كه در ركاب برادر و پسر عمويم حسين عليه‏السلام كشته شده‏اند.

آنگاه روى به حاضران كرد و گفت: شهادت حسين بر من سخت گران و دشوار است و خداى را سپاس مى‏گويم - اگر چه خودم همراهى و جانبازى نكردم - فرزندان من در راه او از جان خود گذشتند(62).

شيخ طوسى روايت كرده است كه: چون خبر شهادت حسين عليه‏السلام به مدينه رسيد، دختر عقيل بن ابى طالب با گروهى از زنان و خويشان از خانه خود بيرون آمد و چون به نزديكى قبر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم رسيد، فريادى كشيد و رو بسوى مهاجران و انصار كرد وگفت:

ام سلمه

شهر بن حوشب مى‏گويد: من نزد ام سلمه همسر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بودم كه ناگهان زنى فرياد زد و گفت: حسين كشته شد!

ام سلمه گفت: «فعلوها ملا الله قبورهم نارا"» «اين كار را انجام دادند و حسين را كشتند، خداوند گورهايشان پر از آتش بگرداند!»(65).

ندائى از غيب

شب آن روزى عمرو بن سعيد - حاكم مدينه - خطبه خواند و خبر كشته شدن امام حسين عليه‏السلام را براى مردم مدينه بازگو كرد، مردم مدينه در نيمه شب ندايى را شنيدند، كسى صاحب صدا را نمى ديد ولى صدايش را همه مى‏شنيدند كه مى‏گفت:

و نيز حلبى از امام صادق عليه‏السلام نقل كرده است كه: چون حسين عليه‏السلام كشته شد كسان ما از هاتفى شنيدند كه مى‏گفت: امروز بلا بر اين امت نازل گرديد و ديگر شادى و سرورى نخواهند ديد تا قائم شما قيام كند و دلهاى شما را شفا دهد و دشمنان شما را بكشد و خونخواهى شما كند(68)

انتشار خبر شهادت در مكه

چون خبر شهادت حسين عليه‏السلام به مكه رسيد، و عبدالله بن زبير از آن آگاه شد، خطبه خواند و گفت: اهل عراق مردمى بى وفا و تبهكار و اهل كوفه بدترين مردم عراقند! حسين را فراخواندند تا او را امير خويش گردانند و امور آنان را بدست گيرد و در دفع شر دشمن، ياروشان باشد و معالم اسلام را كه بنى اميه از از بين برده‏اند، دوباره برگرداند، ولى چون به نزد ايشان رفت بر او شوريدند و او را كشتند و از او خواستند برگرداند، ولى چون به نزد ايشان رفت بر او شوريدند و او را كشتند و از او خواستند دست خود را در دست آن نابكار ملعون پسر زياد بگذارد، ولى حسين مرگ شرافتمندانه را بر زندگى ننگين برگزيد، خداى رحمت كند حسين را و راسو سازد كشنده وى را و لعنت كند كسى را كه به قتل او فرمان داد. آيا پس از اين مصيبت كه بر ابى عبدالله فرود آمد كسى به عهد و پيمان بنى اميه پايدار خواهد ماند ؟! و يا پيمان اين بيوفايان جفاكار را باور خواهد كرد ؟! بخدا قسم كه حسين روزها، روزده دار بود و شبها به عبادت خدا ايستاده و به رسول خدا، از اين تبهكارزاده نزديكتر بود و به جاى قرآن گوش به آوار طرب نمى داد، و به جاى ترسى از خداى تعالى به لهو و لعب نمى پرداخت، و به جاى روزه ميگسارى نمى كرد، و در عوض شب زنده دارى به صداى ناى و مزمار گوش فرا نمى داد، و مجالس ذكر را به شكار و ميمون بازى بدل نمي كرد! افسوس كه او را كشتند! پس اين مردم جزاى كار خود را خواهند ديد(69)

رمخشرى نقل كرده است كه: چون عبيدالله بن زياد حسين عليه‏السلام را كشت مردى اعرابى و باديه نشين گفت: ببينيد فرزند نابكار اين امت چگونه فرزند پيامبر اين امت را كشت(70)

ابن خلكان از عمر بن عبدالعزيز روايت كرده است كه او گفت: اگر من از آن گروهى بودم كه حسين را كشته بودند و خدا مرا مى‏بخشيد و اجازه ورود بهشت را به من مى‏دادند، من به جهت شرم از رسول خدا وارد بهشت نمى شدم(71)

ربيع من خثيم

چون خبر شهادت حسين عليه‏السلام به ربيع بن خثيم(72) رسيد، گريست و گفت: جوانمردانى را كشتند كه اگر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آنها را مى‏ديد دوست مى‏داشت و با دست خود به آنها غذا مى‏داد و آنها را بر روى زانوى خود مى‏نشاند(73).

ابن ابى الحديد گفته است كه: ربيع بن خثيم، بيست سال سخن نگفت و خاموش ماند، تا آنكه حسين را كشتند و يك جمله گفت و آن اين بود «اوقد فعلوها ؟!» «آيا او را كشتند ؟!» سپس اين آيه را خواند (اللهم فاطر السموات و الارض عالم الغيب و الشهادة انت تحكم بين عبادك فيما كانوا فيه يختلفون)(74) آنگاه دوباره سكوت كرد تا از دنيا رفت.(75)

عبيدالله بن زياد به قيس بن عباد كه نزد او نشسته بود گفت: درباره من و حسين چه مى‏گويى ؟

قيس گفت: چون روز قيامت شود جد و پدر و مادر حسين خواهند آمد و شفيع او در پيشگاه خدا شوند و جد و پدر و مادر تو نيز خواهند آمد و تو را شفاعت كنند.

عبيدالله چون اين سخن را شنيد به خشم آمد و او را از جايش بلند نمود(76)

از امام باقر عليه‏السلام نقل شده است كه: در كوفه چهار مسجد به نامهاى مسجد اشعث و مسجد جرير و مسجد سماك و مسجد شبث بن ربعى براى اظهار سرور و شادمانى از كشته شدن حسين بن على عليه‏السلام بنا كردند!!(77)

حسن بصرى

چون خبر شهادت امام حسين عليه‏السلام به حسن بصرى رسيد بشدت گريست سپس گفت: خوارترين امتند كه فرزند نابكار آنها فرزند پيامبرشان را بقتل رساند(78).

2- اى امت (بد كردار)! بر خانه هايتان باران نبارد ؛ اى امتى كه حرمت جد ما را در مورد ما رعايت نكرديد! اگر در روز قيامت، ما و رسول خدا گرد آييم، شما چه پاسخى به رسول خدا (در رابطه با اين فاجعه) خواهيد داد ؟! ما را بر شتران عريان سوار مى‏كنيد و مى‏گردانيد! گويى ما همان كسانى نيستيم كه اساس دين در ميان شما محكم ساختيم! اى بنى اميه از اين مصيبتها كه بر ما وارد آمده آگاهيد ولى گويا فرياد ما را نمى شنويد، از فرط شادى و شعف كف مى‏زنيد (كه ما اسير شده‏ايم)! و ما را به نقطه‏هاى پراكنده‏اى از گسترده زمين با حالت اسيرى، سوق مى‏دهيد! واى بر شما! آيا جد ما رسول خدا مردم دنيا را از گمراهى نجات نداد و به راه راست هدايت نكرد ؟! اى حادثه كربلا! مرا اندوهگين كردى، خداوند متعال پرده از روى كار بدكاران بر خواهد داشت و آنان را رسوا خواهد كرد».

3- اى هلال من كه به كمال خود رسيدى ولى خسوف، تو را فرا گرفت و غروب كردى! من هرگز گمان نمى كردم اى پاره دلم كه چنين روزى در سرنوشت ما رقم خورده باشد، اى برادر من! با اين دختر كوچك خود فاطمه صحبت كن كه نزديك است دل او از شدت اين مصيبت ذوب گردد، اى برادر من! دلت با مهربان بود چه شد آن شفقت و مهربانى كه تو را با ما بود، اى برادر من! كاش پسر خود على را به هنگام اسارت مى‏ديدى كه با يتيمان تو ديگر ياراى سخن گفتن نداشت، هرگاه او را مى‏زدند، تو را به زارى صدا مى‏زد و سيل اشك از چشمان او سرازير مى‏شد، اى برادر من! او را در آغوش خود بفشار و او را به نزد خود فراخوان، و دل او را كه سخت رنجيده است، بدست آر، چه اندازه خوار و ذليل است آن يتيمى كه پدر خود را بخواند ولى جواب پدر را نشنود».

4- عاصم بن ابى النجود قارى معروف است از قراء سبعه كه قرائت او را بر ديگر قراءات ترجيح داده‏اند و رسم قرآنهاى امروزى بر طبق قرائت اوست و او شاگرد زربن حبيش - به تشديد راه و ضم زاء آنگونه كه مرحوم شعرانى در حاشيه ترجمه نفس المهموم تصريح كرده و يا به كسر زاء كه در استيعاب آمده است - و زر بن حبيش از اجلاء تابعين و از كبار اصحاب عبدالله بن مسعود و مردى عالم به قرآن بوده و از امير المؤمنين عليه‏السلام قرآن را فرا گرفته و در سال 83 در سن 120 سالگى از دنيا رفته. (ترجمه نفس المهموم 293 ؛ الاستيعاب 2/563).

5- عمرو بن حمق از اصحاب رسول خداست كه بعد از صلح حديبيه به خدمت پيامبر آمده است و احاديثى را از رسول خدا حفظ كرده است. صاحب استيعاب مى‏گويد: در شام مسكن گزيد و سپس به كوفه منتقل شد و گروهى همانند جبير بن نفير و رفاعة بن شداد و ديگران از او نقل حديث كرده‏اند و او از شيعيان على عليه‏السلام (بلكه به نقل مفيد در اختصاص از اصفياء اصحاب على است كه در جمل و صفين و نهروان در ركاب آن حضرت بوده است) و او حجر بن عدى را در مبارزه با امويان يارى كرد سپس به موصل رفت، معاويه او را تعقيب كرده و در غارى نزديك موصل او را بقتل رسانيدندو سر او را بر نيزه زدند. (الاستيعاب 3/1173).

6- نفس المهموم 402.

7- من صاحب نيزه بلند، و صاحب شمشير صيقل داده شده و كشنده كسى كه حقيقت دين را دارد هستم».

8- الدمعة الساكبة 5/46.

9- 10- بحار الانوار 45/183.

11- آيا چه خواهيد گفت هنگامى كه رسول خدا از شما بپرسد: اين چه كارى بود كه كرديد در حالى كه شما امت آخرين بوديد (و بر امتهاى پيشين شرف داشتيد) ؟! به پردگيان حريم من و فرزندان و عزيزان من (نگاه كنيد) كه گروهى (در چنگ شما) اسيرند، و گروهى ديگر آغشته به خون خودند ؛ پاداش من كه نيكخواه شما بودم، اين نبود كه در حق افراد خانواده من جفا كنيد ؛ بيم آن دارم كه عذابى بر شما فرود آيد همانند عذابى كه قوم ارم را به هلاكت و نابودى كشيد».

12- پيران شما بهترين پيران، و چون تبار و نسل شما شمرده شود هرگز ذلت و خسران ندارد».

13- الاحتجاج 2/109.

14- شعر از آقاى محمد على مجاهدى (پروانه) است. (سيرى در ملكوت 396 - 400).

15- از اينكه در اين روايت، فاطمه، توصيف به صغرى شده است، معلوم مى‏گردد كه امام حسين عليه‏السلام را دختر ديگرى فاطمه نام بوده است كه از او بزرگتر بوده، يا اينكه اين توصيف وجهى ندارد. بعضى احتمال داده‏اند كه اين فاطمه همان تنها دختر امام حسين عليه‏السلام است و توصيف او به صغرى نسبت به فاطمه ديگرى است كه ممكن است از اولاد امير المؤمنين عليه‏السلام باشد ولى اين احتمال بعيد بنظر مى‏رسد و در اشعارى كه به زينب عليها السلام منسوب است آمده:

16- الاحتجاج 2/104.

17- مراد از ام كلثوم در اينجا، زينب عقيله دختر حضرت زهرا عليها السلام نيست ؛ اگر چه او نيز داراى همين كنيه است و به همين كنيه از او نيز ياد مى‏شود، بلكه مقصود از ام كلثوم در اينجا، نام دخترى از همسر ديگر امير مؤمنان على عليه‏السلام است. در مروج الذهب 3/63 نقل شده است كه در ميان دختران على عليه‏السلام دو دختر به نام زينب و دو دختر ديگر به نام ام كلثوم بوده است، و محمد بن طلحه نيز بنابر نقل قمقام زخار 525 بر آن است كه امام على عليه‏السلام داراى دو دختر به نام ام كلثوم بوده است.

18- برادر مرا به زارى كشتيد، مادرتان به عزايتان بنشيند، كيفر شما آتش شعله ور و بر افروخته دوزخ است ؛ خونهاى پاكى را به زمين ريختيد كه خداوند بر آى آنها حرمت قائل بود، و نيز قرآن كريم و رسول خدا محمد مصطفى ؛ هان! كه شما را به آتش دوزخ بشارت مى‏دهم كه شما فردا بدون ترديد در ژرفاى جهنم به عذاب ابدى گرفتار خواهيد بود ؛ من، پيش از مرگ و در زمان حيات خود بر (مظلوميت) برادرم مى‏گريم، بر كسى كه بعد از رسول خدا از بهتر ينها بود؛ (آنهم گريستنى) با قطرات اشك فراوان كه (مدام) بر صفحه صورتم مى‏غلطد و هرگز خشك نگردد».

19- الملهوف 65.

20- راقصات، به شترانى گفته مى‏شود كه زائران خانه خدا را از مكه به منى و عرفات مى‏برند.

21- شگفت آور نيست اگر حسين كشته شد چرا كه پدر بزرگوارش على، كه به از حسين بود، او نيز كشته شد ؛ اى اهل كوفه! شادمان نباشيد به اين مصيبت كه بر حسين وارد شد كه اين مصيبتى است بزرگ ؛ جانم فداى آن كه در كنار نهر فرات شهيد شد، و كيفر آنكس كه او را كشت آتش جهنم است».

22- بحار الانوار 45/112 ؛ الاحتجاج 2/117. ضمنا" ياد آور مى‏شويم كه در ترتيب خطبه‏ها اختلاف است و ما اين خطبه‏ها را به ترتيبى كه مرحوم مجلسى عليه‏السلام در بحار الانوار ذكر كرده است، در اينجا آورده‏ايم.

23- مقتل الحسين مقرم 323.

24- ارشاد شيخ مفيد 2/115.

25- الملهوف 67.

26- در ارشاد شيخ مفيد 2/116 به جاى «فرقت» ، «فزقت» بازاء و بدون تشديد قاف ذكر شده است كه به معناى صيحه و فرياد است، بنابر اين معنى چنين مى‏شود: او صحيه‏اى زد و گريست.

27- ارشاد شيخ مفيد 2/115.

28- مثير الاحزان 91.

29- سوره زمر: 42.

30- ارشاد شيخ مفيد 2/116.
31- الملهوف 68.

32- بحار الانوار 45/118.

33- تاريخ طبرى 5/230.

34- واى حسين من! هرگز فراموشت نمى كنم، چگونه نيزه‏هاى آن ستمگران بر جان عزيز تو نشست، و اكنون در كربلا تنها افتاده‏اى، خداوند سرزمين كربلا را سيراب نگرداند».

نفس المهوم 408. k35- امالى شيخ صدوق، مجلس 31، حديث 3.

36- تاريخ طبرى 5/234.

37- الملهوف 71.

38- سر پسر دختر پيامبر و وصى او برابر ديدگان مردم روى نيزه بلند مى‏شود ؛ مقابل چشم و گوش مسلمين است و هيچكس نه انكار مى‏كند و نه زارى مى‏نمايد ؛ چشمها از ديدن مصيبت تو كور شوند و عزا و مصيبت تو هر گوش شنوائى راكر نمايد ؛ ديدگانى كه تو باعث خواب آنها بودى بيدار، و چشمى كه از ترس تو به خواب نمى رفت خوابانيدى ؛ هيچ باغ و گلستانى نيست مگر آنكه آرزو دارد قبر و آرامگاه تو باشد».

39- الملهوف 68.

40- سوره كهف: 9.

41- ارشاد شيخ مفيد 2/117.(

42- او از بزرگان شيعه و از زهاد عصر خود بوده، و يك چشم خود را در جنگ جمل و ديگرى را در صفين در ركاب على عيله السلام از دست داد و ملازم مسجد كوفه گرديد، و روزها تا هنگام شب مشغول عبادت و نماز بوده است. (سفينة البحار 2/135).

43- من پسر عفيف صاحب فضل و پاك سرشت، عفيف پدرم و او پسر ام عامر است ؛ چه بسيار زره پوش و سر برهنه و پهلوان تاراج كننده شما را به زمين افكندم».

44- سوگند مى‏خوردم كه اگر چشمم باز بود (نابينا نبودم)، راه آمد و شد را بر شما تنگ مى‏كردم».

45- سبخه» منطقه شوره زار را گويند و گويا موضعى دركوفه معروف بوده است ؛ همچنين موضعى در بصره و قريه‏اى در بحرين را نيز «سبخه» گويند. (مراصد اطلاع 2/688).

46- بحار الانوار 45/119.

47- ارشاد شيخ مفيد 2/117. 48- اقدام شجاعانه و جسورانه اين پير روشن ضمير در همان آغاز سخنان عبيدالله موجب گرديد كه:

1 - مجلس و گردهمايى مردم كوفه بهم خورده و عبيدالله در رسيدن به نتيجه مطلوب و هدفى كه در نظر داشت از آن جلسه بگيرد ناكام ماند.

2 - اعتراض عبدالله بن عفيف پس از شهادت امام حسين عليه‏السلام موجب گرديد كه روحيه برخورد با ظلم و ظالم در ميان مردم كه از بين رفته بود دگر باره زنده گردد.

3 - دستور دستگيرى فردى صالح و شناخته شده توسط عبيدالله و بشهادت رساندن او خشم و نفرت عمومى را برانگيخت و زمينه قيام و نهضت را كه بعدها بصورت نهضت توابين شكل گرفت آماده نمود.

49- مثير الاحزان 94.

51- خزامه: حلقه‏اى را گويند از طلا و يا غير آن كه قبلا زنان بينى خود را همانند گوش سوراخ كرده و آن حلقه را به آن مى‏آويختند.

52- تاريخ طبرى 5/236.

53- بحار الانوار 45/118.

54- نفس المهموم 414.

55- الاخبار الطوال 232.

56- مقتل الحسين مقرم 329 ، رياض الاحزان 54.

57- زنان بنى زياد فريادى زدند، همانند فرياد زنان ما در جنگ ارنب».

«ارنب» جنگى بود كه در آن قبيله بنى زبيد بر قبيله بنى زياد پيروز شدند، واين شعر از عمرو بن معديكرب است. (ترجمه نفس المهموم 231).

58- بحار الانوار 45/121 به نقل از المفيد.

59- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد 4/72.

60- بحارالانوار 45/122.

61- اللخناء مفهوم دشنام و سب را دارد.

62- تاريخ طبرى 5/235.

63- چه خواهيد گفت در روز قيامت كه فقط گفتار صدق پذيرفته مى‏شود چون پيامبر، شما را گويد: عترتم را مخذول ساخته يا مگر شما غايب بوديد، و حق نزد صاحب امر گرد آيد ؛ شما آنان را بدست ستمگران سپرديد، پس امروز براى شما نزد خدا چيزى براى شفاعت نيست ؛ هنگامى كه آنان ديروز در طف نزد كشتگان حضور داشتند و از عترت پيامبر دفاع نشد».

64- امالى شيخ طوسى 1/88.

65- بحار الانوار 45/124.

66- اى كسانى كه حسين را به نادانى كشتيد! بشارت باد شما را عذاب و شكنجه ؛ همه اهل آسمان شما را نفرين كنند، از پيامبر و فرشته و طوايف ديگر، شما لعنت شده‏ايد بر زبان سليمان و موسى و عيسى صاحب انجيل».

67- ارشاد شيخ مفيد 2/124. و در بحار الانوار 45/236 آمده است: «من نبى و مرسل و قتيل».

68- كامل الزيارات 336.

69- تاريخ طبرى 5/239.

70- قمقام زخار 543.

71- قمقام زخار 543.

72- ربيع بن خثيم يكى از زهاد ثمانيه مى‏باشد، او از اصحاب امير المؤمنين عليه‏السلام است و جماعتى از عامه و خاصه گفته‏اند كه در جنگ صفين حاضر نگرديد و در جواز آن ترديد نمود و از حضرت امير عليه‏السلام رخصت خواست كه در جنگ صفين شركت نكند و حضرت او را رخصت داد، و او در سال 61 و يا 63 از دنيا رفت. (معجم رجال الحديث 8/174).

73- مناقب ابن شهر آشوب 3/384.

74- سوره زمر: 46 «اى خدائى كه آفريدگار آسمانها و زمينى و دانا به نهان و عيانى! تو خود ميان بندگانت در آنچه اختلاف كرده‏اند داورى خواهى كرد».

75- نفس المهموم 419.

76- رياض الاحزان 30.

77- بحار الانوار 45/189.

78- انساب الاشراف 3/237.