از نظر اسلام هيچكس حق ندارد بدون اطلاع و اجازه قبلی به خانه ديگری‏ داخل شود
در بين اعراب ، در محيطی كه قرآن نازل شده است ، معمول نبوده كه كسی‏ برای ورود در منزل ديگران اذن بخواهد . در خانه‏ها باز بوده همانطوری كه‏ الان هم در دهات ديده می‏شود هيچوقت رسم نبوده است - چه شب و چه روز - كه درها را ببندند . زيرا بستن درها از ترس دزد است و در آنجاها چنين‏ ترسی وجود نداشته است . اولين كسی كه دستور داد برای خانه‏های مكه‏ مصراعين يعنی دو لنگه در قرار دهند ، معاويه بود و هم او دستور داد كه‏ درها را ببندند

به هر حال چون در خانه‏ها هميشه باز بود و اجازه گرفتن هم بين عربها متداول نبود و حتی اجازه خواستن را نوعی اهانت نسبت به خود می‏دانستند سرزده و بی اطلاع قبلی وارد خانه‏های يكديگر می‏شدند . اسلام اين رسم غلط را منسوخ كرد ، دستور داد سرزده داخل خانه‏های مورد سكونت ديگران نشوند . روشن است كه فلسفه اين حكم دو چيز است : يكی موضوع ناموس يعنی پوشيده بودن زن ، و از همين جهت اين‏ دستور با آيات پوشش يك جا ذكر شده است . ديگر اينكه هر كسی در محل‏ سكونت خود اسراری دارد و مايل نيست ديگران بفهمند . حتی دو نفر رفيق‏ صميمی هم بايد اين نكته را رعايت كنند زيرا ممكن است دو دوست يكرنگ‏ در عين يگانگی و يكرنگی ، هر كدام از نظر زندگی خصوصی اسراری داشته باشند كه نخواهند ديگری بفهمد
بنابراين نبايد فكر كرد كه دستور استيذان اختصاص دارد به خانه‏هائی كه‏ در آنها زن زندگی می‏كند . اين وظيفه مطلق و عام است . مردان و زنانی كه‏ مقيد به پوشش هم نيستند ممكن است در خانه خود ، وضعی داشته باشند كه‏ نخواهند ديگران آنان را به آن حال ببينند . به هر حال اين دستوری است‏ كلی‏تر از حجاب ، فلسفه‏اش هم كلی‏تر از فلسفه حجاب است
جمله " « حتی تستأنسوا »" كه به معنی اينست : تا استعلام نكرده‏ايد وارد نشويد ، به عيب سرزده وارد شدن اشعار دارد . اين كلمه از ماده " انس " است كه نقطه مقابل وحشت و فزع است . اين كلمه می‏فهماند كه‏ ورود شما به خانه‏ای كه ديگران در آن سكونت دارند می‏بايد با استعلام و جلب انس باشد ، نبايد سرزده وارد شويد كه موجب وحشت و فزع و ناراحتی‏ گردد

ولی بايد توجه داشت كه در بين اعراب چون در خانه‏ها هميشه باز بود ، قهرا حياط جنبه خصوصی پيدا نمی‏كرد و اگر كسی می‏خواست در خانه خود فرضا لخت شود به داخل اتاق می‏رفت . ولی در جائی كه حياط حكم اتاق را پيدا كرده است - چنانكه الان در زندگی ما اينطور است - زيرا در بسته است و ديوارها هم بلند است و اگر چه كاملا مانند اتاق پناهگاه و خلوت شمرده‏ نمی‏شود ولی باعخره تا حدی جنبه خصوصی دارد ، در چنين جاهائی حكم وجوب‏ استيذان در حياط هم جاری است
در پايان آيه می‏فرمايد : " « ذلكم خير لكم لعلكم تذكرون »" يعنی اين‏ برای شما بهتر است ، يعنی دستوری كه شما داديم بی دليل نيست ، فلسفه‏ دارد ، مصلحت شما در آنست . باشد كه متوجه شويد و مصلحت آنرا دريابيد
سپس در آيه دوم می‏فرمايد : اگر پس از استعلام و استجازه دريافتيد كه‏ كسی در خانه نيست ، وارد نشويد مگر اينكه به شما اجازه داده شود ، مثلا صاحب خانه كليد خانه را به شما بدهد يا خودش حضور داشته باشد و اجازه‏ بدهد
بعد می‏فرمايد : " « و اذا قيل لكم ارجعوا فارجعوا »" اگر صاحب خانه‏ به شما گفت برگرديد نمی‏توانيم شما را بپذيريم ، شما هم برگرديد و ناراحت نشويد

" « و الله بما تعملون عليم »" يعنی خدا به آنچه می‏كنيد دانا است
در اينجا قضيه‏ای مربوط به مرحوم آية الله بروجردی به ياد دارم نقل‏ می‏كنم : در سالهائی كه در قم بودم ، يك وقت يكی از خطبای معروف ايران به قم‏ آمد و اتفاقا ديد و بازديد ايشان در حجره بنده بود . در آنجا از ايشان‏ ديدن می‏شد . يك روز در مدت اقامت ايشان در قم ، شخصی در وقت نامناسبی‏ ايشان را به خانه آية الله بروجردی برده بود . آن موقع يك ساعت قبل از وقت درس ايشان بود و معمولا ايشان در آن وقت مطالعه می‏كردند و كسی را نمی‏پذيرفتند . در می‏زنند و به نوكر می‏گويند به آقا بگوئيد فلانی به ملاقات‏ شما آمده است . نوكر پيغام را می‏رساند و بر می‏گردد و می‏گويد آقا فرمودند من فعلا مطالعه دارم ، وقت ديگری تشريف بياوريد . آن شخص محترم هم‏ برگشت و اتفاقا همانروز به شهر خود مراجعت كرد . همانروز آية الله‏ بروجردی برای درس آمدند ، من را در صحن ديدند و فرمودند : " من بعد از درس برای ديدن فلانی به حجره شما می‏آيم " گفتم ايشان رفتند . فرمودند : " پس وقتی ايشان را ديدی بگو : حال من ، وقتی تو به ديدن من آمدی ، مانند حال تو بود وقتی می‏خواهی برای ايراد سخنرانی آماده شوی . من دلم‏ می‏خواست وقتی با هم ملاقات كنيم كه حواس من جمع باشد و باهم صحبت كنيم‏ و در آن موقع من مطالعه داشتم و می‏خواستم برای درس بيايم "

مثلا اگر شما در يك پاساژ ، يا شركت ، يا مغازه كار داريد لازم نيست‏ جلو در بايستيد و اذن ورود بخواهيد . همچنين حمام عمومی كه درش باز است‏ . در اين موارد كسب اذن لازم نيست . بر شما باكی نيست در خانه‏هائی كه‏ مسكون نيست و در آنجا كاری داريد بدون اجازه وارد شويد
از قيد " « فيها متاع لكم »" فهميده می‏شود كه ورود انسان در اينگونه‏ مكانها در صورتی است كه كاری دارد و الا مزاحمت برای صاحبان آن مكانها نبايد فراهم شود
" « و الله يعلم ما تبدون و ما تكتمون »" يعنی و خدا به آشكار و نهان شما آگاه است ، از قصد و نيت شما با خبر است كه به چه منظور وارد خانه و محل كار كسی می‏شويد
آيه بعد می‏فرمايد : "« قل للمؤمنين يغضوا من ابصارهم و يحفظوا فروجهم‏ " . . . يعنی بگو به مردان مؤمن كه ديده‏های خود را بخوابانند و عورت‏ خويش را حفظ كنند . .

عين و بصر

در اين آيه كلمه " ابصار " كه جمع بصر است به كار رفته است
فرق است بين كلمه " بصر " و كلمه " عين " ، همانطوری كه در فارسی‏ هم فرق است بين كلمه " ديده " و كلمه " چشم " . " عين " كه فارسی‏ آن " چشم " است نام عضو مخصوص و معهود است با قطع نظر از كار آن ، ولی كلمه " بصر " و همچنين فارسی آن " ديده " از آن جهت به چشم اطلاق می‏شود كه كار مخصوص " ديدن " " ابصار " از آن سر می‏زند . لذا اين دو كلمه اگر چه اسم يك عضو می‏باشد ولی مورد استعمال آنها تفاوت دارد

وقتی كه يك شاعر می‏خواهد تناسب و زيبائی چشم معشوق را توصيف كند و نظر به عمل ديدن ندارد ، لفظ چشم را به كار می‏برد . در اين مورد استعمال‏ لفظ ديده صحيح نيست زيرا در اينجا عنايت به خود چشم است ، به درشتی و ريزی و مشكی يا ميشی يا خماری بودن آن است ، مثل اينكه شاعر می‏گويد : دو چشم مست تو خوش می‏كشند ناز از هم نمی‏كنند دو بد مست احتراز از هم ولی وقتی عنايت به كار چشم يعنی عمل ديدن باشد ، كلمه " ديده " را به كار می‏برند . شاعر می‏گويد : "

غض و غمض

كلمه ديگری كه در اين آيه به كار رفته است ، كلمه " « يغضوا » " است كه از ماده " غض " است . غض و غمض دو لغت است كه هر دو در مورد چشم به كار می‏رود و برخی آن دو را باهم اشتباه می‏كنند . بايد معنای‏ اين دو كلمه را نيز مشخص كنيم : غمض به معنای برهم گذاردن پلكها است
می‏گويند غمض عين كن . كنايه است از اينكه صرف نظر كن

چنانكه ملاحظه می‏كنيد اين لغت با كلمه عين همراه می‏شود نه با كلمه بصر
ولی در مورد كلمه غض می‏گويند غض بصر و يا غض نظر و يا غض طرف
غض به معنای كاهش دادن است و غض بصر يعنی كاهش دادن نگاه . در قرآن‏ كريم سوره لقمان آيه 19 از زبان لقمان به فرزندش می‏گويد : " « و اغضض‏ من صوتك »" يعنی صدای خودت را كاهش بده ، ملايم كن ، فرياد نكن . در آيه 3 از سوره حجرات می‏فرمايد : " « ان الذين يغضون اصواتهم عند رسول‏ الله اولئك الذين امتحن الله قلوبهم للتقوی »" يعنی آنانكه صدای خود را ( هنگام سخن گفتن ) در حضور رسول خدا ملايم می‏كنند ، يعنی فرياد بر نمی‏آورند ، آنان كسانی هستند كه خداوند دلهايشان را برای تقوا آزمايش‏ كرده است
در حديث معروف هند بن ابی هاله كه اوصاف و شمائل رسول اكرم را توصيف كرده چنين آمده است : " " « و اذا فرخ غض طرفه » " ( 1 ) يعنی وقتی كه خوشحال می‏شد چشمها را به حالت نيم خفته در می‏آورد . بديهی‏ است كه مقصود اين نيست كه چشمها را روی هم می‏گذاشت و يا به طرف مقابل‏ نگاه نمی‏كرد

از همه اين موارد چنين فهميده می‏شود كه معنی " غض بصر " كاهش دادن‏ نگاه است ، خيره نشدن و تماشا نكردن و به اصطلاح نظر استقلالی نفكندن است
صاحب مجمع البيان در ذيل آيه مورد بحث ( آيه سوره نور ) می‏گويد : " اصل الغض النقصان " يعنی ريشه معنی غض كاهش و كمی است " يقال غض‏ من صوته و من بصره ای نقص " . يعنی وقتی كه اين ماده به صوت و يا بصر نسبت داده می‏شود يعنی آنرا كاهش داد . در ذيل تفسير آيه سوره حجرات‏ می‏گويد : " غض بصره اذا ضعفه عن جده النظر " . يعنی معنی " غض بصره " اينست كه تند نگاه كردن را كم كرد . راغب اصفهانی در كتاب نفيس " مفردات القرآن " اين كلمه را عينا همين طور معنی می‏كند
عليهذا در آيه مورد بحث معنای " « يغضوا من ابصارهم »" اينست كه‏ نگاه را كاهش بدهند يعنی خيره نگاه نكنند و به اصطلاح علماء اصول ، نظرشان آلی باشد نه استقلالی
توضيح اينكه يك وقت نگاه انسان به يك شخص برای وارنداز كردن و دقت‏ كردن به خود آن شخص است مانند اينكه بخواهد وضع لباس و كيفيت آرايش‏ او را مورد مطالعه قرار دهد ، مثلا ببيند كراواتش را چگونه بسته است و موی سرش را چگونه آرايش كرده است . ولی يك وقت ديگر نگاه كردن به‏ شخصی كه با او روبرو است برای اينست كه با او حرف می‏زند ، و چون لازمه‏ مكالمه نگاه كردن است به او نگاه می‏كند . اين نوع از نگاه كردن كه به‏ عنوان مقدمه و وسيله مخاطبه است ، نظر آلی است ، ولی نوع اول نظر استقلالی است . پس معنی جمله اين است : به مؤمنين بگو به زنان خيره‏ نشوند و چشم چرانی نكنند

اين نكته بايد اضافه شود كه برخی از مفسران كه " غض بصر " را به‏ معنی ترك نظر گرفته‏اند مدعی هستند كه مقصود ترك نظر به عورت است‏ همچنانكه جمله بعد نيز ناظر به حفظ عورت از نظر است . و باز همانطور كه‏ فقها گفته‏اند ، فرضا مقصود از غض بصر ترك نگاه به طور كلی باشد اعم از نگاهی كه به منظور تماشا و التذاذ باشد و يا نگاهی كه لازمه مخاطبه است ، متعلق نگاه ذكر نشده است كه چيست ( 4 )
ولی اگر چنانكه ما استنباط كرديم ، مقصود از " غض بصر " اين باشد كه‏ خيره نگاه نكنند ، يعنی ناظر به نگاهی باشد كه لازمه مخاطبه است و مقصود اينست كه چشم چرانی نكنند ، قطعا متعلق غض بصر چهره است و بس زيرا آنچه ضرورت اقتضا می‏كند همين قدر است . نگاه به غير چهره ( و شايد دو دست تا مچ نيز ) حتی با " غض بصر " نيز جايز نيست

ستر عورت

در جمله بعد می‏فرمايد " « و يحفظوا فروجهم »" يعنی : به مؤمنين بگو عورت خويش را حفظ كنند . ممكن است مقصود اين باشد كه پاكدامن باشند و دامن خود را از هر چه كه روا نيست نگهداری كنند ، يعنی از زناء و فحشاء و هر كار زشتی كه از اين مقوله است

ولی عقيده مفسرين اوليه اسلام و همچنين مفاد اخبار و احاديث وارده اينست كه هر جا در قرآن كلمه حفظ فرج آمده است مقصود حفظ از زناء است جز در اين دو آيه كه به معنای حفظ از نظر است و مقصود وجوب ستر عورت است . چه اين تفسير را بگيريم يا حفظ فرج را به معنی‏ مطلق پاكدامنی و عفاف بگيريم در هر حال شامل مسأله ستر عورت می‏باشد
در جاهليت بين اعراب ستر عورت معمول نبود و اسلام آن را واجب كرد
در دنيای متمدن كنونی نيز عده‏ای از غربيها كشف عورت را تأييد و تشويق‏ می‏كنند . دنيا دوباره از اين نظر به سوی همان وضع زمان جاهليت سوق داده‏ می‏شود
راسل در يكی از كتابهايش به نام " در تربيت " يكی از چيزهائی كه از جمله " اخلاق بی منطق " و به اصطلاح " اخلاق تابو " می‏شمارد ، همين‏ مسأله پوشانيدن عورت است . وی می‏گويد چرا پدران و مادران اصرار می‏ورزند كه عورت خود را از بچه بپوشانند ؟ اين اصرار ، خود سبب تحريك حس‏ كنجكاوی بچه‏ها می‏گردد . اگر كوشش والدين برای كتمان عضو تناسلی نباشد ، چنين كنجكاوی كاذبی وجود پيدا نخواهد كرد . بايد والدين عورت خود را به‏ بچه‏ها نشان بدهند تا آنها هر چه كه وجود دارد از اول بشناسند
بعد اضافه می‏كند : لااقل گاهی اوقات - مثلا هفته‏ای يك بار - در صحرا يا حمام برهنه شوند و عورت خود را در معرض ديد بچه‏ها قرار دهند

راسل مسأله مخفی كردن عورت را يك " تابو " می‏داند . " تابو " از موضوعات بحث جامعه شناسی است و به تحريمهای ترس‏آور و بی منطق گفته می‏شود كه در ميان ملل وحشی وجود داشته و دارد

اگر می‏بينيم كه وظيفه " پوشش " به زن اختصاص يافته است از اين‏ جهت است كه ملاك آن مخصوص زن است . چنانكه قبلا هم يادآوری كرديم ، زن‏ مظهر جمال و مرد مظهر شيفتگی است . قهرا به زن بايد بگويند خود را در معرض نمايش قرار نده نه به مرد . لهذا با اينكه دستور پوشيدن برای مردان مقرر نشده است ، عملا مردان پوشيده‏تر از زنان از منزل بيرون می‏روند ، زيرا تمايل مرد به نگاه‏ كردن و چشم چرانی است نه به خودنمائی ، و برعكس تمايل زن بيشتر به‏ خودنمائی است نه به چشم چرانی . تمايل مرد به چشم چرانی بيشتر زن را تحريك به خودنمائی می‏كند و تمايل به چشم چرانی كمتر در زنان وجود دارد
لهذا مردان كمتر تمايل به خودنمائی دارند . و به همين جهت " تبرج " از مختصات زنان است

زينت

در جمله بعد می‏فرمايد : " « و لا يبدين زينتهن الا ما ظهر منها »"
كلمه " زينت " در عربی از كلمه " زيور " فارسی اعم است . زيرا زيور به زينتهائی گفته می‏شود كه از بدن جدا می‏باشد مانند طلا آلات و جواهرات ، ولی كلمه زينت هم به اين دسته گفته می‏شود و هم به آرايشهائی كه به بدن‏ متصل است نظير سرمه و خضاب
مفاد اين دستور اينست كه زنان نبايد آرايش و زيور خود را آشكار سازند . سپس دو استثناء برای اين وظيفه ذكر شده است كه هر دو را مفصلا مورد بحث قرار می‏دهيم :

استثناء اول :

" « الا ما ظهر منها »" يعنی جز زينتهائی كه آشكار است . از اين‏ عبارت چنين استفاده می‏شود كه زينتهای زن دو نوع است . يك نوع زينتی‏ است كه آشكار است .

نوع ديگر زينتی است كه " درباره اين استثناء سه قول است : اول اينكه مراد از زينت آشكار جامه‏ها است ( جامه‏های رو ) ، و مراد از زينت نهان پای برنجن ( 6 ) و گوشواره و دستبند است . اين قول از ابن مسعود صحابی معروف نقل شده است‏
قول دوم اينكه مراز از زينت ظاهره سرمه و انگشتر و خضاب دست است ، يعنی زينتهائی كه در چهره و دو دست تا مچ واقع می‏شود . اين ، قول ابن‏ عباس است
قول سوم اينست كه مراد از زينت آشكار ، خود چهره و دو دست تا مچ‏ است . اين ، قول ضحاك و عطا است "
در تفسير صافی ذيل اين جمله يك عده روايات از ائمه اطهار نقل می‏كند كه ما بعد نقل خواهيم كرد

فخر رازی در تفسير كبير پس از اينكه بحثی می‏كند درباره اينكه آيا لغت‏ زينت تنها به زيبائيهای مصنوعی گفته می‏شود و يا زيبائيهای طبيعی را هم‏ شامل است و خود رأی دوم را انتخاب می‏كند ، می‏گويد : " به عقيده كسانی مانند قفال كه می‏گويند مراد زيبائيهای طبيعی است ، مقصود از زينت آشكار ، چهره و دو دست تا مچ است در زنها ، و چهره و دو دست و دو پا است در مردها . به عقيده قفال چون ضرورت معاشرت ايجاب‏ می‏كرده كه چهره و دو دست تا مچ باز باشد و شريعت اسلام شريعت سهل و آسان است پوشانيدن چهره و دو دست تا مچ واجب نشده است . . . و اما كسانی كه زينت را به امور مصنوعی حمل كرده‏اند گفته‏اند مقصود از زينت‏ ظاهره زينت چهره و دستها است از قبيل وسمه و گلگونه و خضاب و انگشتر
و علت اين استثناء اين است كه پوشانيدن اينها برای زن دشوار است . زن‏ ناچار است كه با دستهای خود اشياء را بردارد و در مقام شهادت و محاكمه‏ و ازدواج ناچار است چهره خويش بگشايد "

4 - « عن بعض اصحابنا عن ابی‏عبدالله عليه السلام قال : قلت له : ما يحل للرجل من المرأه ان يری اذا لم يكن محرما ؟ قال : الوجه و الكفان و القدمان » ( 8 )
ترجمه : راوی كه يك شيعه است می‏گويد از حضرت صادق عليه السلام پرسيدم‏ كه برای مرد نگاه كردن به چه قسمت از بدن زن جايز است در صورتی كه محرم‏ او نباشد ؟ فرمود چهره و دو كف دست و دو قدم
اين روايت متضمن حكم جواز نظر بر وجه و كفين است نه حكم عدم وجوب‏ پوشيدن آنها و اينها دو مسأله جداگانه می‏باشند ولی بعدا خواهيم گفت‏ اشكال بيشتر در جواز نظر است نه در عدم وجوب پوشيدن . اگر نظر جائز باشد به طريق اولی پوشيدن واجب نيست . بعدا در اين باره بحث خواهيم‏ كرد
5 - " اسماء " دختر ابوبكر - كه خواهر عايشه بود - به خانه پيغمبر اكرم آمد در حالی كه جامه‏های نازك و بدن نما پوشيده بود . رسول اكرم روی‏ خويش را از او برگرداند و فرمود : « يا اسماء ان المرأه اذا بلغت المحيض لم تصلح ان يری منها الا هذا و هذا - و اشار الی كفه و وجهه »
يعنی ای اسماء ! همينكه زن به حد بلوغ رسيد سزاوار نيست چيزی از بدن‏ او ديده شود مگر اين و اين - اشاره فرمود به چهره و قسمت مچ به پائين‏ دست خودش ( 9 )

بديهی است تنها خواندن رساله‏های عمليه و آگاهی بر متون فتواها برای‏ اين منظور كافی نيست ، بحثی استدلالی ، هم از جنبه نقل و هم از جنبه‏ فلسفه اجتماعی لازم است . اين جهت است كه اين بحث را بر ما ضروری و لازم كرده است و اين است محرك ما در بحث استدلالی با بيان ادله و مدارك اين مسأله
اما اينكه زن نسبت به محارم خود تا چه اندازه حق دارد پوشش نداشته‏ باشد ، روايات و فتاوی مختلف است . آنچه از يك عده روايات استنباط می‏شود و بر طبق آن نيز بعضی از فقهاء فتوا داده‏اند اين است كه از ناف‏ تا زانو از محارم غير شوهر بايد پوشيده شود

كيفيت پوشش

بعد از اين استثناء اين جمله آمده است : " « و ليضربن بخمرهن علی‏ جيوبهن »" يعنی می‏بايد روسری خود را بر روی سينه و گريبان خويش قرار دهند . البته روسری خصوصيتی ندارد ، مقصود پوشيدن سر و گردن و گريبان‏ است . همانطور كه قبلا از تفسير كشاف نقل كرديم - ديگران نيز همانطور گفته‏اند - زنان عرب معمولا پيراهنهائی می‏پوشيدند كه گريبانهايشان باز بود ، دور گردن و سينه را نمی‏پوشانيد . روسريهائی هم كه روی سر خود می‏انداختند از پشت سر می‏آويختند - همانطوری كه الان بين مردان عرب‏ متداول است - قهرا گوشها و بناگوشها و گوشواره‏ها و جلوی سينه و گردن‏ نمايان می‏شد . اين آيه دستور می‏دهد كه بايد قسمت آويخته همان روسريها را از دو طرف روی سينه و گريبان خود بيفكنند تا قسمتهای ياد شده پوشيده‏ گردد
ابن عباس در تفسير اين جمله گفته است : " تغطی شعرها و صدرها و ترائبها و سوالفها " يعنی زن مو و سينه و دور گردن و زير گلوی خود را بپوشاند ( 10 )
اين آيه حدود پوشش را مشخص می‏كند . در ذيل اين آيه شيعه و سنی روايت‏ كرده‏اند كه : " روزی در هوای گرم مدينه زنی جوان و زيبا در حالی كه طبق معمول روسری‏ خود را به پشت گردن انداخته و دور گردن و بناگوشش پيدا بود ، از كوچه‏ عبور می‏كرد . مردی از اصحاب رسول خدا از طرف مقابل می‏آمد . آن منظره زيبا سخت نظر او را جلب كرد و چنان غرق تماشای آن‏ زيبا شد كه از خودش و اطرافش غافل گشت و جلو خودش را نگاه نمی‏كرد

آن زن وارد كوچه‏ای شد و جوان با چشم خود او را دنبال می‏كرد . همانطور كه‏ می‏رفت ، ناگهان استخوان يا شيشه‏ای كه از ديوار بيرون آمده بود به صورتش‏ اصابت كرد و صورتش را مجروح ساخت . وقتی به خود آمد كه خون از سر و صورتش جاری شده بود . با همين حال به حضور رسول اكرم رفت و ماجرا را به‏ عرض رساند . اينجا بود كه آيه مباركه نازل شد : " « قل للمؤمنين يغضوا من ابصارهم ». . . الی آخر " ( 11 )
اين تركيب لغوی ، يعنی تركيب لغت " ضرب " با لغت " علی " اين‏ معنی را می‏رساند كه چيزی را بر روی چيز ديگر قرار دهند به طوری كه مانع و حاجبی بر او شمرده شود . در تفسير كشاف می‏گويد : " ضربت بخمارها علی جيبها كقولك ضربت بيدی علی الحائط اذا وضعتها عليه "

استثناء دوم :

" « و لا يبدين زينتهن الا لبعولتهن »الخ " يعنی زينتهای خود را آشكار نكنند مگر برای شوهران و . .
استثناء اول مقداری از زينت را كه نمايان بود آن نسبت به عموم افراد جايز است معين كرد ، اما اين استثناء ، اشخاص معينی را نام می‏برد كه‏ آشكار نمودن مطلق زينت برای آنان جايز است . در استثناء اول دائره مورد استثناء از نظر مواضع تنگتر و از نظر افراد وسيعتر است و در استثناء دوم‏ برعكس است
غالب اين اشخاص كه در آيه نام برده شده‏اند همان كسانی هستند كه در اصطلاح فقه به نام محارم خوانده می‏شوند و از اين قرارند : 1 - « لبعولتهن »- شوهران
2 - « او آبائهن »- پدران
3 - « او آباء بعولتهن »- پدر شوهران
4 - « او ابنائهن »- پسران
5 - « او ابناء بعولتهن »- پسر شوهران
6 - « او اخوانهن »- برادران
7 - « او بنی اخوانهن »- پسر برادران
8 - « او بنی اخواتهن »- پسر خواهران
9 - « او نسائهن »- زنان
10 - « او ما ملكت ايمانهن »- مملوكان
11 - « او التابعين غير اولی الاربة »- طفيليانی كه كاری با زن ندارند

12 - « او الطفل الذين لم يظهروا علی عورات النساء »- كودكانی كه از امور جنسی بی‏خبرند ، يا توانائی كار زناشوئی ندارند
در موارد ذكر شده تنها چهار مورد اخير قابل بحث است :

الف - زنان ( نسائهن )

در اين كلمه سه احتمال داده شده است : 1 - اينكه مراد زنان مسلمان هستند . مفهوم آيه ، بنابراين قول اينست‏ كه زنان غير مسلمان نامحرم می‏باشند و زن مسلمان بايد خود را از ايشان‏ بپوشاند
2 - اينكه مراد مطلق زنان است خواه مسلمان يا غير مسلمان
3 - اينكه مراد زنهائی است كه در خانه هستند مانند زنان خدمتكار
مفهوم اين تفسير اينست كه هر زنی به غير از زنان داخل خانه به ساير زنان‏ نامحرم است . اين احتمال به كلی مردود است زيرا يكی از مسلمات و ضروريات اسلام اينست كه زن به زن محرم است
احتمال دوم نيز ضعيف است زيرا كه در اين احتمال نكته‏ای برای اضافه " نساء " به ضمير وجود ندارد ولی طبق احتمال اول نكته اين اضافه اينست كه‏ زنان كفار ، بيگانه هستند و از خودشان نمی‏باشند

حقيقت اينست كه احتمال اول قويترين احتمالات است و رواياتی هم بر طبق آن وارد شده كه برهنه شدن زن مسلمان را در برابر زنان يهوديه يا نصرانيه منع كرده است . در اين روايات‏ استناد شده است به اينكه زنان غير مسلمان ممكن است زيبائی زنان مسلمان‏ را برای شوهران يا برادران خود توصيف كنند : " « لانهن قد يصفن لازواجهن‏ و اخوتهن » "
بايد توجه داشت كه در اينجا مسأله‏ای وجود دارد و آن اينست كه برای‏ هيچ زن مسلمان جايز نيست كه محاسن يعنی زيبائيهای زن ديگر را برای شوهر خود توصيف كند . وجود اين تكليف زنان مسلمان را در برابر يكديگر تأمين‏ می‏دهد ، ولی در مورد زنان غير مسلمان اطمينان نيست ، ممكن است آنان‏ برای مردان خود از وضع زنان مسلمان سخن بگويند . لهذا به زنان مسلمان‏ دستور داده شده است كه خود را از ايشان بپوشانند . ولی البته آيه صراحت‏ كامل ندارد به اينكه ظاهر كردن زينتها و زيبائيها در برابر آنها حرام‏ است . لهذا با قرائن و دلائل ديگر ممكن است گفته شود كه اين عمل مكروه‏ است . فقها معمولا در اين مسأله قائل به وجوب پوشش زن نسبت به زنان‏ غير مسلمان نيستند و تنها به كراهت بی پوششی فتوا می‏دهند
ب - بردگان و مملوكان ( « او ما ملكت ايمانهن ») در اين جمله دو احتمال است : يكی اينكه مراد خصوص كنيزان است و ديگر اينكه مراد مطلق مملوك است و شامل غلامان نيز می‏باشد . در اينجا نيز روايات مؤيد تفسير دوم است ولی فتوای فقهاء با آن هماهنگی ندارد

اگر بخواهيم استثناء مملوك را منحصر به كنيزان بدانيم بايد بگوئيم‏ زنان آزاد بر يكديگر مطلقا محرم می‏باشند ولی كنيزان برای زنان آزاد محرم‏ نيستند مگر زنان آزادی كه مالك اين كنيزان می‏باشند . و وقتی اين مطلب‏ را هم بدين فتوا اضافه كنيم كه بسياری از فقهاء پوشش را برای كنيز حتی‏ نسبت به مردان بيگانه واجب ندانسته‏اند نتيجه خيلی عجيب خواهد بود
زيرا نتيجه اينست كه كنيز بر همه مردان محرم است و زنان آزاد بر كنيزان‏ نا محرم می‏باشند . يعنی كنيز كاملا در حكم يك مرد است . البته چنين چيزی‏ درست نيست
ج - طفيليانی كه نيازی به زن ندارند " « التابعين غير اولی الاربه »" قدر مسلم ، اين جمله ديوانگان و افراد بله را كه دارای شهوت نيستند و جاذبه‏ای را كه در زن است درك نمی‏كنند شامل می‏گردد . بعضی‏ها عموميت‏ بيشتری در آيه قائل شده‏اند و آنرا شامل خواجگان حرمسرا نيز دانسته‏اند به‏ استناد اينكه خواجگان نيز حاجتی به زن ندارند
محرم دانستن خواجگان و آوردن آنان به حرمسراها در زمانهای قديم براساس‏ همين فتوا بوده است
برخی ديگر در آيه تعميم بيشتری داده‏اند و گفته‏اند شامل فقراء و مساكين‏ نيز می‏باشد ، يعنی كسانی كه وضع خاص آنان و شرائط آنان طوری است كه در اين عوالم نيستند . كسی كه برای نانش معطل است و به خاطر لقمه نانی به‏ دنبال آن می‏دود و مخصوصا با فاصله طبقاتی‏ای كه بين آندو وجود دارد هرگز به فكر مسائل جنسی نخواهد بود

ولی حقيقت اينست كه اين اندازه توسعه در مفهوم آيه بسيار بعيد است
قدر مسلم ، همان طبقه اول است و اگر بيشتر نعميم دهيم حداكثر اينست كه‏ طبقه دوم را مشمول آيه بدانيم
د - كودكانی كه از امور جنسی بيخبرند ، يا توانائی ندارند . " « الطفل‏ الذين لم يظهروا علی عورات النساء »" اين قسمت را نيز دو جور می‏توان تفسير كرد . كلمه " « لم بظهروا » " از ماده ظهور است و با كلمه " علی " متعدی شده است ممكن است تركيب‏ اين دو كلمه مفهوم " اطلاع " را بدهد . پس معنی چنين می‏شود : كودكانی‏ كه بر امور نهانی زنان آگاه نيستند . و ممكن است مفهوم " غلبه و قدرت‏ " را بدهد ، پس معنی چنين می‏شود : كودكانی كه بر استفاده از امور نهانی‏ زنان توانائی ندارند
طبق احتمال اول مراد بچه‏های غير مميز هستند كه قدرت تشخيص اينگونه‏ مطالب را ندارند . اما طبق احتمال دوم مقصود بچه‏هائی است كه قدرت بر امور جنسی ندارند يعنی غير بالغ می‏باشند هر چند مميز بوده باشند . طبق‏ احتمال دوم اطفالی كه همه چيز می‏فهمند و نزديك به حد بلوغ می‏باشند ولی‏ بالغ نمی‏باشند جزء استثناها هستند . فتوای فقهاء نيز بر طبق اين تفسير است
در دنباله آيه می‏فرمايد : " « و لا يضربن بأرجلهن ليعلم ما يخفين من‏ زينتهن »" يعنی زنان به منظور آشكار ساختن زينتهای پنهان خود ، پای بر زمين نكوبند

آيات ديگر

آيات 59 ، 60 ، 61 سوره نور نيز مربوط به همين مباحث است . تفسير آنها را نيز ذكر می‏كنيم : « يا ايها الذين آمنوا ليستأذنكم الذين ملكت ايمانكم و الذين لم‏ يبلغوا الحلم منكم ثلاث مرات : من قبل صلاه الفجر و حين تضعون ثيابكم من‏ الظهيره و من بعد صلاه العشاء ، ثلاث عورات لكم ، ليس عليكم و لا عليهم‏ جناح بعدهن طوافون عليكم بعضكم علی بعض كذلك يبين الله لكم الايات و الله عليم حكيم (59) و اذا بلغ الاطفال منكم الحلم فليستأذنوا كما استأذن‏ الذين من قبلهم كذلك يبين الله لكم آياته و الله عليم حكيم (60) و القواعد من النساء اللاتی لا يرجون نكاحا فليس عليهن جناح ان يضعن ثيابهن‏ غير متبرجات بزينة و ان يستعففن خير لهن و الله سميع عليم (61)

ای كسانی كه ايمان آورده‏ايد ! بايست مملوكهای شما و كودكان نا بالغ‏ شما در سه وقت اجازه دخول بگيرند : پيش از نماز صبح ، و هنگام نيمروز كه جامه‏های خويش می‏نهيد ، و بعد از نماز عشاء ( كه آماده خواب می‏شويد ) . اين سه وقت ، خلوت شما است . در غير اين سه وقت بر شما و بر آنان باكی نيست ( كه بی اجازه وارد شوند )
آنها و شما زياد بر يكديگر می‏گذريد . خداوند آيات را چنين بيان می‏كند
خداوند دانا و حكيم است
و چون كودكان شما به حد بلوغ رسيدند بايد مانند ديگران اجازه ورود بگيرند . خداوند آيات خويش را چنين بيان می‏كند . خداوند دانا و حكيم‏ است
زنان بازنشسته كه اميد ازدواج ندارند باكی نيست در حالی كه خود را به‏ زيوری نياراسته‏اند و قصد خودنمائی ندارند جامه خويش به زمين نهند ، و اگر از اين نيز خودداری كنند برايشان بهتر است . خداوند شنوا و دانا است
در اين آيات دو استثناء ، يكی برای قانون كسب اجازه در وقت ورود در اتاق ديگران ، و ديگر برای قانون پوشش زنان ، ذكر شده است . آيه اول و دوم راجع به استثناء اول و آيه سوم راجع به استثناء دوم است
قبلا اين دستور را شرح داديم كه هر كس می‏خواهد وارد محل خلوت ديگری‏ شود بايد اعلام كند و با كسب اجازه وارد شود ، و گفتيم اين دستور حتی در مورد محارم نزديك مانند پسر نسبت به مادر ، و پدر نسبت به دختر نيز جاری است . در اين آيات دو طبقه از اين دستور استثناء شده‏اند . برای‏ اين دو طبقه اجازه خواستن فقط در سه نوبت لازم شمرده شده است و در اوقات ديگر لازم دانسته نشده است . اين دو طبقه عبارتند از : 1 - « الذين ملكت ايمانكم »- مملوكان شما

سؤال شد كه آيا زنان بايد اجازه بگيرند ؟ فرمود : نه ، همينطور می‏آيند و می‏روند
اينكه غلامان در غير اين سه نوبت حق دارند بدون اجازه وارد اتاق زن‏ شوند خود دليل بر اينست كه غلامان نيز وضع استثنائی دارند ، و اين خود شاهدی قوی می‏باشد . بر اينكه در آيه پوشش هم كه قبلا تفسير كرديم ، جمله‏ " « ما ملكت ايمانهن »" شامل غلامان نيز می‏باشد . حتی در آيه‏ای كه فعلا مورد بحث است تعبير به " « ملكت ايمانكم »" شده است ( با ضمير مذكر " يعنی لازم نيست كه برده ، مملوك خود زن باشد
در اينجا نبايد اعتراض كرد كه اكنون رسم بردگی منسوخ شده است و برده‏ای وجود ندارد و پافشاری در اين بحثها بی ثمر است ، زيرا اولا روشن‏ شدن نظر اسلام در اين مسائل ، ما را به هدف كلی اين قوانين كه برخی از آنها مورد ابتلاء نيز می‏باشد بهتر واقف می‏سازد ، و ثانيا اگر فقيه متهوری‏ جرأت كند ، چه بسا حكم غلامان را از راه ملاك و مناط ، به موارد مشابه آن‏ از قبيل خدمتكاران بتواند تعميم دهد
2 - از جمله " « طوافون عليكم بعضكم علی بعض »" فهميده می‏شود : رمز اينكه در مورد غلامان و پسران نابالغ اجازه خواستن واجب نيست ، اينست‏ كه وجوب استيذان اينها به واسطه تكرر آمد و شد ، موجب حرج و واقع شدن‏ در مضيقه است
در حقيقت اباحه در اين موارد نيز از اين باب است كه تكليف موجب‏ دشواری می شده است نه از اين جهت كه تكليف ملاك ندارد

ما معتقديم كه ساير استثناهای باب پوشش ، مثلا استثناء وجه و كفين ، و همچنين استثناء محارم نيز از همين قبيل است . قبلا در اين باره بحثی شد
به زودی دوباره مشروحتر بحث خواهيم كرد
3 - اطفالی كه در اين آيه مكلف شده‏اند كه مانند مردان بزرگ در سه‏ نوبت اجازه بگيرند اطفالی هستند كه به حد بلوغ نرسيده‏اند . بنابراين‏ اطفال نابالغ و لو مميز و نزديك به بلوغ ، در غير سه وقتی كه در آيه‏ تعيين شده است می‏توانند بدون كسب اجازه وارد خلوتگاه شوند
اين آيه علی الظاهر می‏تواند قرينه باشد كه مقصود از جمله : " « او الطفل الذين لم يظهروا علی عورات النساء »" كه در آيه پوشش آمده است‏ و قبلا دو احتمال در معنی آن داديم ، اطفال نابالغ است نه اطفال غير مميز
و اما استثنائی كه درباره مسأله پوشش است : " « و القواعد من النساء اللاتی لا يرجون نكاحا فليس عليهن جناح ». . . " . اين سومين استثناء است در مسأله پوشش . استثناء اول و دوم در آيه 31 همين سوره و استثناء سوم در اين آيه آمده است . در اينجا می‏فرمايد : زنان از پا افتاده‏ای كه اميدی به ازدواج ندارند می‏توانند لباس روی خود را بر زمين نهند مشروط بر اينكه نخواهند خودنمائی و خودآرائی بكنند . در عين حال اگر جانب عفاف را رعايت كنند و خود را پوشيده دارند بهتر است‏ و خدا شنوا و دانا است

همسران پيغمبر

آيات اصلی مربوط به وظيفه پوشش همان آيات سوره نور بود كه بيان شد
آياتی چند هم در سوره احزاب است كه می‏توان آنها را در حاشيه اين مطلب‏ ذكر كرد . قسمتی از اين آيات مربوط است به زنان رسول خدا و قسمت ديگر دستورهائی است كه درباره حفظ حريم عفاف وارد شده است . اما قسمت اول: « يا نساء النبی لستن كاحد من النساء ان اتقيتن فلا تخضعن بالقول فيطمع‏ الذی فی قلبه مرض و قلن قولا معروفا ( 33 ) و قرن فی بيوتكن و لا تبرجن‏ تبرج الجاهلية الاولی ». .
در اين دو آيه ، مخاطب ، زنان پيغمبر اكرم صلی الله عليه و آله‏ می‏باشند : ای زنان پيغمبر شما همچون ساير زنان نيستيد - اگر پرهيزكار باشيد - مواظب باشيد كه در سخن نرمش زنانه و شهوت‏آلود به كار نبريد كه‏ موجب طمع بيمار دلان گردد . به خوبی و شايستگی سخن بگوئيد . در خانه‏های‏ خويشتن قرار گيريد و مانند دوران جاهليت نخستين ، به خودنمائی و خودآرائی از خانه بيرون نشويد

مقصود از اين دستور زندانی كردن زنان پيغمبر در خانه نيست ، زيرا تاريخ اسلام به صراحت گواه است كه پيغمبر اكرم صلی الله عليه و آله زنان‏ خود را با خود به سفر می‏برد و آنان را از بيرون شدن از خانه منع نمی‏فرمود مقصود از اين دستور آنست كه زن به منظور خودنمائی از خانه بيرون نشود و مخصوصا در مورد زنان پيغمبر اكرم صلی الله عليه و آله اين وظيفه سنگينتر و مؤكدتر است
آيه 53 سوره احزاب چنين است : « يا ايها الذين آمنوا لا تدخلوا بيوت النبی الا ان يؤذن لكم الی طعام‏ غير ناظرين اناه و لكن اذا دعيتم فادخلوا فاذا طعمتم فانتشروا و لا مستأنسين لحديث ان ذلكم كان يؤذی النبی فيستحيی منكم و الله لا يستحيی من‏ الحق و اذا سألتموهن متاعا فاسئلوهن من وراء حجاب ذلكم اظهر لقلوبكم و قلوبهن و ما كان لكم ان تؤذوا رسول الله و لا ان تنكحوا ازواجه من بعده‏ ابدا ان ذلكم كان عند الله عظيما »
عربهای مسلمان بی پروا وارد اتاقهای پيغمبر می‏شدند . زنهای پيغمبر صلی‏ الله عليه و آله هم در خانه بودند . آيه نازل شد كه اولا سرزده و بدون‏ اجازه وارد خانه پيغمبر نشويد ، و اگر برای صرف غذا دعوت شديد به موقع‏ بيائيد و بعد هم برخيزيد و برويد و به قصه گوئی و صحبتهای متفرقه وقت‏ نگيريد ، زيرا اين امور پيغمبر را ناراحت می‏كند و او شرم می‏كند شما را از خانه خود بيرون كند ولی خدا از شما شرم نمی‏كند . و ثانيا وقتی‏ می‏خواهيد چيزی از زنان پيغمبر بگيريد ، از پشت پرده بخواهيد بدون اينكه‏ داخل اتاق شويد . اين كارها برای پاكيزگی دل شما و دل آنها بهتر است
شما نبايد پيامبر را آزار دهيد و نه زنان او را پس از درگذشت پيغمبر به زنی‏ بگيريد ، كه اين كارها در نزد خدا بزرگ است