بخش هفتم : سير تحوّلات معمارى ، هنرى آستانه مقدّسه

« فى بُيُوت اَذِنَ اللهُ اَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فيها بِالْغُدُوِّ وَالاْصالِ رِجالٌ لاتُلْهيهِمْ تِجارَةٌ وَلابَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ » .(1)
«  ـ اين چراغ پرفروغ الهى ـ در خانه هايى قرار دارد كه خداوند اذن فرموده ديوارهاى آن را بالا برند ( تا از دستبرد شياطين و هوسبازان در امان باشد ) خانه هايى كه نام خدا در آن برده شود و صبح و شام در آن تسبيح گويند مردانى كه تجارت و خريد و فروش آنها را از ياد خدا باز نمى دارد » . بارگاه مطهّر حضرت معصومه(عليها السلام) چون ديگر مشاهد مشرّفه ، پشتوانه ارزشهاى اسلام و تشيّع و فرهنگ قرآن است ; و ايران در پناه اين بقعه ها ، از حوادث دوران در امان مانده است ; بقاى ايران و هويّت ايرانى نيز در پرتو اين معنويت ها امكان پذير شد و ايران در طول اعصار و قرون حادثه خيز تاريخ ، باقى ماند .
اين بقعه و بقعه هاى متبرّكه ديگر ، تجسّم آرمانهاى اسلامى و پشتوانه معيارهاى تشيّع علوى و ارزش هاى والاى انسانى است ، زيرا مشاهد منوّر آنها نه تنها زيارتگاه كه آموزشگاهى بزرگ جهت كسب معارف الهى براى مشتاقان و زائران دلباخته كوى آنها محسوب مى شود . هر زائرى كه با معرفت و شناخت مقام صاحب اين مرقد و اهداف آن به زيارت برود از صاحب قبر الهام مى گيرد و اصول و تعاليم مكتب را به ياد مى آورد .
و هر سلام او سرشار از اين آموزش ها و الهامها است ; به گونه اى كه كژى ها و كاستى هاى مادّى و معنوى خويش را هموار مى كند و از خصلت ها و اعمال و رفتارى كه خوشايند امامان و امامزادگان نيست دورى مى گزيند و در بهبود اخلاق و رفتار و روابط خويش مى كوشد تا با امامان و اولياى الهى خود ، همسانى و همسويى پيدا كند و راه آنان را بپيمايد .(2)
وجود اثر عظيم معنوى و ديگر آثار حياتبخش اين مراكز دينى جاى هيچ گونه ترديد و تأملى نيست ولى گذشته از اين ، اين بقاع نورانى را مى توان از ذخاير عظيم هنر اسلامى نيز دانست . چرا كه هنرمندان اهل ذوق با انگيزه هاى دينى و به عنوان تجليل از مقام والاى بزرگان دين ، آثار شگفت انگيزى از هنر را خلق كردند كه نظر هر بيننده هنرشناسى را به خود جلب نموده و او را به تحسين وادار مى نمايد .
و در همين راستا به حقيقت مى توان گفت : كه بارگاه فاطمه معصومه(عليها السلام)همانند ديگر اماكن متبرّكه اسلامى ، تجلّيگاه هنر اصيل اسلامى و حكايتگر پيشينه هاى درخشان هنرى جامعه دينى ملّت ايران محسوب مى شود .
به همين جهت ما در اين بخش برآنيم كه دورنمايى از آثار ارزشمند هنرى اماكن متبرّكه حضرت معصومه(عليهما السلام) و سير تحوّلات هنرى ، معمارى آن را به دوست داران جلوه هاى هنر اسلامى ارائه نماييم . « امّا شنيدن كى بود مانند ديدن » بجاست هنرمند ، هنر شناس خود از نزديك اين همه آثار شگفت انگيز هنرى را به نظاره بنشيند تا لطائف و ظرافت هاى نهفته در اين گونه آثار گرانقدر را دريابد و آفرينندگان آن را تحسين نمايد .

دورنمائى از اماكن متبرّكه بارگاه فاطمى (عليها السلام)

( 1 ) گنبد حرم مطهّر

اوّلين گنبدى كه « پس از سايبان حصيرى موسى بن الخزرج » برفراز تربت پاك فاطمه معصومه(عليها السلام) بنا شد ، قبه اى برجى شكل بود كه به همّت حضرت زينب دختر امام جواد(عليه السلام) از مصالح آجر و سنگ و گچ در اواسط قرن سوّم هجرى قمرى ساخته شد .
به مرور زمان و پس از دفن جمعى از بانوان علوى در جوار فاطمه معصومه(عليها السلام) دو گنبد ديگر در كنار گنبد اوّل ساخته شد كه سوّمين آنها مدفن حضرت زينب(عليها السلام) شد .
اين سه گنبد تا سال 447هـ . ق برقرار بودند تا اين كه در همان سال « مير ابوالفضل عراقى » ( وزير طغرل كبير ) به تشويق مرحوم شيخ طوسى به جاى آن سه گنبد ، گنبد مرتفعى را به قطر داخلى تقريباً 11 و ارتفاع 14 متر ، آراسته به نقش هاى رنگ آميزى و تزيينات آجرى و كاشى بدون ايوان و حجره ها بنا نهاد ، كه تمام قبور سادات را فرا مى گرفت .
« در سال 925هـ . ق همين گنبد به همّت « شاه بيگى بيگم » دختر شاه اسماعيل تجديد بنا شد ; با ايوان و دو مناره و صحن ( عتيق ) و سطح خارجى گنبد با كاشى هاى معرّق آراسته گرديد » .
اين گنبد در سال 1218هـ . ق . با خشت هايى زرنگار تزيين شد كه تعداد دوازده هزار خشت با پوشش طلائى در آن بكار رفت .
ارتفاع اين گنبد از سطح بام 16 متر و از سطح زمين 32 متر و محيطش از خارج 6/35 و از داخل 66/28 و قطرش 12 متر و بلندى عنق استوانه اى آن 6 متر است ; قسمت پايين آن از سطح بام تا نود سانتيمتر از آجر تراش و روى آن يك متر كاشى خشتى فيروزه اى و بالاى آن ( تمام جدار ) مزيّن به خشت هايى با پوشش طلا است .
و در گلوگاه ساق گنبد ، كتيبه اى است كه اشعارى از « فتحعلى خان صبا » در آن به خط نستعليق قالب ريزى شده است كه آن اشعار عبارتند از :
آتش موسى عيان از سينه سيناستى ----- يا كه زرّين بارگاه بضعه موساستى
بضعه موسى بن جعفر ، فاطمه كز روى قدر ----- خاك درگاهش عبير طرّه حوراستى
نوگلى رنگين ز طُرف گلشن ياسين بود ----- آيتى روشن به صدر نامه طاهاستى
پرتوى از آفتاب اصطفاى مصطفى ----- زُهره اى از آسمان عصمت زهراستى
صحن او را هست اقصى پايه عزّت چنان ----- كز شرف مسجود سقف مسجد اقصاستى
پستى از صحن حريمش را به پاطاق حرم ----- كين مكان عزّت و آن مسكن غبراستى(3)
اين بود سير تاريخى بناى گنبد بارگاه ملكوتى كريمه اهل بيت(عليهم السلام)از آغاز تاكنون كه خود يكى از شاهكارهاى معمارى ، هنرى اسلامى و از بناهاى كم نظير در بين عتبات مقدّسه است .

( 2 ) مرقد مطهّر حضرت

مرقد شريف حضرت فاطمه(عليها السلام) ( در ميان بقعه مباركه ) با بلندى 20/1 و طول و عرض 95/2 ، در 20/1 متر قرار گرفته و با كاشى هاى نفيس و زيباى زرفام ( آغاز قرن هفتم ) پوشيده شده است .
گرداگرد مرقد منوّر ، ديوارى به بلندى دو متر و طول و عرض تقريبى ( 80/4 ، در 40/4 ) قرار دارد كه در سال 950 بنا گرديد و با كاشى معرّق آراسته شد ، كه اكنون اين ديوار با ضريح مشبّك از جنس نقره پوشيده شده است .(4)
سير تاريخى مرقد پاك آن حضرت از اين قرار است :
در سال 605هـ . ق « امير مظفر احمد بن اسماعيل » بزرگ خاندان آل مظفر ، بزرگترين استاد كاشى ساز آن زمان « محمّد بن ابى طاهر كاشى قمى » را به كار ساخت و پرداخت كاشى هاى متنوّع مرقد واداشت . او به مدّت 8 سال به اين كار مشغول بود تا سرانجام در سال 613 كاشى هاى مرقد آماده و كارگذاشته شد .
در سال 965هـ . ق شاه تهماسب صفوى ، در چهار طرف مرقد سابق ضريحى آجرى آراسته به كاشى هاى هفت رنگ ( با نقش و نگار ) و كتيبه هاى معرّق بنا نمود و در اطراف آن منافذى باز بود تا هم مرقد ديده شود و هم زائران نذورات خود را داخل مرقد بريزند .(5)
بعد از آن به دستور شاه مذكور ضريحى از فولاد سفيد و شفّاف در جلو ضريح آجرى قرار داده شد كه طول آن 25/5 و عرض آن 73/4 و ارتفاعش 10/2 و داراى بيست درگاه مشبّك و مضلّع بود .
در سال 1230هـ . ق فتحعلى شاه همان ضريح را نقره پوش كرد ; كه اين ضريح به مرور زمان فرسوده شد و در سال 1280 ضريحى كه از نقره ضريح سابق و نقره هاى موجود در خزانه ساخته شده بود به جاى آن نصب گرديد .
اين ضريح چندين مرتبه تجديد بنا و اصلاح شد و سالهاى متمادى روى مرقد حضرت باقى بود تا اينكه در سال 1368هـ . ق . برابر سال 1348 هـ . ش . به دستور توليت آن زمان شكل ضريح را تغيير دادند و ضريح كنونى را ( با ظرايف و شاهكارهاى هنرى ويژه اى كه دارد ) به جاى آن نصب نمودند كه آن ضريح همچنان برفراز تربت نورانى حضرت برقرار است .(6)

( 3 ) ايوان هاى حرم مطهّر

ايوان طلا :

ايوان طلا و دو ايوان كوچك كنار آن در شمال روضه مقدّسه واقعند كه در سال 925هـ . ق هنگام تجديد بناى گنبد و احداث صحن عتيق و گلدسته هاى آن در زمان شاه اسماعيل صفوى و با اقدام دختر او ساخته شد .(7)
اين ايوان با دهانه اى به طول و عرض 70/8×9 متر و بلندى چهارده متر ، پايين ديوار آن ( در سه طرف ) ، تا بلندى 80/1 متر آراسته به قطعات كوچك كاشى فيروزه اى هشت گوشه اى و در ميان آنها قطعات كوچكتر قهوه اى رنگ است كه حاشيه اى از كاشى با زمينه ( لاجوردى نقش و نگار ) از چهار طرف آن را احاطه كرده است و برفراز آن كتيبه اى به ثلث سفيد در زمينه اى لاجوردى ، گرداگرد ايوان ديده مى شود كه متن آن را حديث نورانى : « اَلا وَمَنْ ماتَ عَلى حُبِّ الِ مُحَمَّد ماتَ شَهيداً . . . » تشكيل مى دهد .
پس از اين كتيبه ، بدنه ايوان تا ارتفاع دو متر ديگر ، آراسته به كاشى هاى معرّق آغاز عهد صفوى است و بعد از آن كتيبه سراسرى ديگرى به چشم مى خورد و بالاى كتيبه ( مقرنس هاى ) سقف ايوان با خشت هاى « زرفام » پوشيده شده است .(8)

ايوانه هاى كنار ايوان طلا :

دو ايوان در دو طرف ايوان طلا است به بلندى بيش از ده و پهناى دو و دهانه پنج متر ، كه از بناهاى عهد صفوى مى باشند و سراسر بدنه آن ، مانند ايوان طلا به كاشى هاى معرّق همان دوره آراسته شده است .(9)

ايوان آينه :

در ، جانب شرقى رواق مطهر نيز ايوانى مرتفع به بلندى ايوان طلا و طول و عرض 9 در 87/7 متى قراردارد كه به خاطر آينه كارى آن ، به ايوان « آينه » معروف است .
پايين ديوار آن به بلندى بيش از يك متر سنگ مرمر به كار رفته كه هر بدنه اى با يك قطعه سنگ آراسته شده است و بالاى آن همه بدنه ايوان تا سقف آينه كارى است .
در كمربند ايوان كتيبه اى سراسرى از سنگ مرمر وجود دارد به پهناى حدود سى سانتيمتر ، كه به خط ثلث آيه شريفه ( الله نور السّموات والارض . . . » بر آن نقش بسته است .
ميان ايوان و رواق شرقى حرم ايوانچه اى است كه مانند ايوان اصلى تزيين شده كه بر سر در آن حديث شريف « مَنْ زارَ فاطِمَةَ بِقُمْ فَلَهُ الْجَنَّةُ » به نستعليق مشكى ، خوانده مى شود . اين مجموعه هنرى شگفت انگيز از كارهاى ارزشمند هنرمند مشهور دوره قاجار ( استاد حسن معمار قمى ) مى باشد كه همزمان با بناى صحن نو ، به دستور « ميرزا على اصغر خان صدر اعظم » بنا شد .(10)

( 4 ) مناره هاى صحن عتيق

در صحن عتيق بر فراز ايوان طلا دو مأذنه استوانه اى رفيع به بلندى 40/17 ( از سطح بام ) و قطر 50/1 قراردارد .
پوشش مأذنه ها كاشى گرهى به شكل مارپيچ است كه در ميان پيچ ها نامهاى مبارك : « الله » ، « محمّد » ، « علىّ » به خط بنّايى خوانده مى شود .
در قسمت بالاى مأذنه ها ، « مقرنسى » در سه رديف پرداخته اند كه زير آن كتيبه اى به خط سفيد مشتمل بر آيه « اِنَّ اللهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ » ( در مأذنه غربى ) ; « يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ » ( بر مأذنه شرقى ) قرار دارد .
اين مأذنه ها به دستور « محمّد حسين خان شاهسون شهاب الملك » حاكم قم ، در سال 1285هـ . ق بنا شدند و قبه آنها در سال 1301هـ . ق ، طلاكارى شد .(11)

( 5 ) مناره هاى ايوان آينه

برفراز پايه هاى دو طرف ايوان دو مأذنه است كه هر يك به بلندى 28 متر از سطح بام ، با قطر 30/3 متر ، از بلندترين بناهاى آستانه مى باشد .
اين مأذنه ها از سطح بام تا 3 متر هشت ضلعى متساوى و سپس نيم مترى مقرنس و آن گاه يك مترى استوانه اى و بعد از آن تا 5/2 متر ، دوازده گوشه برجسته و پس از همه اينها ( تا زير مأذنه چوبى ) استوانه اى است ، كه در بالا كتيبه اى با پهناى حدود يك متر ديده مى شود كه متن آن در يكى از مأذنه ها « لاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ » و در ديگرى « سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ ِللهِ وَلا اِلهَ اِلاّ اللهُ وَاللهُ اَكْبَرُ » است .
سپس مقرنسى به پهناى حدود يك متر و بالاى آن مأذنه چوبى و قبّه مأذنه ها واقع شده است . پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پائين سر تا سر
كاشى گِرهى است كه ( در ميان آنها ) نامهاى پروردگار متعال خوانده مى شود .(12)

( 6 ) مساجد حرم مطهّر

مسجد بالا سر :

مسجد بالا سر از وسيعترين بيوتات آستانه و محل تشكيل مجالس عمومى و نماز جماعت است كه در دوران صفويه با فضايى به عرض 6 و طول 35 متر به عنوان ميهمانسراى آستانه شمرده مى شد و در عهد قاجاريه از ناحيه « تقى خان حسام الملك » پسر فتحعلى شاه ساختمان آن تجديد بنا شد و به صورت مسجدى داراى دو گنبد ساخته شد و به عنوان بزرگترين مكان از اماكن متبركه آستانه به شمار آمد .
در سال 1338هـ . ق « با ضميمه شدن زمينى كه در جهت غربى مسجد بود » فضاى آن به 14 در 48 متر افزايش يافت كه بر سه ستون قطور آجرى 3 در 2 متر استوار بود .
اين بناى مقدّس بر پا بود تا زمانى كه مسجد اعظم با آن وسعت و زيبايى خاص ساخته شد .
از آن جايى كه ديگر ، بناى قديمى مسجد بالاسر ، « بين ساختمان عظيم حرم مطهّر و مسجد اعظم نوبنياد » نماى خوبى نداشت ، متولى وقت ، « آقاى سيد ابوالفضل توليت » به تجديد بناى آن اقدام نمود ، ساختمان قديمى را از سطح زمين برداشت و به جاى آن عمارتى رفيع به عرض 14 در 48 متر « فاقد ستون » و با خصوصيات فراوان معمارى بنا نمود كه امروز يكى از با شكوهترين اماكن متبركه حرم مطهّر محسوب مى شود .(13)
يادآورى مى شود كه در جنوب اين مسجد قبور فقهاء و استوانه هاى علم و حكمت واقع شده است : قبور علماى فرزانه اى همچون « مرحوم آية الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى ( مؤسس حوزه علميه قم ) و مرحوم آية الله حاج سيّد محمّدتقى خوانسارى و مرحوم آية الله حاج سيد حسن صدر و آية الله حاج سيد احمد خوانسارى » و اخيراً دانشمندان و فقهاء بزرگى همچون « مرحوم علاّمه طباطبايى و آية الله العظمى گلپايگانى و آية الله العظمى اراكى و آية الله العظمى بهاءالدينى و آية الله العظمى آ ميرزا هاشم آملى » و از علماء شهيد انقلاب اسلامى همچون « استاد شهيد آية الله مطهّرى وشهيد محراب آية الله مدنى » در اين تربت پاك آرميده اند و همچون ستارگانى فروزان در كنار ماه منير فاطمى فضاى ملكوتى اين مكان مقدّس را نورباران نموده اند .

مسجد طباطبايى :

مسجد طباطبايى ، گنبدى پنجاه ستونى است كه به جاى صحن زنانه « قديم » در جنوب روضه مطهّره ساخته شده است .
اين گنبد در وسط به دهانه 17 و ارتفاع 17 متر است كه با اضافه شدن فضاى اطراف آن به 80/24 ، در 20/24 متر افزايش مى يابد و داراى رواقى است مثلث شكل كه قاعده و ساق آن 15 متر است .
اين گنبد را بر فراز ده پايه آجرى به قطر 2 ، در ، 2 متر و ارتفاع 30/3 متر بنا كردند و بعداً چهار نبش تمام پايه ها را تراش داده و در چهارگوشه هر يك ، ستونى استوانه اى ـ با بتن مسلّح ـ بالا آوردند سپس درون چهار ستون را برچيدند و در نتيجه آن گنبد عظيم بر فراز سى و دو ، تا چهل ستون برقرار شد .
روى ستونهاى سيمانى را با قطعاتى از مرمر ماشين تراش به عرض ده و ارتفاع پنچاه سانتيمتر زينت دادند ، به طورى كه تمام ستونها مرمرپوش گرديدند و در ساق آنها به جاى ته ستون صفحه مدرّجى از « بُرُنْز » صيقلى زيبا ، اضافه نمودند كه زيبايى آنها را دو چندان نمود .
تعداد ستونهاى اين گنبد رفيع به اضافه ستونهاى جانبى و ستون هاى رواق كنار آن به پنچاه ستون مى رسد . بانى اين گنبد مرتفع و مسجد با عظمت مرحوم « حجة الاسلام حاج آقا محمّد طباطبايى » فرزند مرحوم آية الله حاج آقا حسين قمى است كه از سال 1360هـ . ق ، تا 1370 هـ . ق بناىآن طول كشيد .(14)
در زاويه شمال غربى اين مكان مقدّس قبور شهداء بزرگى از علماء و فضلاى حوزه علميه واقع است : « قبر مرحوم شهيد آية الله ربّانى شيرازى و شهيد ربّانى املشى و شهيد محمّد منتظرى و شهيد آية الله قدّوسى و شهيد محلاّتى » كه اين خود بر صفا و معنويت اين مكان افزوده است .

مسجد اعظم :

1. نور ، آيه 36 .
2. حضرت معصومه و شهر قم ، محمّد حكيمى ، ص50 ـ 49 « با تصرّف و اضافات » .
3. گنجينه آثار قم ، ج1 ، ص407 .
4. تربت پاكان ، مدرّسى طباطبايى ، ج1 ، ص46 و50 .
5. گنجينه آثار قم ، ج1 ، ص416 .
6. همان ، ج1 ، ص475 .
7. گنجينه آثار قم ، ج1 ، ص490 .
8. تربت پاكان ، ج1 ، ص62 .
9. تربت پاكان ، ج1 ، ص67 .
10. تربت پاكان ، ج1 ، ص69 ـ 68 .
11. همان ، ج1 ، ص68 ـ 67 .
12. تربت پاكان ، ج1 ، ص71 .
13. گنجينه آثار قم ، ج1 ، ص621 .
14. گنجينه آثار قم ، ج1 ، ص627 ـ 626 .
15. حضرت آيت الله فاضل لنكرانى ( دام ظلّه ) .
16. توبه ، 108 .