4.نسخ مشروط

اين گونه نسخ شايد براى برخى تازگى داشته باشد.ولى با تامل در بسيارى ازآياتى كه منسوخ شمرده شده‏اند،مى‏توان دريافت كه نسخ آن‏ها نسخ مطلق نبوده،بلكه به شرايط خاص همان دوران بستگى داشته است.به اين معنا كه با تغيير آن‏شرايط و بهبود وضع،حكم سابق منسوخ گرديده و حكمى متناسب با شرايطجديد تشريع گرديده است و اگر احيانا همان شرايط زمانى و مكانى پيش آيد،آيات‏مربوطه از نو قوت گرفته و قابل اجرا است.

روشن‏ترين شاهد براى نسخ مشروط آيات صفح(گذشت)و چشم پوشى از آزارمشركان و معاندان اسلام است.مسلمانان صدر اسلام به ويژه در مكه دستور يافتندتا در مقابل آزار مشركان خويشتن‏دارى كنند و صبر و بردبارى از خود نشان دهند،زيرا آنان در مكه در موضع ضعف قرار داشتند و در صورت مقابله به مثل،امكان‏نابودى آنان مى‏رفت.در سوره جاثيه-كه شصت و پنجمين سوره مكى است-آمده:

قل للذين آمنوا يغفروا للذين لا يرجون ايام الله ⁽¹⁾ ،[اى پيامبر]به كسانى كه ايمان‏آورده‏اند بگو تا از كسانى كه از ايام الله بيمى ندارند در گذرند».مقصود از«ايام الله‏»

وقايع هول ناك و كنايه از عقوبت‏هاى سخت الهى است.چنان چه در اين آيه آمده:

و ذكرهم بايام الله ⁽²⁾ ،آنان را به ياد ايام الله بينداز».يعنى بيم ده به عقوبت‏هاى به موقع‏الهى ⁽³⁾ و كسانى كه بيم عقوبت الهى را ندارند،يعنى از خدا ترسى ندارند و جانب عقوبت الهى را وقعى نمى‏نهند،هرگز مستوجب گذشت و رافت اسلامى نيستند.

لذا دستور گذشت در اين آيه صرفا به جهت ضعف موضع مسلمانان بوده كه بايدرعايت مى‏كردند.موقعى كه جامعه اسلامى شوكت و قدرت خود را يافت،اذن درقتال صادر شد: اذن للذين يقاتلون بانهم ظلموا و ان الله على نصرهم لقدير ،به كسانى كه‏جنگ بر آنان تحميل شده،رخصت[جهاد]داده شده است،چرا كه مورد ظلم قرارگرفته‏اند و البته خدا بر پيروزى آنان سخت تواناست‏» ⁽⁴⁾ .سپس دستور مقابله آمد وآيه حرض المؤمنين على القتال ،مؤمنان را به جهاد بر انگيز» ⁽⁵⁾ .

و نيز آيه فاعتدوا عليه‏بمثل ما اعتدى عليكم ،همان گونه كه بر شما تعدى كرده،بر او تعدى كنيد» ⁽⁶⁾ .و آيه فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم ،مشركان را هر كجا يافتيد بكشيد» ⁽⁷⁾ صدور يافت.

تمامى اين آيات در سوره‏هاى مدنى است.

هم چنين در رويارويى با يهود مدينه ابتدا دستور گذشت آمد،ولى در عين حال‏مشخص نموده كه اين گذشت موقت است فاعفوا و اصفحوا حتى ياتي الله بامره ،پس‏عفو كنيد و در گذريد،تا خدا فرمان خويش را بياورد» ⁽⁸⁾ .ولى پس از قدرت يافتن‏اسلام و توسعه يافتن توطئه‏هاى يهود پيرامون مدينه دستور جنگ با آنان صادرگشت تا هنگامى كه خفت جزيه دادن را بپذيرند حتى يعطوا الجزية عن يد و هم‏صاغرون ،تا با[كمال]خوارى به دست‏خود جزيه دهند» ⁽⁹⁾ .برخى اين گذشت را برروح تسامح دينى حمل كرده‏اند،كه بايد روح گذشت و چشم پوشى بر مسلمانان‏حاكم باشد،لذا آيات صفح را منسوخ نمى‏دانند ⁽¹⁰⁾ .ولى همان گونه كه متذكر شديم،گذشت در مقابل بى‏شرمى دشمن غدار،يك گونه سازش و تساهل به شمار مى‏رودكه با روح عزت اسلامى منافات دارد،مگر آن كه موقعيت ايجاب كند تا آمادگى لازم‏فراهم گردد.

اين گونه آيات را با عنوان‏«نسخ مشروط‏»مطرح ساختيم،بدين جهت كه آيات منسوخه مربوط به شرايط خاص زمانى و مكانى خويش است و چنان چه در رقعه‏مكانى يا برهه زمانى آن گونه شرايط پيش آيد،آيات صفح قوت يافته و حاكم خواهدبود.از همين قبيل است آياتى كه برخى احكام را تدريجا تشريع نموده است.

به اين ترتيب كه ابتدا با لحنى ملايم حكمى بيان شده،سپس شديد و شديدترگرديده است. مانند آيات تشريع قتال كه از مرحله اذن در قتال شروع شده ⁽¹¹⁾ ،سپس‏مقاتله با كفار معتدى و متجاوز را شامل شده است ⁽¹²⁾ .آن گاه كفار مجاور و نزديك به‏حوزه اسلامى را در برگرفته ⁽¹³⁾ و بالاخره اعلام استيصال(نابود كردن مطلق)كفار ومشركين صادر شده است ⁽¹⁴⁾ .

اين مراحل ممكن است امروز هم اتفاق بيفتد و هر دستورى متناسب با شرايطزمانى و مكانى خود حاكم است.لذا در اين قبيل آيات،نسخ مطلق انجام نگرفته‏است.آيات مراحل تحريم خمر نيز از همين قبيل شمرده مى‏شود.هم چنين مطلق‏احكامى كه تدريجا و مرحله به مرحله تشريع گرديده،در هيچ كدام نسخ،مطلق‏نيست و همه آن‏ها نسخ مشروط‏اند.

تعداد آيات منسوخه

كسانى كه شرايط مقرر در تحقق نسخ را ناديده گرفته يا نسخ را به مفهوم عام آن‏كه نزد پيشينيان كاربرد داشته است-گرفته‏اند،آمار آيات منسوخه را تا 228 آيه‏رسانده‏اند ⁽¹⁵⁾ .به نظر مى‏رسد كه اين عدد بزرگ بوده و يك زياده‏روى است و باضوابط نسخ سازگار نمى‏باشد.

استاد آيت الله خويى-طاب ثراه-به بيش از يك آيه(آيه نجوى)قايل به نسخ‏نيست و آن به جهت ناظر بودن آيه ناسخ به آيه منسوخ است.ولى با ملاحظه آيات‏ديگرى كه در همين راستا آورديم و نيز با در نظر گرفتن مساله نسخ مشروط،آيات‏منسوخه حدود بيست و اندى خواهد بود،كه در مورد بيش‏تر آن‏ها نسخ مطلق صورت نگرفته است.از اين‏رو شبهه وجود آيات منسوخه در قرآن كه موجب گم‏راه‏شدن مراجعه كنندگان باشد،اساسا منتفى است.

شبهات پيرامون نسخ

با برداشتى كه تا اين جا از مساله نسخ داشته‏ايم،بيش‏تر شبهات مطرح شده‏درباره نسخ در قرآن خود به خود منتفى است كه ذيلا به آن‏ها اشاره مى‏شود:

شبهه اول:«نسخ‏»در تشريعيات مانند«بدا»در تكوينيات،به مفهوم واقعى آن برخداوند مستحيل است،زيرا نسخ و بدا هر دو مفهومى يك سان دارند و آن‏«نشاة‏راي جديد،پيدايش ديدگاه نوين‏»كه از قبل پيش بينى نشده است.سپس با برخوردبا موانع،تغيير راى داده و تشريع يا تكوين جديدى را آغاز مى‏كند.اين معنا مستلزم‏جهل سابق است و با علم ازلى خداوندى منافات دارد!

پاسخ اين شبهه را پيش از اين روشن ساختيم كه نسخ و بدا هر دو بر حسب ظاهرچنين مى‏نمايند.اما در علم ازلى الهى همين تغيير فعلى پيش بينى شده بوده است،و فقط بر مردم پوشيده بوده و در موقع خود روشن مى‏گردد،و مردم چنين‏مى‏پنداشته‏اند كه تغيير رايى حاصل گشته است.مثلا تكليفى كه سابقا به گونه مطلق‏تشريع گرديده،بر حسب ظاهر(اطلاق ازمانى)گمان استمرار و تداوم مى‏رفت،كه‏خداوند در وقت‏خود روشن ساخت كه از اول مقيد بوده و اجل زمانى داشته كه برمردم پوشيده بوده است و اكنون آشكار گشت.هم چنين-در مورد بدا-تغييراتى كه‏در تكوينيات داده مى‏شود،همه از قبل پيش بينى شده بوده، و در وقت‏خود روشن‏مى‏گردد.لذا نسخ و بدا،هر دو ظاهرى‏اند نه حقيقى.

شبهه دوم:آن كه وجود آيات منسوخه در قرآن موجب گمراهى مى‏گردد و برخى‏ندانسته آيه منسوخه را مورد عمل قرار مى‏دهند.جواب اين شبهه روشن است،چه‏اين كه پى‏آمدهاى جهل و نادانى افراد جاهل از خودشان نشات گرفته و اگر اهل‏دانش و تحقيق باشند به آسانى مى‏توانند ناسخ را از منسوخ،عام را از خاص ومطلق را از مقيد جدا سازند.همان گونه كه جدا ساختن آيات متشابهه از آيات‏محكمه كار دشوارى است ولى براى دانش مندان ثابت قدم(راسخون في العلم) سهل و امكان پذير است.

شبهه سوم:بودن آيات ناسخ و منسوخ در قرآن مستلزم وجود تنافى ميان برخى‏آيات قرآن است كه با آيه ا فلا يتدبرون القرآن و لو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختلافاكثيرا ⁽¹⁶⁾ سازگار نيست،زيرا اين آيه هر گونه تضاد و تنافى ميان آيات را نفى مى‏كند.

ولى بايد توجه داشت كه وجود تنافى در صورتى است كه ظاهرى نباشد.هرگاه‏حكم منسوخ زمانا و ملاكا با حكم ناسخ مغايرت داشت،و هر يك در جاى خودمشتمل بر مصلحت زمانى خويش بود،در آن صورت تنافى مرتفع مى‏گردد.درحقيقت هيچ گونه تضادى ميان دو حكم ياد شده وجود ندارد.نهايت امر آن كه‏مراجعه كننده بايستى جهت‏ياد شده را كه موجب رفع تنافى است آگاهى‏داشته باشد،همان گونه كه قبلا متذكر شديم.

شبهه چهارم:اساسا وجود آيات منسوخه در قرآن چه فايده‏اى مى‏تواندداشته باشد،جز تلاوت لفظ و فارغ از محتوى؟!ولى با تصويرى كه از آيات منسوخه‏در قرآن ارائه داديم كه اكثر قريب به اتفاق آيات منسوخه از نوع نسخ مشروطبه شمار مى‏آيند،روشن گرديد كه حتى آيات به ظاهر منسوخ هر يك در ظرف‏مناسب خود و شرايط پيش آمده در طول زمان،كاربرد مخصوص خود را خواهدداشت.اين گونه نيست كه ملاك وجودى آن به طور كلى منتفى گرديده باشد.

علاوه كه نفس وجود آيات ناسخ و منسوخ در قرآن،سير تدريجى و مراحل‏تشريع احكام را نشان مى‏دهد.اين خود يك ارزش تاريخى-دينى است كه مراحل‏تكامل شريعت را مى‏رساند.

در پايان بايد توجه داشت كه اهميت موضع قرآن تنها در جنبه تشريعات آن‏نيست و جنبه‏هاى ديگر آن از جمله:اعجاز بيانى آن-تا سند زنده اسلام باشد-نيزاز اهميت‏به سزايى برخوردار است و بايستى هميشه ثابت و استوار باقى بماند.هرآيه خود سند اعجاز به شمار مى‏رود و با جاويد بودن اسلام جاويد خواهد ماند.

پى‏نوشتها:

1.جاثيه 45:14.

2.ابراهيم 14:5.

3.ر.ك:مجمع البيان،ج 9،ص 75 و ج 6،ص 304.

4.حج،22:39.

5.انفال 8:65.

6.بقره 2:194.

7.توبه 9:5.

8.بقره 2:109.(نزول سوره بقره از سال دوم هجرى آغاز شد)و اولين سوره مدنى به شمار مى‏رود.

9.توبه 9:29.كه در سال‏هاى پايانى هجرت نازل گشته است.

10.ر.ك:آقاى خويى،البيان،ص 308.

11.حج 22:39.

12.انفال 8:61.نساء 4:91.

13.توبه 9:123.

14.توبه 9:5 و 36.

15.ر.ك:جدول ناسخ و منسوخ كه در پايان ج 2،التمهيد آمده است.