قواعد وقف و ابتدا در قرآن

دكتر محمد كاظم شاكر

- ۳ -


وقف بر مضاف هميشه قبيح است , زيرا مضاف بدون ذكر مضاف اليه , كلام مفيدنيست .
مثالها: (بسم # اللّه ), (حمد (1), آيه 1).
(مالك # يوم # الدين ), (همان , آيه 4).
(صراط # الذين انعمت عليهم غير # المغضوب عليهم ), (همان , آيه 7).
(مثلهم كمثل # الذى استوقد نارا), (بقره (2), آيه 17).
(من الصواعق حذر # الموت ), (همان , آيه 19).
(وادعوا شهداء # كم من دون # اللّه ), (همان , آيه 23).
(الذين ينقضون عهد # اللّه من بعد # ميثاقه ), (همان , آيه 27).
(وهو بكل # شى ء عليم ), (همان , آيه 29).
(انى اعلم غيب # السموات ), (همان , آيه 33).
(اولئك اصحاب # النار), (همان , آيه 39).
(ولا تكونوا اول # كافر به ), (همان , آيه 41).

راههاى تشخيص مضاف و مضاف اليه :

جـهـت راهنمايى كسانى كه آشنايى زيادى با ادبيات عرب ندارند, نكاتى را جهت شناخت مضاف و مضاف اليه تذكر مى دهيم : 1 ـ مضاف و مضاف اليه هميشه دو اسم هستند, به جز اذ و اذا كه هميشه به جمله اضافه مى شوند.
2 ـ مضاف اليه هميشه مجرور است (لفظا و يا محلا), 3 ـ مضاف هيچگاه با الف و لام نمى آيد.
4 ـ مضاف هيچگاه با تنوين نمى آيد.
5 ـ اگـر در مـضـاف و مضاف اليه بودن شك داشتيم , آن را به فارسى ترجمه كرده و جلو آنها فعل (اسـت ) مـى گـذاريـم , اگـر مـعـنـا صحيح بود, صفت و موصوف , و اگرصحيح نبود, مضاف و مضاف اليه است .

وقف بين فعل و فاعل .

اين وقف نيز هميشه قبيح است .
مثالها: (ختم # اللّه على قلوبهم ), (بقره (2), آيه 7).
(فزادهم # اللّه مرضا), (همان , آيه 10).
(فما ربحت # تجارتهم ), (همان , آيه 16).
(ذهب # اللّه بنورهم ), (همان , آيه 17).
(ولو شاء # اللّه لذهب بسمعهم وابصارهم ), (همان , آيه 20).
(فيقولون ماذا اراد # اللّه بهذا مثلا), (همان , آيه 26).
(واذ قال # ربك ), (همان , آيه 30).
(فازلهما # الشيطان ), (همان , آيه 36).
(فتلقى # آدم ), (همان , آيه 37).
درباره رابطه بين فعل و فاعل , نكات زير قابل توجه است : 1 ـ هر فعل داراى فاعل است .
2 ـ ممكن است فاعل ضمير مستتر در فعل باشد, مانند: فاعل در (نعبد) كه (نحن )مستتر است .
3 ـ مـمـكـن اسـت فـاعـل بـعـد از مـفعول بيايد, مانند: (فزادهم اللّه ) ((111))

,(واذابتلى ابراهيم ربه ) ((112))

, (انما يخشى اللّه من عباده العلمؤا) ((113)) .

4 ـ ممكن نيست كه فاعل بر فعلش مقدم شود.

وقف بين مبتدا و خبر.

ايـن وقـف نـيـز از نـوع قبيح است , براى اينكه كلامى كه مبتدا در آن ذكر شده باشد,ولى خبر آن نيامده باشد و بالعكس , داراى معناى مفيد نيست , مگر در جاهايى كه مبتدا داراى بيش از يك خبر باشد, كه اگر كسى بعد از مبتدا و خبر اول وقف كند, چنين وقفى , وقف حسن خواهد بود.
مثالها: (الحمد# للّه ), (حمد (1), آيه 2).
(ذلك الكتاب # لا ريب فيه # هدى للمتقين ), (بقره (2), آيه 2).
(اولئك # على هدى من ربهم ), (همان , آيه 5).
(واولئك # هم المفلحون ), (همان جا).
(من الناس # من يقول امنا باللّه ), (همان , آيه 8).
(فى قلوبهم # مرض ), (همان , آيه 10).
(اللّه # يستهزى ء بهم ), (همان , آيه 15).
(مثلهم # كمثل الذى استوقد نارا), (همان , آيه 17).
درباره مبتدا و خبر و رابطه بين آن دو, نكاتى قابل توجه است : 1 ـ جمله اسميه هميشه از مبتدا و خبر تشكيل مى شود.
2 ـ مبتدا عامل اعراب در خبر است .
3 - در مورد عامل اعراب در مبتدا بعضى گفته اند: ابتدائيت است , و برخى گفته اند: خبر است .
4 ـ ممكن است خبر بر مبتدا مقدم شود, مانند: (فى قلوبهم مرض ).
5 ـ ممكن است مبتدا حذف شود, مانند: (صم بكم ), كه در واقع بوده است : (هم صم بكم ).
6 ـ ممكن است خبر حذف شود.
7 ـ مـبـتدا هميشه بايد اسم باشد, ولى خبر مى تواند اسم باشد, يا جار و مجرور, ياظرف و يا جمله , ظـرف , مـانـند: (عنده ام الكتاب ) ((114))

, جار و مجرور,مانند: (فى قلوبهم مرض ), جمله , مانند: (اللّه يستهزى ء بهم ).
8 ـ يـك مـبتدا مى تواند چند خبر داشته باشد, مانند: (لا ريب فيه ) و (هدى للمتقين ), كه دو خبر براى (ذلك الكتاب ) هستند.

وقف بين فعل (يا شبه فعل ) و مفعول به .

فعل متعدى احتياج به مفعول دارد, بنابراين اگر بر فعل متعدى وقف شود و مفعول آن ذكر نشود, چـنـين وقفى قبيح است , و همچنين وقف بر مفعول بدون ذكر فعل , درمواردى كه مفعول بر فعل مقدم شده است .
مثالها: (اياك # نعبد واياك # نستعين ), (حمد (1), آيه 5).
(اهدنا # الصراط المستقيم ), (همان , آيه 6).
(يقيمون # الصلوة ), (بقره (2), آيه 3).
(يخادعون # اللّه ), (همان , آيه 9).
(فزاد # هم اللّه # مرضا), (همان , آيه 10).
(واذا لقوا # الذين امنوا قالوا امنا), (همان , آيه 14).
(اولئك الذين اشتروا # الضلالة بالهدى ), (همان , آيه 16).
(مثلهم كمثل الذى استوقد # نارا), (همان , آيه 17).
(الذى جعل لكم # الارض فراشا), (همان , آيه 22).
(الذين ينقضون # عهد اللّه ), (همان , آيه 27).
(انى جاعل فى الارض # خليفة ), (همان , آيه 30).
(وعلم # آدم # الاسمء كلها), (همان , آيه 31).
(انى اعلم # غيب السموات والارض ), (همان , آيه 33).
(واياى # فارهبون ), (همان , آيه 40).
(واياى فاتقون ), (همان , آيه 41).
درباره فعل و مفعول و رابطه بين آن دو, نكات زير حائز اهميت است : 1 ـ هر فعل متعدى داراى مفعول است .
2 ـ گاهى اوقات مفعول به صورت ضمير متصل به فعل مى آيد, مانند:(انذرتهم ).
3 ـ گاهى مفعول بر فعل مقدم مى شود, مانند: (اياك نعبد) و (اياى فارهبون ) و(اياى فاتقون ).
4 ـ جمعى از افعال داراى دو مفعول به هستند, مانند: (اهدنا الصراط) و (زادهم اللّه مرضا) كه حتما بـايد فعل با دو مفعولش ذكر شود, تا وقف تام يا كافى باشد,وگرنه وقف قبيح يا حسن خواهد بود, مـانـنـد: وقف بر (زادهم ) كه قبيح است , چون بى معناست , و وقف بر (اهدنا) كه حسن است , چون خودش جمله اى معناداراست .
5 ـ گـاهـى شبه فعل , از قبيل : اسم فاعل , اسم مفعول , مصدر, صفت مشبهه , داراى مفعول است , مانند: (انى جاعل فى الارض خليفة ).
6 ـ گـاهـى مـفـعـول بـعـد از فعل و قبل از فاعل مى آيد, مانند: (فزادهم اللّه ) و(اذابتلى ابراهيم ربه ) ((115)) .

وقف بين فعل (يا شبه فعل ) و مفعول مطلق .

اين نوع وقف , ممكن است حسن باشد.
مثالها: (انا فتحنا لك # فتحا مبينا), (فتح (48), آيه 1).
(وفتناك # فتونا), (طه (20), آيه 40).
(والناشطات # نشطا), (نازعات (79), آيه 2).
(والسابحات # سبحا), (همان , آيه 3).
(وكلم اللّه موسى # تكليما), (نساء (4), آيه 164).
(اذا دكت الارض # دكا دكا), (فجر (89), آيه 21).
(اذا رجت الارض # رجا), (واقعه (56), آيه 4).
(وبست الجبال # بسا), (همان , آيه 5).
(اذا زلزلت الارض # زلزالها), (زلزله (99), آيه 1).

وقف بين فعل و مفعول له .

اين نوع وقف , معمولا حسن است .
مثالها: (يجعلون اصابعهم فى اذانهم من الصواعق # حذر الموت ), (بقره (2), آيه19 ).
(جعل اللّه الكعبة البيت الحرام # قياما للناس ), (مائده (5), آيه 97).
(فاخرج به من الثمرات # رزقا لكم ), (بقره (2), آيه 22).

وقف بين فعل و مفعول فيه .

اين نوع وقف , ممكن است حسن و ممكن است قبيح باشد.
مثالها: (انما توفون اجوركم # يوم القيمة ), (آل عمران (3), آيه 185).
(وما اصابكم # يوم التقى الجمعان فباذن اللّه ), (همان , آيه 166).
(فاللّه يحكم بينكم # يوم القيمة ), (نساء (6), آيه 141).
(ويوم القيمة # يردون الى اشد العذاب ), (بقره (2), آيه 85).

پرسش و تمرين .

1 ـ موارد وقف بين مضاف و مضاف اليه را در سوره بينه مشخص كنيد؟
.
2 ـ موارد وقف بين فعل و فاعل را در سوره زلزال مشخص كنيد؟
.
3 ـ موارد وقف بين مبتدا و خبر را در سوره هاى قارعه , همزه , كافرون و اخلاص تعيين كنيد؟
.
4 ـ موارد وقف بين فعل و مفعول به را در سوره هاى ماعون , كوثر و نصر معين كنيد؟
.

درس هفتم :

 

موارد وقف حسن و قبيح (2).

 

وقف بين فعل (يا شبه فعل ) و متعلقات آن .

مراد از متعلقات فعل و شبه فعل , جار و مجرور و ظرف است , اين نوع وقف اكثراقبيح است ولى در مواردى نيز ممكن است حسن باشد.
مثالها: (هدى # للمتقين ), (بقره (2), آيه 2).
(الذين يؤمنون # بالغيب ), (همان , آيه 3).
(وبالاخرة # هم يوقنون ), (همان , آيه 4).
(ختم اللّه # على قلوبهم وعلى سمعهم ), (همان , آيه 7).
(اللّه يستهزى ء # بهم ), (همان , آيه 15).
(ان اللّه على كل شى ء # قدير), (همان , آيه 20).
(وكلا منها رغدا # حيث شئتما), (همان , آيه 35).
(ثم بعثناكم # من بعد موتكم ), (همان , آيه 56).
(واذ قلتم يا موسى لن نؤمن لك # حتى نرى اللّه جهرة ), (همان , آيه 55).
(والسموات مطويات # بيمينه ), (زمر (39), آيه 67).

نكاتى درباره ظرف و جار و مجرور.

1 ـ هر ظرف و جار و مجرورى وابسته به يك متعلق است .
2 ـ متعلق ظرف و جار و مجرور, يا فعل است و يا شبه فعل , مانند: اسم فاعل , اسم مفعول و غير آن .
3 ـ ممكن است متعلق ظرف و جار و مجرور, محذوف باشد, مانند: متعلق (للّه )در (الحمدللّه ), كه در واقع مى شود: (الحمد يكون للّه ), و يا متعلق (بسم اللّه ) كه در اصل بوده است : (ابتداء بسم اللّه ).
4 ـ گـاهـى جـار و مـجـرور و ظرف بر متعلق خود مقدم مى شوند, مانند: (على كل شى ء قدير) و (وبالاخرة هم يوقنون ).

وقف بين حروف مشبهة بالفعل و اسم و خبر آنها.

حـروف مشبهة بالفعل عبارتند از: ان , ان , كان , ليت , لكن و لعل , اين وقف از نوع وقف قبيح است و ممكن نيست حسن باشد, زيرا ان و امثال آن , بدون اسم وخبرشان معناى مفيدى ندارند.
مثالها: (ان # الذين كفروا), (بقره (2), آيه 6).
(ان# اللّه على كل شى ء قدير), (همان , آيه 20).
(وبشر الذين امنوا وعملوا الصالحات ان # لهم جنات ), (همان , آيه 25).
(ولكن # اللّه رمى ), (انفال (8), آيه 17).
(لا تدرى لعل # اللّه يحدث بعد ذلك امرا), (طلاق (65), آيه 1).
(وما يدريك لعل # الساعة قريب ), (شورى (42), آيه 17).
(قال يا ليت # قومى يعلمون ), (يس (36), آيه 26).

نكاتى درباره حروف مشبهة بالفعل .

1 ـ حروف مشبهة بالفعل بر سر مبتدا و خبر درمى آيد و آنها را اسم و خبر خودمى سازد.
2 ـ اسم حروف مشبهة بالفعل , منصوب و خبرشان مرفوع است (لفظا يامحلا).
3 ـ ممكن است خبر بر اسم مقدم شود.
4 ـ ممكن نيست اسم و خبر بر حروف مشبهة بالفعل مقدم شوند.

وقف بين اسم و خبر حروف مشبهة بالفعل .

اين وقف نيز از نوع وقف قبيح است و ممكن نيست كه حسن باشد.
مثالها: (ان اللّه # لا يستحيى ان يضرب مثلا), (بقره (2), آيه 26).
(الا انهم # هم السفهء), (همان , آيه 13).
(يا ليتنى # كنت معهم ), (نساء (4), آيه 73).
(يا ليتها # كانت القاضية ), (حاقه (69), آيه 27).
(وما يدريك لعل الساعة # تكون قريبا), (احزاب (33), آيه 63).

وقف بين افعال ناقصه و اسم و خبر آنها.

افعال ناقصه بر سر مبتدا و خبر درمى آيند و آنها را اسم و خبر خود قرار مى دهند,اسم آنها مرفوع و خـبـرشـان منصوب است (لفظا يا محلا), اين افعال عبارتند از:كان , صار, كاد, وجد, حصل , مادام , اصبح , امسى , اضحى , ليس , ظل , بات ,مازال , مابرح , مافتى ء و ماانفك .
اين نوع وقف , قطعا قبيح است .
مثالها: (يكاد # البرق يخطف ابصارهم ), (بقره (2), آيه 20).
(كان # الناس امة واحدة ), (همان , آيه 213).
(ليس # البر ان تولوا وجوهكم قبل المشرق والمغرب ), (همان , آيه 177).
(ولا تقف ما ليس # لك به علم ), (اسراء (17), آيه 36).
(لا يزال بنيانهم الذى بنوا # ريبة فى قلوبهم ), (توبه (9), آيه 110).
(او يصبح # موها غورا فلن تستطيع له طلبا), (كهف (18), آيه 41).
(الا الى اللّه # تصير الامور), (شورى (42), آيه 53).

وقف بين اسم و خبر افعال ناقصه .

اين نوع وقف نيز قطعا قبيح است , زيرا مانند وقف بين مبتدا و خبر است .
(وما كادوا # يفعلون ), (بقره (2), آيه 71).
(فمازلتم # فى شك مما جءكم به ), (غافر (40), آيه 34).
(ان عبادى ليس لك عليهم # سلطان ), (اسراء (17), آيه 65).
(واصبح فؤاد ام موسى # فارغا), (قصص (28), آيه 10).
(ان اللّه كان على كل شى ء # حسيبا), (نساء (4), آيه 86).

وقف بين ظن (و نظاير آن ) و اسم و خبر آن , و وقف بين اسم و خبر آن .

ايـن افـعال را افعال قلوب نامند و عبارتند از: ظن , راءى , علم , وجد, درى , تعلم ,حسب , زعم , عد, جعل و هب .
مثالها: (الذين يظنون # انهم ملاقو اللّه ), (بقره (2), آيه 249).
(ولا تحسبن # اللّه # غافلا عما يعمل الظالمون ), (ابراهيم (14), آيه 42).
(ولا تحسبن # الذين قتلوا فى سبيل اللّه# امواتا), (آل عمران (3), آيه169 ).
(فلا تحسبنهم # بمفازة من العذاب ), (همان , آيه 188).
(وظن # اهلها # انهم قادرون عليها), (يونس (10), آيه 24).
(لولا اذ سمعتموه ظن # المؤمنون والمؤمنات بانفسهم # خيرا), (نور (24), آيه12 ).
(انهم يرونه # بعيدا, ونريه # قريبا), (معارج (70), آيه 6).
(واذ وجدنا # اكثرهم # لفاسقين ), (اعراف (7), آيه 102).
(وجعلوا # الملائكة الذين هم عباد الرحمن # اناثا), (زخرف (43), آيه 19).
(فجعلناه # هباء منثورا), (فرقان (25), آيه 23).

وقف بين مؤكد و مؤكد.

مثالها: (فسجد الملائكة # كلهم اجمعون ), (ص (38), آيه 73).
چـون الـف و لام در (الـمـلائكـة ), الف و لام استغراق است , بنابراين (فسجدالملائكة ), يعنى همه فرشتگان سجده كردند, بنابراين (كلهم ) و (اجمعون ) تاءكيدبراى (الملائكة ) هستند.
(وعلم ادم الاسمء # كلها), (بقره (2), آيه 31).
(والذى خلق الازواج # كلها), (زخرف (43), آيه 12).
(وتؤمنون بالكتاب # كله ), (آل عمران (3), آيه 119).
(اذا دكت الارض دكا # دكا), (فجر (89), آيه 21).
(وجء ربك والملك صفا # صفا), (همان , آيه 22).

وقف بين صفت و موصوف .

وقـف بـيـن صـفـت و موصوف گاهى قبيح است , مانند: (فويل للمصلين # الذين هم عن صلوتهم ساهون ) ((116))

, و گاهى حسن است , مانند: (الحمدللّه رب العالمين # الرحمن الرحيم ) ((117)) .

تذكر: صفت و موصوف در چهار چيز با هم اشتراك دارند: 1 ـ در معرفه و نكره بودن .
2 ـ در مذكر و مؤنث بودن .
3 ـ در اعراب .
4 ـ در مفرد و تثنيه و جمع .
مثالها: (الحمدللّه # رب العالمين ), (حمد (1), آيه 2).
(هدى للمتقين # الذين يؤمنون بالغيب ), (بقره (2), آيه 2 و 3).
(ولهم عذاب # عظيم ), (همان , آيه 7).
(ولهم عذاب # اليم بما كانوا يكذبون ), (همان , آيه 10).
(وما يضل به الا الفاسقين # الذين ينقضون عهد اللّه ), (همان , آيه 26 و 27).
(انه هو التواب # الرحيم ), (همان , آيه 37).
(والقران # الحكيم ), (يس (36), آيه 2).

وقف بين مبدل منه و بدل .

وقـف بـين بدل و مبدل منه , نوعا حسن است , براى اينكه جمله بدون بدل نيزداراى معناى مفيد است .
مثالها: (اهدنا الصراط المستقيم # صراط الذين انعمت عليهم ), (حمد (1), آيه 6 و7).
(صراط الذين انعمت عليهم # غير المغضوب عليهم ), (همان , آيه 7).
(اتدعون بعلا وتذرون احسن الخالقين # اللّه ربكم ), (صافات (37), آيه 125 و126).
(الى صراط العزيز الحميد # اللّه الذى له ما فى السموات وما فى الارض ),(ابراهيم (14), آيه 1 و 2).
تذكر: عطف بيان نيز از نظر وقف , در حكم بدل است .

وقف بين حال و صاحب حال .

ايـن وقـف , مـمـكن است حسن و ممكن است قبيح باشد, شايان ذكر است كه حال گاهى مفرد و گاهى به صورت جمله است .
مثالها: (لا تقربوا الصلوة # وانتم سكارى ), (نساء (4), آيه 43).
(ومن الناس من يقول امنا باللّه وباليوم الاخر # وما هم بمؤمنين ), (بقره (2) آيه8 ).
(ولا تمنن # تستكثر), (مدثر (74), آيه 6).
(وما خلقنا السموات والارض وما بينهما # لاعبين ), (دخان (44), آيه 38) .
(ايحسب الانسان ان يترك # سدى ), (قيامت (75), آيه 36).
(وراءيت الناس يدخلون فى دين اللّه # افواجا), (نصر (110), آيه 2).

وقف بين معلل و علت .

اين نوع وقف , نوعا حسن است .
مثالها: (فولوا وجوهكم شطره # لئلا يكون للناس عليكم حجة ), (بقره (2), آيه150 ).
(وما النصر الا من عنداللّه العزيز الحكيم # ليقطع طرفا), (آل عمران (3), آيه126 و 127).
(لقد ارسلنا رسلنا بالبينات وانزلنا معهم الكتاب والميزان # ليقوم الناس بالقسط), ( حديد (57), آيه 25).
(وانزلنا اليك الذكر # لتبين للناس ما نزل اليهم ), (نحل (16), آيه 44).
(وابن السبيل # كى لا يكون دولة بين الاغنياء), (حشر (59), آيه 7).
شـايـان ذكـر اسـت كـه اگر تعليل با حرف لام باشد, قطعا بين جمله تعليل و جمله معلل , ارتباط لفظى و معنوى وجود دارد, لذا وقف بر جمله معلل اگر معنادارباشد و معنايش مقصود نيز باشد, وقف حسن خواهد بود, اما گاهى اوقات جمله تعليليه با ان شروع مى شود و در اين صورت بين دو جمله , تنها رابطه معنوى برقرار خواهد بود, و لذا وقف بر جمله معلل , وقف كافى است , مانند: (ولو شءاللّه لذهب بسمعهم وابصارهم ان اللّه على كل شى ء قدير) ((118))

, در اين آيه , جمله (ان اللّه على كل شى ء قدير) به منزله بيان علت براى جمله قبل است .

پرسش و تمرين .

1 ـ موارد وقف بين فعل و متعلقات آن را در سوره هاى فيل , فلق و ناس تعيين كنيد؟
.
2 ـ مـوارد وقف بين اسم و خبر حروف مشبهة بالفعل را در سوره هاى بينه ,عاديات , زلزال , همزه و عصر معين كنيد؟
.
3 ـ مـوارد وقـف بـيـن اسـم و خـبر افعال ناقصه را در سوره هاى تين , علق , بينه وقارعه مشخص كنيد؟
.
4 ـ مـوارد وقف بين صفت و موصوف و بدل و مبدل منه را در سوره هاى تين ,علق و قارعه تعيين كنيد؟
.

درس هشتم :

 

موارد وقف حسن و قبيح (3).

 

وقف بين قول و قائل .

مثالها: (قال # اللّه هذا يوم ينفع الصادقين صدقهم ), (مائده (5), آيه 119).
(واذ قال # ربك للملائكة انى جاعل فى الارض خليفة ), (بقره (2), آيه 30).
(وقال # الذين لا يعلمون لولا يكلمنا اللّه ), (همان , آيه 118).

وقف بين قول و مقول قول .

مقول قول , هميشه جمله است , وقف بر قال و مشتقات آن و افعال مشابه آن ,بدون ذكر مقول قول , قـبـيـح است , مگر آنكه چند مقول داشته باشد كه وقتى يكى از آنها ذكر شود, جمله داراى معناى مفيد مى شود, و لذا وقف بر آن حسن خواهدبود.
مثالها: (قل # هو اللّه احد), (اخلاص (112), آيه 1).
(قل # يا ايها الكافرون ), (كافرون (109), آيه 1).
(قل # اعوذ برب الناس ), (ناس (114), آيه 1).
(يوم نقول لجهنم # هل امتلات وتقول # هل من مزيد), (ق (50), آيه 30).

وقف بر حروف عطف .

حروف عطف عبارتند از: واو, فاء, ثم , حتى , او, بل , لا, لكن و ام .
نكات زير درباره حروف عطف , قابل توجه است : 1 ـ (بـل ) در صـورتى حرف عطف است كه بعد از آن اسم مفرد بيايد, و اگر بعد ازآن جمله باشد, اضراب است , مانند: (ام يقولون به جنة بل جئهم بالحق ) ((119)) .

2 ـ (لا) در صورتى عاطفه است كه قبلش اثبات باشد و نيز به حرف ديگرى مقرون نباشد.
3 ـ (لن ) در صورتى عاطفه است كه قبلش نفى باشد و مقرون به (واو) نباشد.
مثالها: (اياك نعبد و # اياك نستعين ), (حمد (1), آيه 5).
(قالوا لبثنا يوما او # بعض يوم ), (كهف (18), آيه 19).
(وانا او # اياكم لعلى هدى او # فى ضلال مبين ), (سبا (34), آيه 24).
(فانا خلقناكم من تراب ثم # من نطفة ثم # من علقة ثم # من مضغة ), (حج (22)آيه 5).

وقف بين معطوف و معطوف عليه .

عمدتا عطف به دو صورت مى آيد: 1 ـ عطف مفرد بر مفرد: در ايـن نـوع عطف , معطوف همان اعرابى را دارد كه معطوف عليه دارد, بنابراين ,عامل اعراب در معطوف , همان عامل اعراب در معطوف عليه است , پس وقف برمعطوف عليه بدون ذكر معطوف , نوعا حسن است و هيچگاه نمى تواند كافى وتام باشد.
مثالها: (وسخر لكم الليل # والنهار # والشمس # والقمر), (نحل (16), آيه 12).
(الم تر ان اللّه يسجد له من فى السموات # ومن فى الارض ), (حج (22), آيه18 ).
(حرمت عليكم امهاتكم # وبناتكم # واخواتكم # وعماتكم # وخالاتكم #(وبنات الاخ # وبنات الاخت ), (نساء (4), آيه 23).
2 ـ عطف جمله به جمله : اين نوع عطف را مى توان به دو دسته تقسيم كرد: الف ) عطف جمله , بر جمله اى كه محلى از اعراب دارد ((120))

: در اين صورت , جمله معطوف نيز معرب محسوب شده و عامل اعرابش , همان عامل اعراب در جمله معطوف عليهاست , بنابراين , در ايـن صـورت نيز عطف بر جمله معطوف عليها نمى تواند وقف تام يا كافى باشد, بلكه نوعا وقف آن , حسن است .
مثالها: (اللّه يستهزى ء بهم # ويمدهم فى طغيانهم ), (بقره (2), آيه 15).
(اذا زلزلت الارض زلزالها # واخرجت الارض اثقالها), (زلزله (99), آيه 1 و2).
تـوضـيح آنكه در مثال اول , (يمدهم ) عطف به (يستهزى ء) است و آن خبر براى (اللّه ) است , لذا در مـحـل رفـع است , در مثال دوم , (اخرجت الارض ) عطف به (زلزلت الارض ) است و آن مضاف اليه (اذا) است , و لذا هر دو در محل جرهستند.
ب ) عـطـف بـر جـمله اى كه محلى از اعراب ندارد ((121))

: در اين نوع عطف ,معطوف و معطوف عـلـيه هيچگونه اعرابى ندارند, پس بين آنها نيز رابطه اعرابى وجود ندارد, لذا اكثرا وقف بر آنها از نوع وقف كافى است , زيرا نوعا بين آنهارابطه معنوى وجود دارد.
مثالها: (اياك نعبد # واياك نستعين ), (حمد (1) آيه 5).
جـمـله اول , مستاءنفه است و محلى از اعراب ندارد, لذا جمله معطوف نيز محلى ازاعراب نخواهد داشت .
(قل يا ايها الكافرون , لا اعبد ما تعبدون # ولا انتم عابدون ما اعبد), (كافرون (109), آيه 1 ـ 3).
جـمـلـه (لا اعـبـد ما تعبدون ) جواب نداست و محلى از اعراب ندارد, و لذا جمله (لاانتم عابدون مااعبد) كه جمله معطوف است نيز محلى از اعراب ندارد.
شايان ذكر است كه اكثر موارد عطف جمله به جمله در قرآن , از نوع عطف جمله به جمله اى است كه محلى از اعراب ندارد, و در بسيارى از موارد, (واو) براى استيناف است و نه عطف .

وقف بر ادات استفهام .

مثالها: (هل # فى ذلك قسم لذى حجر), (فجر (89), آيه 5).
(كيف # تكفرون باللّه ), (بقره (2), آيه 28).

وقف بين جار و مجرور.

مثالها: (فى # قلوبهم مرض ), (بقره (2), آيه 10).
(ومن # الناس من يقول امنا باللّه ), (بقره (2), آيه 8).

وقف بر حروف نفى و جحد, بدون ذكر مجحود.

حروف نفى و جحد, عبارتند از: ما, لا, ليس , لن , لم , لما, ان .
مثالها: (ما # قلت لهم الا ما امرتنى به ), (مائده (5), آيه 117).
(الم # ياءتكم نذير), (ملك (67), آيه 8).

وقف بر لا (نهى ) بدون ذكر مجزوم .

مثالها: (لا # تفسدوا فى الارض ), (بقره (2), آيه 11).
(لا # تغلوا فى دينكم ولا # تقولوا على اللّه الا الحق ), (نساء (4), آيه 171).

وقف بر لا (به معناى غير).

مثالها: (يوقد من شجرة مباركة زيتونة لا # شرقية ولا غربية ), (نور (24), آيه 35).
(وظل من يحموم , لا # بارد ولا كريم ), (واقعه (56), آيه 43 و 44).
(انطلقوا الى ظل ذى ثلاث شعب , لا # ظليل ولا يغنى من اللهب ), (مرسلات (77), آيه 30 و 31).

وقف بر لا (نفى جنس ).

مثالها: (لا # ريب فيه ), (بقره (2), آيه 2).
(فلا # رفث ولا # فسوق ولا # جدال فى الحج ), (همان , آيه 197).
(لا # شية فيها), (همان , آيه 71).

وقف بين اسم و خبر لا (نفى جنس ).

مثالها: (لا ريب # فيه ), (بقره (2), آيه 2).
(لا شية # فيها), (همان , آيه 71).

وقف بر لا (زايده ).

مثالها: (قال ما منعك الا # تسجد), (اعراف (7), آيه 12).
(غير المغضوب عليهم ولا # الضالين ), (حمد (1), آيه 7).
(وحرام على قرية اهلكناها انهم لا # يرجعون ), (انبياء (21), آيه 95).
(لا # اقسم بيوم القيمة ), (قيامت (75), آيه 1).

وقف بر لا (هنگامى كه حرف ماقبلش در مابعدش عمل كرده است ).

مثالها: (الا # تنفروا يعذبكم عذابا اليما), (توبه (9), آيه 39).
در اين آيه , (ان ) در فعل بعد از (لا) عمل كرده است .
(الا # تنصروه فقد نصره اللّه ), (توبه (9), آيه 40).
(الا # تفعلوه تكن فتنة فى الارض وفساد كبير), (انفال (8), آيه 73).
(لئلا # يعلم اهل الكتاب ), (حديد (57), آيه 29).
در آيه فوق , (ان ) عامل نصب در (يعلم ) است .
(حقيق على ان لا # اقول على اللّه الا الحق ), (اعراف (7), آيه 105).
شايان ذكر است كه تركيب (ان ) با (لا), در تمام قرآن به صورت يك حرف (الا)آمده است , جز در ده مورد به اين شرح : (اعـراف (7), آيـه 105 و 169), (توبه (9), آيه 118), (هود (11), آيه 14 و26),, (حج (22), آيه 26),, (يس (36), آيه 60), (دخان (44), آيه 19),(ممتحنه (60), آيه 12), (قلم (68), آيه 12).

وقف بر سوف .

مثالها: (كلا سوف # تعلمون ), (تكاثر (102), آيه 3).
(ثم كلا سوف # تعلمون ), (همان , آيه 4).

وقف بر قد.

مثالها: (قد # افلح من زكيها, وقد خاب من دسيها), (شمس (91), آيه 9 و 10).
(قد # افلح من تزكى ), (اعلى (87), آيه 14).

وقف بر لما.

مثالها: (فلما # تبين له انه عدو للّه تبرا منه ), (توبه (9), آيه 114).

وقف بر الا.

(الا # انهم هم المفسدون ), (بقره (2), آيه 12).
(الا # بذكر اللّه تطمئن القلوب ), (رعد (13), آيه 28).

وقف بين جازم و مجزوم .

مثالها: (ان # تنصروا اللّه ينصركم ويثبت اقدامكم ), (محمد (47), آيه 7).
(من # يتق اللّه يجعل له مخرجا), (طلاق (65), آيه 2).

وقف بين ناصب و منصوب .

مثالها: (ان # لاتعبدوا الا اللّه ), (هود (11), آيه 26).
(اءلم اعهد اليكم يا بنى ادم اءن # لا تعبدوا الشيطان ), (يس (36), آيه 60).
(ان # لا يدخلنها اليوم عليكم مسكين ), (قلم (68), آيه 24).

وقف بين تميز و مميز.

(ان عدة الشهور عنداللّه اثنى عشر # شهرا), (توبه (9), آيه 36).
(فلن يقبل من احدهم مل ء الارض # ذهبا), (آل عمران (3), آيه 91).
(واشتعل الراءس # شيبا), (مريم (19), آيه 4).
(وفجرنا الارض # عيونا), (قمر (54), آيه 12).

پرسش و تمرين .

1 ـ موارد وقف بين قول و مقول قول را در سوره هاى فجر, زلزال و فلق تعيين كنيد؟
.
2 ـ اقسام عطف را در سوره هاى فجر و شمس معين كنيد؟
.
3 ـ موارد وقف بر حروف نفى و جحد را در سوره هاى ضحى و انشراح ذكركنيد؟
.

درس نهم :

 

موارد وقف حسن و قبيح (4).

 

وقف بين صله و موصول .

اين نوع وقف , هميشه قبيح است .
موصولات عبارتند از: الذى , الذان , الذين , التى , اللتان , اللاتى , من , ما و اى .
مثالها: (ان الذين # كفروا سواء عليهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم ), (بقره (2), آيه 6).
(يا ايها الناس اعبدوا ربكم الذى # خلقكم ), (همان , آيه 21).
(سبح للّه ما # فى السموات ), (حشر (59), آيه 1).
(قالوا جزاؤه من # وجد فى رحله فهو جزاؤه ), (يوسف (12), آيه 75).

وقف بين صله و معرب (اعرب دهنده ) موصول .

شكى نيست كه موصول در هر جمله اى داراى يك نقش تركيبى است , در جايى مبتدا واقع مى شود و در جاى ديگرى خبر, در جايى فاعل است و در جاى ديگرى مفعول , مراد از (معرب ), عامل اعراب در موصول است , به طور مثال , وقتى خبرواقع مى شود, عامل اعراب آن مبتداست , و يا وقتى مبتدا واقـع مـى شـود, عـامـل آن خبر است , و يا وقتى مفعول واقع مى شود, عامل اعراب آن فعل يا شبه فعل است .
مثالها: (والذين جاهدوا فينا # لنهدينهم سبلنا), (عنكبوت (29), آيه 69).
در اين آيه , (الذين ) مبتداست و عامل اعراب آن , (لنهدينهم ) است كه در اينجاخبر واقع شده است .
(من وجد فى رحله # فهو جزاؤه ), (يوسف (12), آيه 75).
در اين آيه نيز (من ) مبتدا واقع شده , كه اعراب دهنده آن , (فهو جزاؤه ) است كه در اينجا نقش خبر را دارد.

وقف بين مستثنى و مستثنى منه .

همانطور كه مى دانيم , استثنا بر دو قسم است : 1 ـ استثناى متصل , و آن استثنايى است كه مستثنى از جنس مستثنى منه باشد.
2 ـ استثناى منقطع , و آن استثنايى است كه مستثنى از جنس مستثنى منه نباشد.
ادوات استثنا عبارتند از: الا, غير, سوى , خلا, عدا و حاشا.

حكم وقف در استثناى متصل .

وقـف بر مستثنى منه , در استثناى متصل جايز نيست , مانند: (فشربوا منه الا قليلامنهم ) ((122))

, در ايـن آيه , مستثنى منه , (واو) فاعل در (فشربوا) است , ومستثنى , (قليلا) است , مراد از مستثنى مـنه , (جنود طالوت ), و مراد از مستثنى ,(بعضى از همين جنود) است , پس وقف بر (فشربوا) و نيز وقـف بـر (مـنـه ) جـايـزنـيـسـت , زيـرا ايـن توهم را ايجاد مى كند كه همه افراد لشكر طالوت از آن نوشيده اند.
مثالهاى ديگر: (ان الانسان لفى خسر # الا الذين امنوا وعملوا الصالحات ), (عصر (103), آيه2 و 3).
(لاتبعتم الشيطان # الا قليلا), (نساء (4), آيه 83).

حكم وقف در استثناى منقطع .

در مورد وقف در استثناى منقطع , سه نظر وجود دارد: 1 ـ وقف بر مستثنى منه به طور مطلق جايز است , چه به خبر تصريح شده و چه تصريح نشده باشد, و شايد وجه جواز مطلق , اين باشد كه مورد دوم در حكم مبتدايى است كه خبرش حذف شده است .
2 ـ وقـف بـر آن مـطـلقا صحيح نيست , زيرا اولا: لفظ استثنا, مانند: (الا), به قبلش وابسته است و هيچگاه در ابتداى كلام استعمال نمى شود, و ثانيا: اگر (الا) گفته نشود, ظاهر كلام نشانگر تمام بـودن آن از نـظر معناست , به طور مثال در جمله (مافى الدار احد الا الحمار), وقتى كسى بگويد: (ما فى الدار احد), كسى در خانه نيست , همين جمله است كه به (الا الحمار) معنا مى دهد, وگرنه (الا الحمار) به تنهايى جمله مفيد و معنادار نيست , و نيز جمله (ما فى الدار احد), ظاهرش نشان از عـدم وابستگى به عبارت ديگر دارد, پس اگر ما بر اين جمله وقف كنيم ,شنونده گمان نمى كند كه چيزى از حكم مذكور, استثنا شده باشد.
3 ـ اگـر در جـمـلـه به خبر تصريح شده باشد, وقف بر آن جايز است زيرا در چنين صورتى , جمله مستثنى خود جمله اى مستقل و از ماقبل خود بى نياز است , مانند:(فبشرهم بعذاب اليم # الا الذين امنوا وعملوا الصالحات لهم اجر غيرممنون ) ((123)) .

وجـه مـنـقطع بودن استثنا به اين است كه (الذين امنوا) از جنس كسانى نيستند كه ضمير در آيه (فـبـشرهم بعذاب اليم ) به آنها برمى گردد, كه كفار تكذيب كننده هستند, لذا (الا) در اين آيه , به معناى (لكن ) است و (الذين ) مبتدا و جمله (لهم اجر غير ممنون ) خبر آن است .
امـا اگـر به خبر تصريح نشده باشد, وقف بر آن جايز نيست , زيرا در اين صورت ,جمله مستثنى به عبارت قبلى وابسته است , مانند: (ومنهم اميون لا يعلمون الكتاب الا امانى ) ((124))

, وجه منقطع بـودن استثنا اين است كه (امانى ) كه همان اكاذيب است , جزء كتاب نبوده است , لذا (الا) به معناى (لكن ) است و خبرحذف شده است ((125))

, اين قول سوم , راءى ابن حاجب است ((126)) .

دانـى دربـاره وقف در استثناى منقطع مى گويد: هرجا كه استثناى منقطع باشد,وقف بر قبل از استثناء تام است ((127)) .

مثالهايى ديگر از استثناى منقطع : (واذ قلنا للملائكة اسجدوا لادم فسجدوا الا ابليس ابى واستكبر وكان من الكافرين ), (بقره (2), آيه 34).
سـخاوى گويد: در متصل يا منقطع بودن استثنا در اين آيه اختلاف است , به هرتقدير, وقف بر آن جايز است , جز اينكه اگر متصل باشد, ابتدا به مابعد جايزنيست .
و ابن انبارى گفته است : وقف بر مستثنى منه بدون ذكر استثنا, تام نيست ((128)) .

(يـا مـوسـى لا تـخـف انـى لا يخاف لدى المرسلون # الا من ظلم ثم بدل حسنا بعدسوء فانى غفور رحيم ), (نمل (27), آيه 10 و 11).
ابن نحاس , وقف بر (لدى المرسلون ) را تام دانسته است ((129)) .

(ثـم رددناه اسفل سافلين # الا الذين امنوا وعملوا الصالحات فلهم اجر غيرممنون ), ( تين (95), آيه 5 و 6).
(لست عليهم بمصيطر # الا من تولى وكفر, فيعذبه اللّه العذاب الاكبر), ( غاشيه (88), آيه 22 ـ 24).

وقف بين شرط و جزا.

جـمله شرط, بدون جواب شرط معنا ندارد, لذا وقف بر شرط, بدون ذكر جزا,وقفى قبيح است , اما جمله جزا بدون شرط نيز معنادار است , لذا اگر در جايى جزامقدم بر شرط باشد و معنايش مقصود خـداونـد نـيـز بـاشـد, مى توان بر آن وقف كرد,و وقف بر آن , از نوع وقف حسن خواهد بود, مانند: (واشكروا نعمة اللّه # ان كنتم اياه تعبدون ) ((130)) .

مثالها: (ان جءكم فاسق بنباء # فتبينوا), (حجرات (49), آيه 6).
(استجيبوا للّه وللرسول # اذا دعاكم ), (انفال (8), آيه 24).
(وقالوا مهما تاءتنا به من اية لتسحرنا بها # فما نحن لك بمؤمنين ), (اعراف (7),آيه 132).
(من يتق ويصبر # فان اللّه لا يضيع اجر المحسنين ), (يوسف (12), آيه 90).
(لو استطعنا # لخرجنا معكم ), (توبه (9), آيه 42).
(ولولا دفع اللّه الناس بعضهم ببعض # لفسدت الارض ), (بقره (2), آيه251 ).
چند نكته : 1 ـ ادات شرط عبارتند از: ان , اذا, اذ, اذما, لو, لولا, لوما, من , اما, لما ومهما.
2 ـ گـاهـى جـواب شرط محذوف است , در آن صورت , وقف بر شرط اشكالى ندارد, مانند: (ولولا فـضـل اللّه عليكم ورحمته وان اللّه تواب حكيم ) ((131))

,گفته شده كه تقدير جواب , (لهلكتم ) يا (لـعـذبـكـم ) است و وقف بر (حكيم ), تام است ((132))

, از موارد ديگرى كه جواب شرط محذوف اسـت , آيـه 15 سـوره يـوسـف اسـت : (فلما ذهبوا به واجمعوا ان يجعلوه فى غيابت الجب ), در اين آيـه ,جـواب (لـما) محذوف است و تقديرش چنين است : (اتوا امرا عظيما), وقف بر(غيابت الجب ) كافى است ((133)) .

3 ـ گـاهى جواب شرط پس از چند جمله مى آيد, كه در اين صورت نيز وقف برجمله هاى شرطى صحيح است , مانند: آيات 1 ـ 13 سوره تكوير: (اذا الشمس كورت ...).

وقف بر امر, نهى , نفى , دعا, استفهام , تمنى و ترجى بدون ذكر جواب آنها.

وقف بر اين موارد, بدون ذكر جواب آنها, تام و كافى نيست .
مثالها: (كن # فيكون ), (يس (36), آيه 82).
(استغفروا ربكم انه كان غفارا # يرسل السماء عليكم مدرارا), (نوح (71), آيه10 و 11).
(واطيعون # يغفر لكم ), (همان , آيه 3 و 4).
(فلا تدع مع اللّه الها آخر # فتكون من المعذبين ), (شعراء (26), آيه 213).
(ربنا اخرنا الى اجل قريب # نجب دعوتك ونتبع الرسل ), (ابراهيم (14), آيه44 ).
(لو ان لى كرة # فاكون من المحسنين ), (زمر (39), آيه 58).
(يا ليتنى كنت معهم # فافوز فوزا عظيما), (نساء (4), آيه 73).
(وقـال فرعون يا هامان ابن لى صرحا لعلى ابلغ الاسباب , اسباب السموات #فاطلع الى اله موسى ), ( غافر (40), آيه 36 و 37).

وقف بين قسم و جواب آن .

مثالها: (والقران الحكيم # انك لمن المرسلين ), (يس (36), آيه 2 و 3).
(والنجم اذا هوى # ما ضل صاحبكم وما غوى ), (نجم (53), آيه 1 و 2).
(والذاريات ذروا, فالحاملات وقرا, فالجاريات يسرا, فالمقسمات امرا # انماتوعدون لصادق ), ( ذاريات (51), آيه 1 ـ 5).
(والـطور, وكتاب مسطور, فى رق منشور, والبيت المعمور, والسقف المرفوع ,والبحر المسجور # ان عذاب ربك لواقع ), (طور (52), آيه 1 ـ 7).
(والضحى , والليل اذا سجى # ما ودعك ربك وما قلى ), (ضحى (93), آيه 1 آ3).