در مجمع البيان مى گويد: اجماع اهل بيت (عليهم السلام ) بر ايمان ابو طالب به ثبوت
رسيده ، و اجماع آنان حجت است ، براى اينكه آنان يكى از دو ثقلى هستند كه رسول الله
امت را امر به تمسك به آن دو كرده و فرموده است : (ما
ان تمسكتم بهما لن تضلوا مادامى كه تمسك كنيد به آن دو، هرگز گمراه نمى شويد).
روايت عبد الله عمر هم دلالت بر اين معنا دارد، كه ابوبكر در روز فتح مكه پدرش را
كه در آن ايام مرد نابينائى بود نزد رسول الله آورد. حضرت فرمود: چرا اين پير مرد
را زحمت دادى ؟ به من مى گفتى من خود نزد او مى رفتم ؟ ابوبكر عرض كرد: خواستم تا
خداوند اجر و ثواب به او مرحمت كند، به خدائى كه تو را به حق مبعوث كرد من آن روزى
كه ابو طالب اسلام آورد بيشتر خوشحال بودم تا امروز كه پدرم اسلام مى آورد، منظورم
خوشحالى و خشنودى و روشنى چشم شما است ، حضرت فرمود : راست مى گوئى .
طبرى هم به سند خود روايت كرده كه وقتى رؤ ساى قريش حمايت ابوطالب را از رسول الله
(صلى الله عليه وآله و سلم ) ديدند نزد وى اجتماع كرده گفتند: ما عمارة بن وليد را
كه زيباترين و سخيترين و شجاعترين جوانان قريش است آورده ايم كه به تو واگذارش كنيم
و تو در عوض برادرزاده ات را كه باعث تفرقه جماعت ما شده و عقايد ما را خرافات و
سفاهت دانسته به ما واگذار كنى تا او را بكشيم . ابو طالب فرمود: شما با من انصاف
نكرديد، فرزندتان را به من مى دهيد تا آب و نانش دهم و من فرزند خود را به شما
واگذار كنم تا او را بكشيد؟ انصاف اينست كه شما قريش هم از هر خانواده يك فرزند از
فرزندان خود را به من واگذار كنيد تا بكشم ، آنگاه گفت :
و كلمات و اشعارى كه از او نقل شده و دلالت بر اسلامش مى كند بسيار و بى شمار و همه
مشهور است ، از آن جمله اين شعر است :
الم تعلموا انا وجدنا محمدا
|
نبيا كموسى خط فى اول الكتب
|
و اوصى بنيه بالطعان و بالضرب
|
و نيز از آن جمله ، اين دو بيت است كه از ابيات قصيده او است :
و از آن جمله اين چند بيت است كه آن جناب در ضمن اشعارى كه درباره داستان عهد نامه
قريش و معجزه رسول الله (صلى الله عليه وآله و سلم ) سروده است :
و قد كان فى امر الصحيفة عبرة
|
متى ما يخبر غائب القوم يعجب
|
محا الله منها كفرهم و عقوقهم
|
و ما نقموا من ناطق الحق معرب
|
و امسى ابن عبد الله فينا مصدقا
|
على سخط من قومنا غير معتب
|
و نيز از آن جمله اين چند بيت از قصيده اى است كه وى در تحريك برادرش حمزه بر پيروى
رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) و صبر در اطاعتش سروده است :
صبرا ابا يعلى على دين احمد
|
و كن مظهرا للدين وفقت صابرا
|
فقد سرنى اذ قلت انى مؤ من
|
فكن لرسول الله فى الله ناصرا
|
و اين بيت از قصيده ديگر اوست :
اقاتل عنه بالقنا و القنابل
|
و همچنين اين چند بيت است كه در آن نجاشى را بر يارى رسول الله (صلى الله عليه وآله
و سلم ) تحريك مى كند:
وزير لموسى و المسيح بن مريم
|
و كل بامر الله يهدى و يعصم
|
فلا تجعلوا لله ندا و اسلموا
|
و نيز از آن جمله اين چند بيت است كه در دم مرگ به عنوان وصيت سروده است :
اوصى بنصر النبى الخير مشهده
|
عليا ابنى و شيخ القوم عباسا
|
و حمزة الاسد الحامى حقيقته
|
و جعفرا ان يذودوا دونه الناسا
|
كونوا فدى لكم امى و ما ولدت
|
فى نصر احمد دون الناس اتراسا
|
و از اين قبيل ابيات در قصائد مشهور آن جناب و وصيتها و خطبه هايش آنقدر زياد است
كه اگر بخواهيم همه را در اينجا نقل كنيم كتاب طولانى مى شود.
و عمده دليل كسانى كه مى گويند ابو طالب اسلام نياورده بعضى از رواياتى است كه از
طريق عامه در اين باره نقل شده ، و در قبال آن روايات اجماع اهل بيت (عليهم السلام
) و بعضى از روايات ديگر از طريق خود عامه و اشعارى كه از آن جناب نقل شده همه
دلالت بر اسلام وى دارند، تا ببينى اشخاص كدام يك از اين دو قول را اختيار نموده و
كدام يك از اين دو دليل را ترجيح دهند.
دو روايت در مورد عالم ذر، در ذيل جمله :
(و لو ردوا العادوا لما عنه ...).
و در تفسير عياشى از خالد از ابى عبد الله (عليه السلام ) روايت شده كه فرمود: اگر
مشركين به دنيا برگردند باز همان شرك را از سر خواهند گرفت ، براى اينكه اينها در
اصل ملعونند.
و در همان كتاب از عثمان بن عيسى از بعضى از اصحابش از امام صادق (عليه السلام )
روايت شده كه فرمود: خداى تعالى به آب فرمود گوارا و شيرين شو تا از تو بهشتم و
بندگان صالحم را خلق كنم ، و نيز به آب فرمود: شور و تلخ شو تا از تو آتشم و اهل
معصيتم را بيافرينم . آنگاه اين دو آب را با خاك بياميخت و با دست راست خود قبضهاى
از آن برگرفته مخلوقاتى به ريزى ذره بيافريد، آنگاه از خود آنها عليه خودشان گواهى
خواست كه آيا من پروردگار شما نيستم ؟ و آيا اطاعتم بر شما واجب نيست ؟ گفتند چرا.
آنگاه به آتش فرمود: آتش شو، ناگهان آتشى افروخته شد، به آن ذرات فرمود:
در آتش شويد، بعضى ها سرعت كردند، بعضى ديگر به كندى جانب آتش روان شدند، و بعضى
اصلا از جاى برنخاستند، پس آنهائى كه رفتند وقتى حرارت آتش را ديدند برگشتند و احدى
از آنان داخل آتش نشد. سپس به دست خود از آن گل قبضه ديگرى برداشته مخلوقاتى به
ريزى ذره ، مانند مخلوقات بار نخستين آفريد، آنگاه از خود آنها عليه خودشان گواهى
خواست ، نظير همان گواهى مخلوقات بار نخست ، سپس فرمود: در اين آتش قرار گيريد،
بعضى ها به كندى و بعضى ديگر به سرعت و پاره اى به طرفة العين در آتش شده احدى تخلف
نكرد.
آنگاه فرمود: به سلامت درآئيد، پس همگى بيرون شدند در حالتى كه چيزى از آتش به آنها
اصابت نكرده بود. آن طائفه ديگر گفتند: پروردگارا از ما بگذر تا ما هم همان كارى كه
اينها كردند بكنيم ، فرمود: گذشتم ، پس بعضى به سرعت در آتش شده و بعضى مانند بار
اول از جاى برنخاستند، آيه شريفه (و لو
ردوا لعادوا لما نهوا عنه و انهم لكاذبون )
درباره همين طايفه اخير است .
مؤ لف : اين روايت و روايت قبليش از روايات مربوط به مساله عالم ذر است ، و ما به
زودى در سوره اعراف در تفسير آيه (و اذ
اخذ ربك من بنى آدم من ظهورهم ذريتهم و اشهدهم على انفسهم الست بربكم قالوا بلى ...)،
بحث مفصلى راجع به اين مساله خواهيم نمود، و خلاصه اش اين است كه : همانطورى كه
نظام ثواب و عقاب در آخرت ارتباط مستقيمى با نظام نشات قبل از آخرت يعنى نشاءت دنيا
و اطاعت و معصيت در آن دارد همچنين اطاعت و معصيت در دنيا با نشاءت ديگرى كه به حسب
رتبه قبل از رتبه دنيا قرار گرفته ارتباط تامى دارد.
پس مراد امام از اينكه در روايت فرمود: آيه شريفه (و
لو ردوا...) درباره اينها است ، اين است
كه اگر مشركين از عرصات محشر به دنيا عودت داده شوند هر آينه شرك و منهيات ديگرى را
كه داشتند از سر خواهند گرفت زيرا اينان از همان عالم ذر دروغگو بودند، و در آنجا
هم به خداى تعالى دروغ گفتند، و عينا مراد امام (عليه السلام ) از اينكه در روايت
اولى فرمود: اگر مشركين به دنيا برگردند باز همان شرك را از سر خواهند گرفت براى
اينكه اينان در اصل ملعونند، نيز همين معنا است ، و مقصود آن جناب از اصل همان عالم
ذر است .
بنابراين ، اين دو روايت مشتمل است بر وجه ديگرى در تفسير آيه ، غير آن سه وجهى كه
در بيان سابق گذشت .
در مجمع البيان از اعمش از ابى صالح از رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) روايت
كرده كه در تفسير جمله (يا حسرتنا على ما
فرطنا فيها...) فرموده اند: اهل آتش
منزلهاى بهشتى خود را در آتش مى بينند و آه از نهاد برآورده مى گويند:
(يا حسرتنا....).
آيات 36 - 33 سوره انعام .
|
قد نعلم انه ليحزنك الذى يقولون فانهم لا يكذبونك و لكن الظالمين بايات الله يجحدون
(33) و لقد كذبت رسل من قبلك فصبروا على ما كذبوا و اوذوا حتى اتيهم نصرنا و لا
مبدل لكلمت الله و لقد جائك من نباءالمرسلين (34) و ان كان كبر عليك اعراضهم فان
استطعت ان تبتغى نفقا فى الارض او سلما فى السماء فتاتيهم بآية و لو شاء الله
لجمعهم على الهدى فلا تكونن من الجهلين (35) انما يستجيب الذين يسمعون و الموتى
يبعثهم الله ثم اليه يرجعون (36).
|
ترجمه آيات
ما مى دانيم كه گفته هاى آنان تو را اندوهگين مى سازد، و اين حرفها در حقيقت تكذيب
تو نيست ، و ليكن ستمكاران آيات خدا را انكار مى كنند(33)
ما سرگذشت انبياى سلف را در قرآن براى تو شرح داده ايم ، و تو مى دانى كه آنان نيز
به مثل تو تكذيب شدند، و در برابر تكذيب قوم خود آنقدر صبر كردند تا آنكه نصرت ما
شامل حالشان شد، در باره تو نيز رفتار ما همين خواهد بود و كسى نمى تواند سنت ما را
تغيير دهد(34)
گر چه اعراض آنان بر تو خيلى گران مى آيد، و ليكن تو چه مى توانى كرد؟ آيا مى توانى
زمين را سوراخ كرده و يا نردبانى بر آسمان گذاشته از آسمان و يا از شكم زمين آيه اى
برايشان بياورى ؟ (حاشا) خدا است كه اگر بخواهد همه آنان را بر هدايت مجتمع مى
سازد، پس زنهار كه از جاهلان نباشى (35)
تنها كسانى دعوت تو را مى پذيرند كه داراى گوش شنوا باشند، و اما مردگان (همچنان
مرده هستند تا آنكه ) خدايشان محشور نموده و همه به سوى او بازگشت كنند(36).
بيان آيات
اين آيات رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) را در لغزشهائى كه مشركين در باره
امر دعوت وى داشتند تسليت داده و با وعده حتمى نصرتش ، دلخوش مى سازد، و بيان مى
كند كه دعوت دينى دعوتى است كه بايد در محيط آزاد و با حفظ اختيار اشخاص صورت
گيرد، تا هر كه مى خواهد ايمان آورد و هر كه مى خواهد كفر ورزد، و چون دعوت دينى
اساسش بر اختيار است ، قدرت و مشيت حتمى الهى در آن دخالت نمى كند، و اشخاص را
مجبور به قبول نمى سازد، و گرنه خداوند مى توانست تمامى افراد بشر را بر هدايت
مجتمع سازد.
|
قد نعلم انه ليحزنك الذى يقولون ...
|
(قد)
حرفى است كه اگر بر سر فعل ماضى (گذشته ) درآيد تحقيق آن فعل را مى رساند، و اگر بر
سر مضارع (آينده ) درآيد افاده مى كند كه اين فعل كمتر اتفاق مى افتد، و چه بسا در
مضارع هم به معناى تحقيق استعمال شود، از آن جمله همين آيه مورد بحث است .
معناى جمله : (فانهم
لا يكذبونك و لكن الظالمين باياتنا يجحدون ).
(حزنه كذا)
و (احزنه )
به يك معنا است ، و لذا در اين آيه به هر دو قسم قرائت شده است .
(فانهم لا يكذبونك ) كلمه
(يكذبونك ) هم به تشديد باب
تفعيل قرائت شده و هم به تخفيف ، و ظاهر اين است كه (فا)
در (فانهم )
براى تفريع است گويا مى خواهد بفرمايد كه : به تحقيق ما مى دانيم سخنان مشركين تو
را اندوهناك ساخته ، ليكن سزاوار نيست كه از اين سخنان ناراحت شوى ، براى اينكه
تكذيب مشركين تكذيب تو نيست ؛ چون تو آنان را جز به سوى ما نمى خوانى ، و در اين
امر جز يك رسول و پيغام آور نيستى ، پس تكذيب آنان تكذيب ما و ظلم به آيات ما است .
بنابراين مضمون اين آيه به ضميمه جمله آخر آن يعنى جمله
(ثم اليه يرجعون ) همان مضمونى
است كه آيه (و من كفر فلا يحزنك كفره
الينا مرجعهم فننبئهم بما عملوا ان الله عليم بذات الصدور)
و آيه (فلا يحزنك قولهم انا نعلم ما يسرون
و ما يعلنون ) و آيات ديگرى كه درباره
تسليت رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) نازل شده ، آنرا افاده مى كند.
البته اين وقتى است كه كلمه (يكذبونك
) به تشديد قرائت شود، و اما بنا بر قرائت به تخفيف معنايش اين مى شود
كه : غم مخور، زيرا اينان نمى توانند با اثبات دروغ بودن آنچه كه تو مردم را به آن
دعوت مى كنى بر تو غلبه كرده و حجت تو را به وسيله حجتى ديگر ابطال نمايند، اينان
كارى كه مى كنند اين است كه به آيات خدا ظلم نموده و آنرا انكار مى نمايند. و
سرانجام به سوى خدا بازگشت خواهند نمود.
(و لكن الظالمين بآيات الله يجحدون
) ظاهر سياق ، اقتضا داشت كه بفرمايد (و
لكنهم ) و اگر از ضمير به اسم ظاهر عدول
نموده و فرمود: (و لكن الظالمين
)
براى اين بود كه بفهماند انكار آنان ناشى از ظلمشان بود، نه از قصور و جهل و امثال
آن ، پس انكارشان جز ياغيگرى و ستم و طغيان چيز ديگرى نبوده ، و به زودى خداوند
مبعوثشان نموده به سوى او بازگشت مى كنند، التفاتى هم كه در آيه از تكلم (قد نعلم )
به غيبت (بآيات الله ) به كار رفته ، به همين منظور بوده كه دلالت كند بر اينكه
انكارشان از باب ستيزه و معارضه با مقام الوهيت و استعلاى بر آن بوده است ، و حال
آنكه اين مقام ، مقامى است كه هيچ چيزى را تاب مقاومت آن نيست ، و گرنه اگر افاده
چنين معنائى منظور نبود جا داشت بفرمايد: (بآياتنا).
در تفسير معناى اين آيه ، وجوه ديگرى نيز گفته شده است :
يكى از آن وجوه ، وجهى است كه از بيشتر مفسرين نقل شده كه گفته اند معناى آيه اين
است كه : اينان اگر تو را تكذيب مى كنند معتقد به گفته خود نيستند. بلكه از روى
عناد و در عين اعتقاد به راستگوئى تو، به زبان تو را تكذيب مى كنند.
دوم - اين است كه اينان تو را تكذيب نمى كنند، بلكه در حقيقت مرا تكذيب مى كنند
زيرا برگشت تكذيب تو به تكذيب من است ، و تو تنها تكذيب نشده اى .
اين وجه بى شباهت به وجهى كه ما در معناى آيه ذكر كرديم نيست ، و ليكن عين آنهم
نيست .
در هر صورت ، اين وجه و وجه اولى كه از اكثر مفسرين نقل شده وقتى صحيح است كه
(يكذبونك ) با تشديد قرائت
شود.
سوم - اينكه اينها هرگز مصادف با دروغ تو نشده و از تو دروغ نشنيده اند، چون عرب از
اينگونه تعبيرات دارد مثلا در جائى كه مى خواهد بگويد:
(ما صادفناهم جبناء ما در نبردهائى كه با فلان قوم كرده ايم هرگز مصادف
با جبن و بزدلى آنان نشده ايم )، مى
گويند: (قاتلناهم فما اجبناهم
) و ليكن وجه صحيح همان بود كه ما در معناى آيه بيان نموديم .
|
و لقد كذبت رسل من قبلك فصبروا على ما كذبوا...
|
رسول گرامى خود را به راهى كه انبياى گذشته پيمودند، هدايت مى كند، و آن راه عبارت
است از صبر در راه پروردگار، همچنانكه در جاى ديگر مى فرمايد:
(اولئك الذين هدى الله فبهديهم اقتده ).
و جمله (حتى اتيهم نصرنا)
بيان نتيجه حسنه صبر انبيا (عليهم السلام ) و اشاره به وعده الهى به يارى آن جناب
است . و در اينكه فرمود: (لا مبدل لكلمات
الله ) تاكيد نصرت و حتمى بودن آن است ، و
نيز اشاره اى است به همان معنائى كه در آيه (كتب
الله لاغلبن انا و رسلى ) و آيه
(و لقد سبقت كلمتنا لعبادنا المرسلين ، انهم لهم المنصورون
) و اينكه مبدل در جمله (لا
مبدل لكلمات الله ) در سياق نفى واقع شده
خود دليل بر اين است كه هيچ مغير مفروضى كلمات خدا را تغيير نمى دهد، چه مغيرى كه
از ناحيه خود او باشد، مثلا مشيتش در خصوص كلمه اى تغيير يافته آنرا پس از اثبات ،
محو يا پس از ابرام ، نقض كند، و چه از ناحيه غير او باشد، و غير او به كلمه خدا
دست يافته و آنرا بر خلاف مشيت وى به وجهى از وجوه تغيير دهد، از اينجا معلوم مى
شود: اين كلماتى كه خداى تعالى از آن چنين خبر داده كه قابل تبديل نيستند، امورى
هستند كه از لوح محو، و از اثبات خارجند، در نتيجه مى توان گفت كه :
مراد از: (كلمة
الله )، (قول
الله ) و (وعد
الله ) در عرف قرآن مجيد.
(كلمة الله
)، (قول الله
) و (وعد الله
)، به طور كلى در عرف قرآن عبارتند از: (احكام
حتميه اى كه تغيير و تبديل در آن راه ندارد).
از جمله آياتى كه در آن از اين گونه احكام به قول تعبير شده ، آيه
(قال فالحق و الحق اقول ) و
آيه (و الله يقول الحق
) است . و از جمله آياتى كه از اينگونه امور به
(وعد الله )
تعبير فرموده ، آيه (الا ان وعد الله حق
) و آيه (لا يخلف الله الميعاد)
است و ان شاء الله تعالى به زودى بحث مفصلى درباره (كلمات
الله و تعبيرات ديگرى كه در عرف قرآن مرادف آن است خواهد آمد.
و جمله (و لقد جائك من نباء المرسلين
) تثبيت و استشهاد است براى جمله (و
لقد كذبت رسل من قبلك ...) از همين جمله
ممكن است استفاده شود كه سوره انعام بعد از بعضى از سوره هاى مكى اى كه قصص انبيا
(عليهم السلام ) را بيان مى كند - مانند سوره شعراء و مريم و امثال آن - نازل شده ،
و از طرفى چون مى دانيم كه سوره انعام بعد از سوره هاى علق و مدثر و امثال آن نازل
شده ، نتيجه مى گيريم كه اين سوره در طبقه سوم از سوره هائى است كه قبل از هجرت در
مكه نازل شده (و خدا داناتر است ).
|
و ان كان كبر عليك اعراضهم ... فتاتيهم بآية
|
راغب مى گويد: (نفق
) به معنى تونل و راهى است كه از زير زمين برود، آنگاه آيه مورد بحث را
كه مى فرمايد: (فان استطعت ان تبتغى نفقا
فى الارض ) ذكر كرده ، سپس مى گويد: و از
همين باب است كه سوراخ و لانه موش صحرائى را (نافقاء)
ناميده و مى گويند: (نافق - و يا - نفق
اليربوع )، يعنى موش صحرائى به سوراخ رفت
، و نيز از اين باب است كلمه (نفاق
) يعنى دخول در دين از درى و خروج از آن از در ديگر خداى تعالى هم به
همين معنا اشاره كرده و فرموده است : (ان
المنافقين هم الفاسقون منافقين خارج از دينند)
و نيز منافقين را بدتر از كفار دانسته و فرموده : (ان
المنافقين فى الدرك الاسفل من النار منافقين در پستترين درجه و درك دوزخند)
و (نيفق )
زيرجامه و خشتك آن است .
و درباره (سلّم
) مى گويد: (سلّم
) در اصل لغت چيزى را گويند كه در مواقع خطر به وسيله آن مى توان به
مكانهاى بلند برآمده و سلامت خود را حفظ نمود، آنگاه اين لفظ اسم شده براى هر چيزى
كه آلت بالا رفتن و وسيله آن باشد. خداى تعالى فرموده :
(ام لهم سلم يستمعون به ) و
نيز فرموده : (او سلما فى السماء).
شاعر هم گفته است : و لو نال اسباب السماء بسلم و اگر چه به وسيله نردبان به اسباب
آسمان دست مى يافت .
و چون جواب شرط (ان ) معلوم بوده ، لذا در كلام ذكر نشده ، و تقدير آيه چنين است :
(فان استطعت ان تبتغى كذا و كذا فافعل پس
اگر مى توانى همچو كارى بكنى ، بكن
) و مراد از آيه در
(فتاتيهم باية ...)، چيزى است
كه مشركين را مجبور به ايمان كند نه صرف معجزه ،
زيرا اگر مشركين به صرف ديدن معجزه ، ايمان مى آوردند، خود اين خطاب يعنى جمله و
(ان كان كبر عليك اعراضهم ...)
خطابى است قرآنى ، و قرآن خود بهترين معجزه است براى دلالت بر حقانيت دعوت آن جناب
، معجزه اى است كه اتفاقا با فهم مشركين هم كه خود از بلغا و عقلاى عرب بودند نزديك
است ، پس معلوم مى شود مراد از آيه صرف معجزه نيست ، بلكه چيزى است كه سلب اختيار
از آنان كند، و اين هم با دعوت الهى سازگار نيست ،
دعوت به حق و قبول آن بايد در مجراى اختيار جريان يابد گو
اينكه خداوند بر
هدايتاجبارى و اضطرارى مردم قادر است .
پس حاصل معناى آيه اين است كه : جا ندارد تو اينقدر در مقابل اعراض آنان متاثر شوى
، زيرا دنيا دار اختيار است و دعوت به حق و قبول آن بايد در مجراى اختيار جريان
يابد، و تو نمى توانى آيه اى تهيه كنى كه آنان را بر ايمان آوردن مضطر و بى اختيار
سازى ، براى اينكه خداوند چنين ايمانى را از آنان نخواسته ، بلكه از آنان ايمان به
طوع و رغبت و اختيار خواسته است . از همين جهت آيه اى كه مردم را مجبور بر ايمان و
اطاعت كند نيافريده ، و گرنه خودش مى توانست چنين كار را بكند، و جميع افراد بشر را
به جبر، مجتمع بر ايمان سازد و در نتيجه اين كفار هم ، به مؤ منين به تو، ملحق
شوند؛ پس ، از اينكه اينان اعراض كرده اند اينقدر جزع و ناشكيبى مكن ، تا در شمار
كسانى كه نسبت به معارف الهى جاهل هستند قرار نگيرى .
و اينكه بعضى ها احتمال داده اند كه مراد از جمله (فتاتيهم
بآية ) اين باشد كه معجزه اى بالاتر از
معجزه قرآن برايشان بياورى ، با سياق آيه مخصوصا جمله و
(لو شاء الله لجمعهم على الهدى )
سازگار نيست ، زيرا ظاهر اين جمله اين است كه مراد از اين هدايت ، هدايت اجبارى و
اضطرارى است .
از اينجا ظاهر مى شود كه مراد از (شاء
الله ) هم ، مشيت تكوينى پروردگار است ، و
معنايش اين است كه خداى تعالى به طورى هدايت را از آنان بخواهد كه مجبور به قبول
شده و اختيارشان باطل گردد.
از ظاهر سياق آيه شريفه استفاده مى شود كه خداى تعالى چنين چيزى را نخواسته و ليكن
خداى سبحان در آيات ديگرى كه مشابه با اين آيه است مانند آيه
(و لو شئنا لاتينا كل نفس هديها و لكن حق القول منى لاملان جهنم من
الجنة و الناس اجمعين ) اين را هم نفرموده
كه نخواستنش طورى است كه كفر كفار و گمراهى گمراهان بطور اجبار و اضطرار باشد، زيرا
به طورى كه ملاحظه مى كنيد از آيه سابق الذكر و هم چنين از آيه
(قال فالحق و الحق اقول لاملان جهنم منك و
ممن تبعك منهم اجمعين ) استفاده مى شود كه
:
اگر مشيت خداى تعالى تعلق نگرفته باشد به اينكه جميع افراد بشر هدايت بيابند، از
جهت حكمى بوده كه در برابر سوگند ابليس مبنى بر اينكه جميع بندگان خدا مگر مخلصين
از آنان را گمراه خواهد نمود حتمى كرده ، بلكه در مواضع ديگرى از قرآن صريحا گمراهى
گمراهان را به خود آنان نسبت داده ، و در داستان آدم و ابليس فرموده :
(قال رب بما اغويتنى لازينن لهم فى الارض
و لاغوينهم اجمعين ، الا عبادك منهم المخلصين قال هذا صراط على مستقيم ان عبادى ليس
لك عليهم سلطان الا من اتبعك من الغاوين ، و ان جهنم لموعدهم اجمعين
) همچنانكه شيطان هم همين نسبت را به آنان داده ، و خداى تعالى گفتارى
را كه در روز قيامت خطاب به گمراهان مى كند، چنين حكايت فرموده :
(و قال الشيطان لما قضى الامر ان الله وعدكم وعد الحق و وعدتكم فاخلفتكم
- تا آنجا كه مى فرمايد - انى كفرت بما اشركتمون من قبل
) از اين آيات به طورى كه مى بينيد استفاده مى شود كه گناهان ، كه از
جمله آنها شرك به خدا است ، همه منتهى به گمراهى خود انسان مى شود و گمراهى انسان
هم مستند به نفس اوست ، منافاتى هم با ساير آياتى كه ظاهر است در اينكه آدمى نمى
تواند چيزى را بخواهد مگر اينكه خدا بخواهد ندارد؛ مانند آيه
(ان هذه تذكرة فمن شاء اتخذ الى ربه سبيلا، و ما تشاؤ ن الا ان يشاء
الله )،
و آيه (ان هو الا ذكر للعالمين ، لمن شاء
منكم يستقيم و ما تشاؤ ن الا ان يشاء الله رب العالمين
).
پس مشيت انسان گر چه در تحققش محتاج و متوقف بر مشيت خداى سبحان است ، الا اينكه
خداى سبحان هم وقتى مشيتش به مشيت او تعلق گرفته و خواست او را مى خواهد كه او خود
با داشتن حسن سريره ، استعداد و قابليت اين معنا را كسب كرده و از اين طريق متعرض
رحمت او شده باشد، به شهادت اينكه مى فرمايد: (و
يهدى اليه من اناب ).
و اما فاسق كه دلش منحرف شده و به پستى و گمراهى متمايل گشته ، البته خداوند هدايتش
را نخواسته و رحمتش او را فرا نمى گيرد، همچنانكه فرموده :
(يضل به كثيرا و يهدى به كثيرا و ما يضل به الا الفاسقين
) و نيز فرموده : (فلما زاغوا
ازاغ الله قلوبهم ) و نيز فرموده :
(و لو شئنا لرفعناه بها و لكنه اخلد الى الارض و اتبع هويه
) و كوتاه سخن اينكه ، دعوت دينى جز طريقه اختيار را سلوك ننموده ، و
آيات الهى جز با مراعات آن نازل نشده ، و خداى سبحان هم به سوى خود هدايت نمى كند
مگر آن كسى را كه به اختيار خود متعرض رحمت وى و مستعد هدايتش شده باشد.
چرا مشيت خداى تعالى بر هدايت همگانى انسانها با حفظ
اختيار آنها، تعلق نگرفته است
؟
به همين بيان شبهه ديگرى هم كه خالى از پيچيدگى نيست ، حل مى شود، و آن شبهه اين
است كه به فرض هم كه اين معنا را قبول كنيم كه نازل كردن آيه اى از طرف خداى تعالى
كه كفار را هم مجبور به ايمان و قبول دعوت دينى سازد منافات با اختيارى دارد كه
بناى آن دعوت ، بر آن اساس است ، ليكن چرا جايز نباشد كه خداوند ايمان جميع افراد
مردم را بخواهد، همانطورى كه ايمان مؤ منين را خواسته ، و در نتيجه همه مردم ايمان
آورند و چه عيبى داشت
كه خداى تعالى بخواهد همه افراد بشر هدايت و ايمان را بخواهند، همانطورى كه از مؤ
منين خواست ، آنگاه علاوه بر مشيت و خواستش آيه اى را هم نازل كند تا آن آيه آنانرا
به اختيار خودشان به هدايت سوق داده و به لباس ايمان متلبسشان سازد؟ و در نتيجه هم
حريت و اختيار آنان محفوظ بماند و هم جميع افراد بشر هدايت يابند؟.
جواب اين سؤ ال و حل اين شبهه به طور اجمال از بيان قبلى ما استفاده مى شود، و اينك
در توضيح آن مى گوئيم : گر چه هدايت دسته جمعى بشر همانطورى كه در شبهه گفته شد امر
ممكنى است ، و ليكن با ناموس عمومى عالم اسباب و نظامى كه در استعداد قابل و افاضه
فاعل است منافات دارد، چون هدايت تنها و تنها به كسى افاضه مى شود كه تقوا پيشه خود
ساخته و نفس را تزكيه كند، (قد افلح من
زكيها) و در مقابل ، ضلالت هم تنها نصيب
كسى مى شود كه از ذكر پروردگارش اعراض نموده و نفس را آلوده سازد،
(و قد خاب من دسيها) و اين
اصابت ضلالت عبارت است از اينكه آدمى زير بار هدايت نرود.
خداى تعالى در اين باره مى فرمايد: (من
كان يريد العاجلة عجلنا له فيها ما نشاء لمن نريد ثم جعلنا له جهنم يصليها مذموما
مدحورا، و من اراد الاخرة و سعى لها سعيها و هو مؤ من فاولئك كان سعيهم مشكورا، كلا
نمد هؤ لاء و هؤ لاء من عطاء ربك و ما كان عطاء ربك محظورا)
(محظورا) به معناى ممنوع است .
پس خداى سبحان عطاى هر نفسى را به آن مقدارى كه استحقاق دارد به او مى رساند، اگر
خير بخواهد به او مى دهد، و اگر شر بخواهد باز هم به او مى دهد، به اين معنا كه
چنين كسى را از خير منع مى كند، و با اين حال اگر خداى تعالى بخواهد كه جميع مردم -
از صالح و طالح - خير را بخواهند و همه آنان به اختيار خود ملازم ايمان و تقوا شوند
معلوم است كه نظام عمومى عالم با اينكه عالم اسباب است تباه مى شود.
آيه (انما يستجيب الذين يسمعون ...)
كه بعد از آيه مورد بحث ما است ، و به زودى معنايش خواهد آمد بيان ما را تاييد مى
كند.
95 ***
توصيف مؤ منين به وصف حيات و شنوايى و توصيف مشركين و
معرضين به وصف مردگى
،كرى و كورى .
|
انما يستجيب الذين يسمعون و الموتى يبعثهم الله ثم اليه يرجعون
|
اين آيه شريفه به منزله بيانى است براى جمله (و
ان كان كبر عليك اعراضهم ...)
زيرا حاصل جمله مزبور اين بود كه : تو نمى توانى كفار را از اين اعراضشان منصرف كنى
، و به معجزه اى كه آنان را سوق به ايمان دهد دست بيابى .
در اين آيه نيز همين معنا را توضيح داده مى فرمايد: به جهت اينكه اينان به منزله
مرده اند، شعور ندارند و داراى گوش شنوا نيستند تا دعوت دعوت كننده اى را كه پيغمبر
خدا است شنيده معناى دعوت دينى را بفهمند، اين هيكلها كه از مردم به چشم تو مى
خورد، دو جور است : يكى زنده و شنوا كه البته چنين كسانى دعوت تو را اجابت مى كنند،
و يكى مردگانى ناشنوا كه به ظاهر در صورت زندگانند، و اين طايفه شنوائيشان موقوف بر
اين است كه خداوند پس از مرگ مبعوثشان كند، و به زودى خواهد كرد، آن وقت است كه مى
شنوند آنچه را كه در دنيا قدرت شنيدنش را نداشتند.
خداى تعالى همين معنا را از خود آنان حكايت نموده مى فرمايد:
(و لو ترى اذ المجرمون ناكسوا رؤ سهم عند ربهم ربنا ابصرنا و سمعنا
فارجعنا نعمل صالحا انا موقنون ).
