تفسير نور
(جلد پنجم)

حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن قرائتى

- ۶ -

تفسير آيه : (117) وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَاءَهْلُهَا مُصْلِحُونَ 
ترجمه : 
و پروردگار تو بر آن نبوده تا آبادى هايى را كه مردمش اصلاح گرند، به ظلم و ستم هلاك كند.
نكته ها : 
O پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: مراد از اصلاح در آيه ، انصاف مردم نسبت به يكديگر است .⁽¹⁴³⁾
O پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: اى ابن مسعود! با مردم رفتارى منصفانه داشته باش وخيرخواه آنان باش وبه آنان رحم كن . اگر چنين باشى و خدا بر مردم شهرى غضب كند كه تو در ميان آنان هستى ، به سوى تو نظر مى كند وبه خاطر تو، به آنان رحم مى كند.⁽¹⁴⁴⁾
پيام ها : 
1- قهر خداوند، دليل دارد.(يهلك القرى بظلم )
2- صالح بودن تنها كافى نيست ، بلكه بايد ((مصلح )) بود.(ما كان ربّك ... واهلها مصلحون ) (يكى از موارد ايمنى از عذاب الهى ، اصلاح طلبى مردم است )
تفسير آيه : (118) وَلَوْ شَآءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ اءُمَّةً وَحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ 
ترجمه : 
و اگر پروردگارت مى خواست ، هر آينه همه ى مردم را (با اجبار)، يك امّت واحده (و داراى يك عقيده ى حق ) قرار مى داد، در حالى كه همچنان اختلاف مى ورزند.
نكته ها : 
O در قرآن مجيد، بارها به مسئله ى آزادى انسان ها در انتخاب راه و عقيده اشاره شده است . يعنى با اينكه خداوند مردم را به سوى خويش هدايت مى فرمايد، امّا هرگز در اين راه اجبار نمى كند و به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نيز حقّ مجبور كردن مردم را نداده است ، بلكه فقط از آن حضرت خواسته كه مردم را تذكّر دهد و راه را به آنان يادآورى نمايد. (انّما انت مذكّر، لست عليهم بمصيطر)⁽¹⁴⁵⁾. بنابراين ، خداوند راه تقوى و فجور را به نحوى كه فطرت انسان خوبى ها و بدى ها را از درون درك كند، الهام مى فرمايد، و از بيرون هم انبيا عليهم السّلام را براى راهنمايى مى فرستد و اين خود انسان است كه با اراده و اختيار كامل راه خويش را برمى گزيند.
پيام ها : 
1- سنّت الهى در آفرينش انسان ، بر اساس آزادى و انتخاب عقايد و افكار است . (لو شاء ربّك لجعل الناس امة واحدة )
2- خواست خداوند، قابل تخلّف نيست . (لوشاء ربّك لجعل )
3- در هيچ زمان همه ى مردم يكدست نبوده اند. (ولايزالون مختلفين )
4- دليل اختلاف مردم ، قدرت آزاد بودن آنان است . (لو شاء... ولايزالون مختلفين )
تفسير آيه : (119) إِلا مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لاََمْلاََنَّ جَهَنَّم َمِنَ الْجِنَّةِوَالنَّاسِ اءَجْمَعِينَ
ترجمه : 
مگر كسى كه پروردگارت به او رحم كند، و (خداوند) براى همين (رحمت ) مردم را آفريد، و فرمان پروردگارت صادر شده كه دوزخ را از جنّ و انس پر خواهد كرد.
نكته ها : 
O بعضى گفته اند: معناى آيه اين است كه مردم دائماً اختلاف دارند، مگر كسانى كه در سايه ى لطف و رحمت الهى ، گرفتار اختلاف نشوند و خداوند براى همين وحدت كلمه ، آنان را آفريد.⁽¹⁴⁶⁾
O فلسفه ى آفرينش انسان ، در آيات قرآن با عناوين مختلفى مطرح شده است : در يك جا مى خوانيم : (و ما خلقت الجنّ و الانس الاّ ليعبدون )⁽¹⁴⁷⁾ كه دليل آفرينش جنّ و انسان ، عبادت آنها دانسته شده است . در جاى ديگرى مى فرمايد: (الذى خلق الموت و الحياة ليبلوكم ايّكم احسن عملا)⁽¹⁴⁸⁾ يعنى خداوند، مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد. و در آيه ى فوق نيز آمده است : (لذلك خلقهم ) يعنى ما انسان ها را آفريديم تا مشمول رحمت خويش نماييم . در ظاهر به نظر مى رسد كه فلسفه ى آفرينش انسان ، سه عنوان متفاوت يعنى : عبادت ، آزمايش و رحمت است . امّا با كمى دقّت نظر متوجّه مى شويم كه هر سه موضوع داراى يك نقطه ى مشترك هستند و آن تكامل روحى و معنوى انسان هاست .
O در آيه ى قبل آمد كه انسان آزاد است و در آخر اين آيه مى فرمايد: ما حتماً دوزخ را از انسان و جنّ پر مى كنيم . آنچه از جمع بين اين دو آيه فهميده مى شود، اين است كه انسان در انتخاب راه آزاد است ، ولى به خاطر پذيرش راه باطل ، جهنّمى مى شود.
O در روايات متعدّد آمده است كه نمونه ى روشن اختلاف مردم ، مساءله ى رهبرى معصوم است كه طبيعتاً به جز آن گروه كه مشمول رحمت الهى و در خط اهل بيت عليهم السّلام و پيشوايان معصوم قرار گرفته اند، بقيه ى مردم منحرف شده اند.⁽¹⁴⁹⁾
O امام صادق عليه السّلام فرمود: خداوند انسان را آفريد تا كارهايى انجام دهد و مستحقّ رحمت الهى شوند.⁽¹⁵⁰⁾
پيام ها : 
1- تنها راه برچيده شدن اختلافات ، لطف و رحمت الهى است .(الاّ مَن رحم ربّك )
2- عامل وحدت ، فقط امدادهاى الهى است و محورهاى دنيوى و مادّى ، امورى فانى ، مقطعى ، يك بعدى و خيالى اند.(الاّ مَن رحم ربّك )
3- فلسفه ى خلقت بشر، پذيرش و دريافت رحمت الهى است .(و لذلك خلقهم )
4- خداوند قوانين و سنّت هايى را بر خود لازم كرده است .(و تمّت كلمة ربك )
5- قهر حتمى الهى ، بعد از لطف او و فرستادن انبيا و كتب و موعظه و هشدار و مهلت دادن مطرح است .(رحم ربك ... لاملا نّ جهنّم )
6- خداوند با قرار دادن فطرت و عقل از درونِ انسان و ارسال انبيا و كتب آسمانى از بيرون ، حجّت را بر مردم تمام كرده است (و تمّت كلمة ربّك )
7- جهنّم محدوديّت دارد.(لاملا نّ جهنّم )
8- جنّ نيز مانند انسان ، داراى تكليف و كيفر وپاداش است . (من الجنّة والناس )
تفسير آيه : (120) وَكُلاًّ نَّقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ اءَنْبَآءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَكَ وَجَآءَك َفِى هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ
ترجمه : 
و هر يك از سرگذشت انبياى (قبلى )، كه براى تو بازگو كرديم ، چيزى است كه دلت را بدان محكم گردانيم ، و در اين (اخبار)، براى تو حقايق و براى اهل ايمان ،پند و تذكّرى آمده است .
پيام ها : 
1- نقل بخش هاى مهم تاريخ و آگاهى دادن به آن ، يكى از شيوه هاى تربيتى است . (نقُص عليك من انباء الرسل )
2- بيان سرگذشت انبيا عليهم السّلام بار تربيتى دارد و كلمه و نكته اى از آن بى دليل نيست .(كلاًّ)
3- داستان هاى قرآنى ، برگزيده اى از سرگذشت زندگانى انبيا عليهم السّلام است .(نقصّ عليك من انباء الرّسل )
4- داستان هاى قرآنى هدفدار است ، نه وسيله سرگرمى و يا اغفال .(نقصّ عليك ... ما نثبّت )
5- در نقل داستان بايد آن فرازهايى مورد توجّه قرار گيرد كه داراى بار ارزشى است . (ما نثبّت )
6- بهترين داستان آن است كه مايه ى آرامش خاطر باشد.(ما نثبّت به فؤ ادك )
7- آرام بخش دلها خداوند است . (نثبّت به فؤ ادك )
8- انبيا عليهم السّلام نيز به تقويت روحيّه نياز دارند.(نثبّت به فؤ ادك )
9- هرگز با باطل آرامش واقعى و دائمى صورت نمى گيرد. (نثبّت به فؤ ادك و جائك فى هذه الحق )
10- يك مُبلّغ ، زمانى در تبليغ و موعظه خود موفق است كه از ثبات و اطمينان كامل برخوردار باشد.(نثبت به فؤ ادك )
11- همه ى داستان هاى قرآنى حقيقت دارد و با نوعى برهان و دليلِ قابل قبول همراه است . (الحقّ)
12- در تبليغ بايد ابتدا آرامش خاطر، بعد كلام مستدلّ و سپس موعظه باشد. (فؤ ادك ، حق ، موعظه )
13- بهترين شيوه هاى تربيتى ، تنها در مورد انسان هاى آماده كارساز است . (ذكرى للمؤ منين )
تفسير آيه : (121) وَقُلْ لِّلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ اعْمَلُواْ عَلَى مَكانَتِكُمْ إِنَّا عَمِلُونَ 
ترجمه : 
و به كسانى كه ايمان نمى آورند بگو: هر چه در توان داريد انجام دهيد، ما نيز انجام مى دهيم .
تفسير آيه : (122) وَانتَظِرُوَّاْ إِنَّا مُنتَظِرُونَ 
ترجمه : 
و شما در انتظار باشيد، ما هم منتظريم .
پيام ها : 
1- ابلاغ تهديدو بشارت ، وظيفه ى انبياست . (قل )
2- انسان آزاد است و انبيا عليهم السّلام نيز بر او تحميلى ندارند.(اعملوا على مكانتكم )
3- كسى كه موعظه پذير نيست و تذكّر به حال او سودى ندارد، بايد تهديد شود. (اعملوا على مكانتكم )
4- مبلّغ بايد به راه وهدف خود، ايمان كامل داشته باشد.(انّا عاملون ، انّا منتظرون )
5- در تبليغ بايد با هر كسى به تناسب عقل و فهم خود او سخن گفت ، با افراد لجوج و عنود، با قهر و تهديد. (انتظروا)
6- فرجامى نيكو در انتظار پيامبر و مؤ منان است . (انّا منتظرون )
تفسير آيه : (123) وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَوتِ وَالاَْرْضِ وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الاَْمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَمَا رَبُّكَ بِغَفِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
ترجمه : 
و نهان آسمان و زمين تنها براى خداوند است و تمام امور به او باز گردانده مى شود، پس بنده ى او باش (و تنها او را پرستش كن ) و بر او توكّل نماى وپروردگارت از عملكرد شما غافل نيست .
نكته ها : 
O علم غيب ، به طور مطلق مخصوص خداست ، امّا به اذن و اراده ى الهى ، پيامبران نيز از علم غيب برخوردارند. (عالم الغيب فلايظهر على غيبه احداً الاّ مَن ارتضى من رسول )⁽¹⁵¹⁾
پيام ها : 
1- آگاهى از اسرار جهان مخصوص خداوند است . (للّه غيب السموات و الارض )
2- زمين و آسمان (تمام هستى )، علاوه بر ظاهر، داراى غيب و نهانى نيز هست . (للّه غيب السموات و الارض )
3- مرجع همه چيز او و بازگشت هر چيزى به سوى اوست .(اليه يرجع الامر كله )
4- ايمان به غيب ، زمينه ساز عبادت وتوكّل بر خداوند است . (للّه غيب ... فاعبده )
5- هر كس به خداوند توكّل كند، مورد لطف او قرار مى گيرد. (و توكّل عليه و ما ربّك بغافل ...)
6- آگاهى بر عملكرد انسان ، از شئون ربوبيّت خداوند است . (وماربّك ...)
((الحمدللّه ربّ العالمين ))
سيماى سوره ى توبه 
اين سوره كه نهمين سوره ى قرآن كريم است ، يكصد و بيست ونه آيه دارد و در سال نهم هجرى نازل شده است .⁽¹⁵²⁾ قسمت هايى از آن قبل از جنگ تبوك ، بخشى در حال جنگ و قسمت ديگر، بعد از آن نازل شده است .
مشهورترين نام هاى اين سوره در روايات ، ((توبه )) و ((برائت )) است . ((توبه ))، از آن جهت كه در اين سوره ، بارها از توبه ى انسان و بازگشت لطف الهى سخن به ميان آمده است ، و ((برائت ))، بدان جهت كه اين سوره با اعلام برائت از مشركان آغاز شده است .
برخى مفسّران به خاطر ارتباط مطالب اين سوره با سوره ى ((انفال ))، اين سوره را دنباله ى آن دانسته وگفته اند: به همين دليل نيازى به (بسم اللّه الرحمن الرحيم ) نداشته است ، ولى به عقيده ى ما كه از اهل بيت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله گرفته ايم ، اين سوره ، مستقّل است و نداشتن (بسم اللّه ) به خاطر لحن قهرآميز آن نسبت به مشركين است ، زيرا كلمه ى (بسم اللّه )، نشان رحمت و امان است و اين سوره با اعلام تنفّر از مشركانِ پيمان شكن آغاز شده است . چنانكه حضرت على عليه السّلام مى فرمايد: ((بسم اللّه )) براى امان دادن و برائت براى رفع امان است .⁽¹⁵³⁾
در اهميّت اين سوره همين بس كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود: سوره هاى برائت و توحيد، همراه با هفتاد هزار صف از فرشتگان نازل شد.
تفسير آيه : (1) بَرَآءَةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ 
ترجمه : 
(اين آيات اعلام جدائى و) بيزارى و برائتى است از سوى خدا و پيامبرش ، نسبت به مشركانى كه با آنان پيمان بسته ايد.
نكته ها : 
O از اين كه براى اين سوره در روايات ، نام هاى ((برائت )) و ((توبه )) آمده است ، مى فهميم كه جزء سوره ى انفال نيست ، بلكه سوره اى مستقلّ است .
O از اين كه سوره ، به دليل محتواى قهرآميزش بدون (بسم اللّه ) شروع شده است ، مى فهميم كه (بسم اللّه ) در هر سوره ، متعلّق به همان سوره و جزء آن است ، نه آنكه به عنوان تشريفات ويا...، در اوّل هر سوره بيايد.
O اعلام برائت ، به خاطر پيمان شكنى كفّار بود كه در آيه ى 7 و 8 مطرح شده است ، و گرنه قانون كلّى ، مراعات پيمان هاست و تا طرفِ مقابل به پيمان وفادار باشد، بايد آن را نگهداشت . چنانكه در آيه ى 4 آمده است : (الاّ الّذينَ عاهَدتُم من المشركِينَ ثمّ لَم ينقُصوكم شيئاً ولم يُظاهروا عليكم اَحداً فاتّموا اليهم عهدهم الى مدّتهم ) به ميثاقتان با مشركانى كه پيمان نشكسته و توطئه اى نكرده اند، تا آخرِ مدّت وفادار بمانيد. به علاوه مسلمانان به دليل ضعف ، تن به آن قرارداد دادند، وگرنه خواسته ى مسلمانان ، قلع و قمع هر چه سريعتر شرك است .
ماجراى اعلان اين آيات
O در سال هشتم هجرى مكّه فتح شد، امّا مشركان همچنان براى انجام مراسم عبادى خود كه آميخته با خرافات و انحرافات بود، به مكّه مى آمدند. از جمله عاداتشان اين بود؛ لباسى را كه با آن طواف مى كردند، صدقه مى دادند. يك زن كه مى خواست طواف هاى بيشترى انجام دهد، چون ديگر لباسى نداشت ، به اجبار كفّار برهنه طواف كرد و مردم به او نگاه مى كردند.
اين وضع براى پيامبر و مسلمانان كه در اوج قدرت بودند، غير قابل تحمّل بود. پيامبر منتظر فرمان خدا بود تا آنكه اين سوره در مدينه نازل شد. پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به ابوبكر ماءموريت داد تا آياتى از آن را بر مردم مكّه بخواند. شايد انتخاب ابوبكر به دليل آن بود كه او پيرمرد بود و كسى نسبت به او حساسيّت نداشت .
امّا وقتى او به نزديك مكّه رسيد، جبرئيل از سوى خدا پيام آورد كه تلاوت آيات را بايد كسى انجام دهد كه از خاندان پيامبر باشد. آن حضرت ، على عليه السّلام را ماءمور اين كار كرد و فرمود: من از او هستم و او از من است . على عليه السّلام در وسط راه آيات را از ابوبكر گرفت و به مكّه رفت و بر مشركان قرائت نمود.
Oماجراى تلاوت آيات اين سوره توسّط على عليه السّلام ، در كتب اهل سنّت نيز آمده و از اصحاب ، كسانى همچون ابوبكر و على عليه السّلام ، ابن عباس ، انس بن مالك ، جابربن عبداللّه انصارى آن را روايت كرده اند و در مدارك بسيارى نقل شده است .⁽¹⁵⁴⁾
برخى از اهل سنّت ⁽¹⁵⁵⁾ تلاش كرده اند كه آن را امرى عادّى جلوه دهند تا امتيازى براى حضرت على عليه السّلام به حساب نيايد و تحويل ماءموريت تلاوت را به على عليه السّلام ، براى تاءليف دلِ او دانسته اند، نه امتيازى براى او. در حالى كه براى به دست آوردن دل كسى ، كارى بى خطر به او محوّل مى كنند، نه تلاوت آياتِ برائت از مشركين ، آن هم در منطقه ى شرك و توسّط كسى كه بسيارى از مشركان را در جنگ ها كشته است و عدّه اى كينه ى او را در دل دارند!
Oوقتى خداوند به حضرت موسى عليه السّلام فرمان داد كه نزد فرعون رفته او را به توحيد دعوت كند، وى گفت : خدايا من يك نفر از آنان را كشته ام ، مى ترسم مرا به قصاص بكشند، برادرم را به همراه من بفرست . ولى على عليه السّلام كه تعداد زيادى از سران شرك را كشته بود، به تنهايى رفت و آياتِ برائت را در نهايت آرامش خواند، آن هم در جاى حسّاسى چون منى و كنار جمره ى عقبه .
O نكاتى كه توسّط على عليه السّلام به كفّار اعلام شد عبارت بود از:
1- اعلام برائت و لغو پيمان ها.
2- ممنوعيّت شركت مشركان در حج از سال آينده .
3- ممنوعيّت طواف در حالت برهنگى .
4- ممنوعيّت ورود مشركان به خانه ى خدا.
O در موارد زيادى از قرآن ، خدا و رسول در كنار هم مطرح شده اند، از جمله :
الف : در هديه و لطف . (اغناهم اللّه ورسوله )⁽¹⁵⁶⁾
ب : در بيعت . (انّ الذين يبايعونك انما يبايعون اللّه )⁽¹⁵⁷⁾
ج : در اطاعت وپيروى . (من يُطع الرسول فقد اطاع اللّه )⁽¹⁵⁸⁾
د: در برائت و بيزارى از ديگران . (برائة من اللّه و رسوله )
پيام ها : 
1- لغو اعتبار پيمان با مشركين ، از اختيارات رهبر است . (برآءةٌ من اللّه و رسوله )
(پيمان هاى بسته شده با مشركين درباره ى عدم تعرّض به يكديگر بوده است )
2- وفا به پيمان آرى ، تسليم توطئه شدن ، هرگز.(برآءةٌ ... إ لى الَّذين ع اهدتم )
3- گرچه از نظر حقوقى ، موظّفيم به پيمان وفادار باشيم ، ولى برائت قلبى از مشركان و منحرفان ، يك اصل دينى است .⁽¹⁵⁹⁾(برآءةٌ من اللّه و رسوله )
4- گرچه قانونگذار خداست ، (لايشرك فى حكمِه احداً)⁽¹⁶⁰⁾ ولى در سيره و عمل ، خدا و رسول در كنار هم هستند. (من اللّه و رسوله )
5- برائت ، نشانه ى قاطعيّت و اقتدار است ، همچنان كه سكوت در برابر توطئه ها و پيمان شكنى ها نشانه ى ضعف و ذلّت است . (برآءةٌ من اللّه و رسوله )
6- پيمان بستن با مشركين در شرايطى مانع ندارد. (الّذين عاهدتم )
7- اگر به دليل ترس از توطئه و خيانت ، قراردادى لغو شد بايد به مخالفان اعلام شود، تا غافلگير نشوند.(برآءةٌ من اللّه ...إ لى ...المشركين )
تفسير آيه : (2) فَسِيحُواْ فِى الاَْرْضِ اءَرْبَعَةَ اءَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوَّاْ اءَنَّكُمْ غَيْرُمُعْجِزِى اللّهِ وَاءَنَّ اللّهَ مُخْزِى الْكَفِرِينَ
ترجمه : 
پس (اى مشركان !) در زمين به مدّت چهار ماه مهلت داريد كه (آزادانه ) بگرديد و بدانيد كه شما نمى توانيد خدا را مغلوب كنيد (و از عذاب خدا بگريزيد.) و(بدانيد) كه خداوند، خوار كننده ى كافران است .
نكته ها : 
O اعلام برائت ، روز دهم ذيحجّه (عيد قربان ) بود. بنابراين پايانِ مهلت چهار ماهه ، دهم ربيع الثانى خواهد شد.⁽¹⁶¹⁾
O طبق روايات ،⁽¹⁶²⁾ مهلت چهار ماه براى كسانى بود كه قبلاً پيمانى نداشتند، امّا مهلتِ صاحبان پيمان ، تا پايان مدّت قراردادشان بود، چه كمتر از چهارماه باشد و چه بيشتر از آن .
پيام ها : 
1- بعد از ابطال قراردادها وپيمان ها، به دشمن فرصت دهيد تا فكر كند. (فسيحوا... اربعة اشهر) (به نقل تاريخ ، بسيارى از مشركان در اين چهار ماه به اسلام گرويدند)
2- در زمان اقتدار، بدون اعلام قبلى حمله نكنيد.(فسيحوا... اربعة اشهر)
3- آنان كه نمى خواهند اسلام را بپذيرند، بدانند كه هرجا بروند، نمى توانند از حكومت خداوند فرار كنند. (غيرمعجزى اللّه )
4- جنگ با اسلام ، جنگ با خداست . (غيرمعجزى اللّه )
5- سنّت خدا اين است كه اگر فرصت بازگشت را از دست بدهيد، بدبخت شويد. (مخزى الكافرين )
تفسير آيه : (3) وَاءَذَنٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الاَْكْبَرِ اءَنَّ اللّهَ بَرِىَّءٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوَّاْ اءَنَّكُمْ غَيْرُمُعْجِزِى اللّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِعَذَابٍ اءَلِيمٍ
ترجمه : 
(و اين آيات ، اعلامى است ) از سوى خدا و پيامبرش (به مردم ) در روز حجّاكبر (عيد قربان يا روز عرفه ) كه خدا و رسولش از مشركان بيزارند. (با اين حال ) اگر توبه كنيد (و دست از شرك و كفر برداريد،) اين برايتان بهتر است . و اگر روى بگردانيد، پس بدانيد كه (كارى از شما ساخته نيست و) هرگز نمى توانيدخدا را ناتوان كنيد. و كافران را به عذابى دردناك بشارت ده .
نكته ها : 
O آيه ى اوّل اين سوره ، اعلام برائت به خود مشركان بود، اينجا اعلام برائت از مشركان به عموم مردم است .
O ((حجّ اكبر))؛ يا روز عيد قربان است ،⁽¹⁶³⁾ يا روز عرفه و يا مراسم حج ⁽¹⁶⁴⁾، در برابر مراسم ((عمره )) كه حجّ اصغر است .
پيام ها : 
1- براى جلوگيرى از مظلوم نمايى دشمن و تبليغ عليه شما، مردم را در جريان بگذاريد. (اذانٌ .... الى النّاس )
2- در تبليغ ، از عنصر زمان و مكان غفلت نكنيد. (يوم الحج الا كبر)
3- از تشويق و تهديد، هر دو استفاده كنيد. (ان تبتم ... خيرلكم ، ان توليّتم فاعلموا)
4- هنگام قطع روابط، روزنه اى براى پيوند باقى گذاريد. (فان تبتم )
5- مهلت چهار ماهه ، نشان لطف خداست ، نه عجز او. (غير معجزى اللّه )
تفسير آيه : (4) إِلا الَّذِينَ عَهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنقُصُوكُمْ شَيْئاً وَ لَم ْيُظَهِرُواْعَلَيْكُمْ اءَحَداً فَاءَتِمُّوَّاْ إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ
ترجمه : 
مگر كسانى از مشركين كه با آنان پيمان بسته ايد و چيزى از تعهّدات خود نسبت به شما فروگذار نكرده اند و كسى را در برابر شما يارى نداده اند، پس پيمانشان را تا پايان مدّتشان نگهداريد (و وفادار باشيد)، كه همانا خداوند، اهل تقوا را دوست دارد.
نكته ها : 
O اعلام برائت ، تنها شامل مشركان پيمان شكن و توطئه گر مى شود، و گرنه كسانى مانند بنوضمره و بنوخزيمه كه وفادار ماندند، اين آيه آنان را استثنا مى كند.
O على عليه السّلام فرمود: با هر كس پيمانِ مدّت دار بسته ايد، تا آن مدّت وفادار بمانيد و به پيمان هر كس بى مدّت است ، چهار ماه مهلت دهيد.
پيام ها : 
1- آنان كه به پيمان ها احترام مى گذارند، پيمانشان محترم است .(عاهدتم من المشركين ثم لم ينقصوكم )
2- وفا به پيمان لازم است ، گرچه با مشركين باشد.(عاهدتم من المشركين ... فاتموا)
3- كسى كه دشمن شما را يارى كند، دشمن شماست . (لم يظاهروا عليكم احداً)⁽¹⁶⁵⁾
4- وفا به پيمان ، نشانه ى تقواست . (فاتمّوا... انّ اللّه يحبّ المتّقين )
تفسير آيه : (5)فَإِذَا انسَلَخَ الاَْشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَ خُذُوهُم ْوَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُواْ وَ اءَقَامُوا الصَّلَوةَ وَءَاتَوُاْ الزَّكَوةَ فَخَلُّواْسَبِيلَهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ
ترجمه : 
پس چون ماههاى حرام سپرى شود، مشركان را هر جا يافتيد بكشيد و دستگير كنيد و در محاصره قرار دهيد و در همه جا به كمين آنان بنشينيد. پس اگر توبه كردند و نماز برپا داشتند و زكات پرداختند، راهشان را باز كنيد (و آزادشان بگذاريد) كه همانا خداوند، آمرزنده و مهربان است .
نكته ها : 
O كافرانى كه 13 سال پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و مسلمانان را در مكّه آزار دادند و پس از هجرت نيز 9 سال از هيچ توطئه اى فرو گذار نكردند، مستحقّ سركوبى شديدند.
O كلمه ى ((حيث )) هم در مورد زمان بكار مى رود و هم در مورد مكان ، يعنى هر جا و هر زمان كه مشركان را يافتيد.
O امام باقر عليه السّلام فرمودند: راه توبه از شرك ، ايمان آوردن است .⁽¹⁶⁶⁾
پيام ها : 
1- پس از طىّ همه ى مراحلِ دعوت ، استدلال و پيمان بستن ، اگر مشركان باز هم توطئه و دشمنى كردند، براى سركوبشان از همه ى شيوه ها استفاده كنيد. مثل كشتن ، اسير گرفتن ، راه بستن و محاصره .(فاقتلوا، خذوا، احصروا)
2- هم قاطعيّت لازم است هم نرمش . (اقتلوا، خلّوا)
3- آزادى مذهب آسمانى آرى ، امّا انحراف فكرى و سقوط عقل و انسانيّت ، قابل تحمّل نيست . (فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم )
4- مسلمانان بايد همواره در كمين توطئه گران باشند. (واقعدوا لهم كل مرصد)
5- تشكيلات اطلاعاتى مسلمانان بايد چنان باشد كه حتّى توطئه گران را در خارج از مرزها زير نظر داشته باشند. (كلّ مرصد)
6- براى سركوبى دشمنان توطئه گر، مرزها و تمام راههاى نفوذ را كنترل كنيم . (واقعدوا لهم كلّ مرصد)
7- توبه را حتّى هنگام جنگ هم بپذيريد. چون اسلام دين سماحت و بزرگوارى است ، نه عقده گشايى و انتقام . (فاقتلوا .... فان تابوا)
8- توبه بايد همراه با عمل باشد. از توبه ى بى عمل ، فريب نخوريم . (فان تابوا واقاموا...)
9- توبه از شرك ، ايمان است و نشانه ى توبه ى واقعى ، نماز و زكات است . (تابوا واقاموا الصلوة ...)
10- نماز، در راءس عبادت هاست . به كسى كه به شعائر دينى (نماز و زكات ) احترام مى گذارد، تعرّض نكنيد. (اقاموا الصلوة ...فخلّوا سبيلهم )
تفسير آيه : (6) وَإِنْ اءَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَاءَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلَمَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَاءْمَنَهُ ذَ لِكَ بِاءَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْلَمُونَ
ترجمه : 
و اگر يكى از مشركان از تو امان و پناه خواست ، پس به او پناه بده تا كلام خدا را بشنود، سپس او را به مكان امنش برسان . چرا كه آنان گروهى ناآگاهند (وبا شنيدن آيات الهى ، شايد هدايت شوند).
پيام ها : 
1- به درخواست پناهندگى دشمن براى تحقيق و شناخت عقايد و افكار اسلامى ، پاسخ مثبت دهيد. (استجارك فاَجِره )
2- راه فكر و تعقّل ، حتّى براى مشركان مهدورالدّم باز است و براى احتمال هدايت يك نفر هم بايد حساب جداگانه باز كرد. (احدٌ من المشركين )
3- اسلام ، دين راءفت ، شرافت و كرامت است . (استجارك فاَجِره )
4- به دشمن هم فرصت فكر و انتخاب بدهيد و حتّى در شرايط جنگى نيز مردم را از رشد فكرى باز نداريد. (استجارك فاَجِره )
5- انتخاب حقّ وپذيرش عقايد صحيح ، مهلت مى طلبد.(اَجِره حتّى يسمع كلام اللّه )
6- قرآن ، كلام قابل فهم است كه زمينه ى هدايت را فراهم مى سازد و چنان نيست كه فهمش خارج از عهده ى انسان باشد. (يسمع كلام اللّه )
7- حكومت اسلامى بايد زمينه ى شنيدن كلام خدا را براى منحرفان فراهم كند، چون انحراف بعضى ، به خاطر عدم تبليغ ماست ، نه از روى كينه . چه بسا اگر حق را بشنوند، تغيير يابند.(حتى يسمع كلام اللّه )
8- اسلام ، دين آزادى است و ايمان از روى فهم ارزش دارد، نه از روى ترس يا اجبار. (اَجِره ، يسمع ، ابلغه ماءمنه )
9- مكتبى كه منطق دارد، عجله ندارد. به دشمن فرصت دهيد تا آن را بشنود، و امنيّت او را تضمين كنيد تا با فكر آسوده انتخاب كند. (يسمع ، ابلغه ماءمنه )
10- كفر بعضى ، از جهل سرچشمه مى گيرد و اگر آگاه شوند، حقّ را مى پذيرند. (ذلك بانّهم قوم لايعلمون )
تفسير آيه : (7) كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِندَ اللّهِ وَعِندَ رَسُولِهِ إِلا الَّذِينَ عَهَدتُّم ْعِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَمُواْ لَكُمْ فَاسْتَقِيمُواْ لَهُمْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ
ترجمه : 
چگونه مى تواند نزد خدا و رسولش ، پيمانى با مشركان (عهد شكن ) باشد، مگر كسانى كه نزد مسجدالحرام با آنان پيمان بستيد. پس تا هنگامى كه به عهدشان وفا دارند، شما هم وفادار بمانيد كه خداوند، متقيّن را دوست دارد.
نكته ها : 
O اين آيه ، توجيه آيات نخست سوره ى برائت و دليلى براى دستور برائت وبيزارى است ، چرا كه آنان وفادار به پيمان هايشان نبودند.
O چون از هر طرف كعبه تا 48 ميل ، جزء حرم است ، به قراردادهايى كه در اين مناطق بسته مى شود، ((عند المسجد الحرام )) گفته مى شود. مثل پيمان حديبيّه كه در 15 ميلى مكّه بسته شد.
O آوردن كلمه ى ((مسجدالحرام )) در بيان محلّ قرارداد، اشاره به اهميّت آن مكان است ، و گرنه پيمان هاى ديگر نيز كه در كنار مسجدالحرام نباشد، لازم الوفاست .
پيام ها : 
1- چون يهود و مشركان ، بيشترين دشمنى را با مسلمانان دارند،⁽¹⁶⁷⁾ از بيشتر آنان انتظار وفادارى نداشته باشيد. (كيف يكون ...)
2- هنگام انتقاد، كلّى نگوييم و به افراد سالمِ گروهها هم توجّه كنيم . (الاّ الذين عاهدتم )
3- با دشمنان خود، در وفادارى به پيمان ها يا نقض آن ، مقابله به مثل كنيد. (فما استقاموا لكم ...)
4- تقوا ووفاى به عهد، ملازم يكديگرند. (فاستقيموا لهم انّ اللّه يحبّ المتّقين )
تفسير آيه : (8) كَيْفَ وَإِن يَظْهَرُواْ عَلَيْكُمْ لاَيَرْقُبُواْ فِيكُمْ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً يُرْضُونَكُم بِاءَفْوَهِهِمْ وَتَاءْبَى قُلُوبُهُمْ وَاءَكْثَرُهُمْ فَسِقُونَ
ترجمه : 
چگونه (مى توان با آنان پيمانى داشت ) در حالى كه اگر بر شما دست يابند، هيچ خويشاوندى و پيمانى را درباره ى شما مراعات نمى كنند. شما را با زبانِ(نرم ) خويش راضى مى كنند، ولى دلهايشان پذيرا نيست و بيشترشان فاسق و (پيمان شكن )اند.
نكته ها : 
O ((اِلّ))، به معناى خويشاوندى ، همسايگى و روابط عاطفى و انسانى و عرفى است .⁽¹⁶⁸⁾ ((ذِمّة ))، به معناى عهد و پيمانى است كه وفاى به آن لازم است و اگر نقض شود، مردم ، عهدشكن را مذّمت مى كنند.
O اين آيات نيز دليل فرمان سختگيرى نسبت به پيمان شكنان مشرك است .
O به صرف اينكه اگر دشمن بر ما غالب شود چنين و چنان خواهد كرد، نمى توان به او حمله كرد، بلكه بايد قرائنى بر توطئه و تجاوز او باشد وگرنه قصاص قبل از جنايت مى شود.
پيام ها : 
1- عمق كينه ى دشمن را هنگام قدرتش بايد شناسايى كرد، نه هنگام ضعف او. (ان يظهروا عليكم )
2- سكوت و ساده انديشى درباره ى دشمنى كه اگر چيره شود مراعات هيچ مساءله اى را نمى كند، گناه است . (لا يرقبوا فيكم الاّ و لا ذمّة )
3- مشركان ، نه مراعات مسائل عاطفى و همسايگى را مى كنند، نه به پيمان ها و تعهّدات احترام مى گذارند. (الاّ ولا ذمّةً)
4- ظاهرسازى و بازى هاى سياسى و تبليغاتى دشمنان ، ما را فريب ندهد. (يرضونكم بافواههم وتاءبى قلوبهم )
5- پيمان شكنى ، نفاق ، تظاهر و سياست بازى ، فسق است . (تاءبى قلوبهم واكثرهم فاسقون )
6- اكثريّت مشركان فاسقند، ولى افراد سالم هم ميانشان پيدا مى شود. (اكثرهم فاسقون ) (در نسبت دادن ها، انصاف داشته باشيم )
تفسير آيه : (9) اِشْتَرَوْاْ بَِايَتِ اللّهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَصَدُّواْ عَن سَبِيلِهِ إِنَّهُمْ سَآءَ مَاكَانُواْيَعْمَلُونَ
ترجمه : 
(مشركان پيمان شكن ،) آيات خدا را به بهاى اندكى فروختند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند، به راستى آنان بد اعمالى انجام مى دادند.
پيام ها : 
1- انسان در عمل و گزينش راه ، داراى حقّ انتخاب است . (اشتروا)⁽¹⁶⁹⁾
2- در برابر از دست دادن آيات الهى ، هر چه به دست آوريم ، كم است . (ثمنا قليلا)
3- دنياطلبى ، سبب مبارزه با دين و باز داشتن مردم از راه خداست . (اشتروا بايات اللّه ثمنا قليلا فصدّوا عن سبيله )
4- رضاى الهى و بهشت ابدى را به دنياى زودگذر و پرآفت فروختن ، بدترين كار است ، چرا كه همه ى دنيا و آنچه در آن است ، در برابر الطاف الهى به مؤ منان ، متاع قليل و ناچيز است . (اشتروا... ثمنا قليلا... ساء ما كانوا يعملون )
تفسير آيه : (10) لاَ يَرْقُبُونَ فِى مُؤْمِنٍ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً وَاءُوْلََّئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ 
ترجمه : 
(مشركان پيمان شكن ، نه تنها درباره ى شما، بلكه ) درباره ى هيچ مؤ منى ، (هيچ گونه ) حقّ خويشاوندى و (هيچ ) عهد وپيمان را مراعات نخواهند كرد وايشان همان تجاوزكارانند.
نكته ها : 
O اين آيه نيز در بيان حكمتِ فرمانِ شديد خدا، بر برائت از مشركان است .
O در دو آيه ى قبل ، مراعات نكردن پيمان در خصوص شما حاضرين مطرح بود، (لايرقبون فيكم ) ولى در اين آيه تعبيرِ (لايرقبون فى مؤ منٍ) آمده كه ستيزه جويى آنان را با همه ى اهل ايمان بيان مى كند.
پيام ها : 
1- مشركان با مؤ منان دشمنى دارند، پس دربرخورد شديد با آنان ، هيچ گونه ترديدى نداشته باشيد. (لايرقبون فى مؤ من )
2- در ديد كفّار، بزرگ ترين جرم مسلمانان ، همان ايمان به خداوند است و همين بهانه ى خصومتشان با اهل ايمان است .⁽¹⁷⁰⁾(لا يرقبون فى مؤ من )
3- پيمان شكنى ، تجاوزگرى است . (اولئك هم المعتدون )
4- رعايت حقوق خويشاوندان ووفادارى به پيمان ، واجب و بى اعتنائى به آنها برخاسته از روح تجاوزگرى است . (اولئك هم المعتدون )
5- جنگ با مشركين پيمان شكن ، جنبه دفاعى دارد و همان گونه كه در آيه 13 آمده است ، ما آغازگر آن نبوده ايم . (اولئك هم المعتدون )
تفسير آيه : (11) فَإِن تَابُواْ وَاءَقَامُواْ الصَّلَو ةَ وَءَاتَوُاْ الزَّكَوةَ فَإِخْوَنُكُمْ فِى الدِّين ِوَنُفَصِّلُ الاَْيَتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
ترجمه : 
امّا اگر توبه كردند و نماز بر پا داشتند و زكات پرداختند، در اين صورت برادران دينى شمايند. و ما آيات خود را براى گروهى كه مى دانند (ومى انديشند)، به تفصيل بيان مى كنيم .
نكته ها : 
O خداوند در آيات قبل فرمود: اگر مشركان توبه كرده و نماز خواندند و زكات دادند، ديگر متعرّض آنان نشويد، (فخلّوا سبيلهم ) در اين آيه مى فرمايد: نه تنها مزاحمشان نشويد، بلكه گذشته ها را فراموش ‍ كرده ، برادرانه با آنان رفتار كنيد.
پيام ها : 
1- در شيوه ى برخورد، مساءله ى گام به گام و تدريج را مراعات كنيد. ابتدا عدم تعرّض ، (فخلّوا سبيلهم ) سپس اُلفت و برادرى . (اخوانكم فى الدين )
2- توبه ى واقعى ، همراه با عمل است . (تابوا و اقاموا...)
3- آنان كه تارك نماز و زكاتند، برادران دينى ما نيستند. (فان ... اقاموا الصلوة و آتوا الزكوة فاخوانكم فى الدين )
4- شرط ورود به دايره ى اُخوّت دينى ، نماز و زكات است .(اقاموا... فاخوانكم )
5- اساس روابط وحبّ وبغض يك مسلمان ، مكتب است . (فان تابوا... فاخوانكم ) چنانكه در آيه ى بعد آمده است : (فان نكثوا... فقاتلوا)
6- با نادم وتوّاب ، برخوردى برادرانه داشته باشيد. (فان تابوا... فاخوانكم )
7- هدف جنگ هاى اسلامى ، بازگرداندن مشركان به توحيد است . (فان تابوا... فاخوانكم )
8- آنان كه تا ديروز، واجب القتل بودند، در سايه ى توبه و نماز و زكات ، حقوق اجتماعى برابر با مسلمانان مى يابند و جنگ با آنان حرام مى شود. (فاخوانكم فى الدّين )
9- علم و دانش ، زمينه ى انديشه وتفكّر در آيات الهى است . (لقوم يعلمون )
تفسير آيه : (12) وَإِن نَّكَثُوَّاْ اءَيْمَنَهُم مِّن بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُواْ فِى دِينِكُمْ فَقَتِلُوَّاْاءَئِمَّةَالْكُفْرِ إِنَّهُمْ لاََّ اءَيْمَنَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُونَ
ترجمه : 
امّا اگر (به جاى توبه ،) سوگندهاى خويش را پس از بستنِ پيمانشان شكستند و در دين شما، زبان به طعنه (و عيب گوئى ) گشودند، پس با سران كفر بجنگيد. زيرا كه آنان را (پايبندى به ) سوگندى نيست ، باشد كه (با شدّتِ عمل شما،) از كردار خود بازايستند.
نكته ها : 
O از على عليه السّلام پرسيدند: چرا فراريان جنگ صفّين را تعقيب كرديد، ولى در جنگ جمل ، كارى به فراريان نداشتيد؟
حضرت فرمود: در صفّين ، رهبر كفر زنده بود و فراريان دور او جمع شده ، متشكّل مى شدند و حمله ى مجدّد مى كردند، امّا در جنگ جمل ، با كشته شدن رهبرشان ، محورى براى تشكّل و سازماندهى مجدّد نداشتند.
O امام صادق عليه السّلام فرمود: هر كس به دين شما طعنه زند، قطعاً كافر مى شود. سپس اين آيه را تلاوت فرمود.⁽¹⁷¹⁾
پيام ها : 
1- ارتداد از دين ، يكى از نمونه هاى پيمان شكنى و مسخره كردن مكتب است . (و ان نكثوا) (شايد ((نكثوا)) پس از ((تابوا)) اشاره به ارتداد باشد).
2- كيفر طعن و توهين به اسلام ، اعدام است . (طعنوا، فقاتلوا) (با توهين كنندگان به مقدّسات مذهبى ، بايد به شدّت برخورد كرد)
3- جهاد اسلامى ، براى دفاع از مكتب است . (نكثوا، طعنوا، فقاتلوا)
4- چون پيمان شكنى و مسخره كردن دين ، از ناحيه ى رهبران كفر است ، پس با آنان مبارزه كنيد. (فقاتلوا ائمّة الكفر)
5- در مبارزه ، بايد نابودى سران توطئه و مركز فرماندهى و تشكيلات دشمن ، در اولويت باشد. (فقاتلوا ائمّة الكفر)
6- هر سوگندى شما را نفريبد. سوگند پيمان شكنان ، بى اعتبار است . (لا ايمان لهم )
7- از اهداف جهاد اسلامى ، جلوگيرى از توطئه دشمن است . (لعلّهم ينتهون )
تفسير آيه : (13) اءَلاَ تُقَتِلُونَ قَوْماً نَّكَثُوَّاْ اءَيْمَنَهُمْ وَهَمُّواْ بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُم بَدَءُوكُمْ اءَوَّلَ مَرَّةٍ اءَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّهُ اءَحَقُّ اءَن تَخْشَوْهُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ
ترجمه : 
آيا با گروهى كه سوگندها (و پيمان هاى ) خود را شكستند و به بيرون كردن پيامبر (از وطنش ) همّت گماشتند، و آنان نخستين بار جنگ را با شما آغاز كردند، پيكار نمى كنيد؟ آيا از آنان مى ترسيد؟ اگر ايمان داريد، سزاوارتر آن است كه از خدا بترسيد!
پيام ها : 
1- اهداف و انگيزه هاى جنگ ، بايد براى رزمنده ى مسلمان روشن باشد. (نكثوا، همّوا، بدؤ كم ) (بيان اينكه : دشمنان پيمان ها را شكستند و نسبت به رسول خدا سوء قصد داشتند و آغازگر جنگ بودند)
2- جنگ شما تدافعى است و دشمن آغازگر تهاجم بوده است . (هم بدؤ كم )
3- هنگام جنگ ، ميان آتش جنگ و آتش دوزخ مقايسه كنيد، تا رزمندگان بهتر بتوانند تصميم بگيرند. (اتخشونهم ، فاللّه احقّ ان تخشوه )
4- مؤ من واقعى ، تنها از خدا بيم دارد. (فاللّه احقّ ان تخشوه ان كنتم مؤ منين )
تفسير آيه : (14) قَتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِاءَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُّؤْمِنِينَ
ترجمه : 
با آنان بجنگيد تا خداوند آنان را به دست هاى شما عذاب كند و خوارشان سازد و شما را بر آنان پيروز كند و دلهاى (پردرد) مؤ منان را تشفّى و مَرهَم نهد.
نكته ها : 
O سؤ ال : با اينكه آيه ى 32 انفال مى فرمايد: تا پيامبر در ميان مردم است ، خداوند عذابشان نمى كند، پس چگونه در اين آيه سخن از عذاب آنان آمده است ؟
پاسخ : مقصود در آن آيه ، عذاب هاى آسمانى و ريشه كن كننده ، مثل عذاب قوم عاد و ثمود است ، و در اين آيه مراد عذاب و سختى هاى جنگ است .
پيام ها : 
1- جبهه هاى جنگ ، بستر امدادهاى الهى است . (قاتلوهم ، ينصركم )
(از شما حضور و جهاد، از خدا نصرت و امداد)
2- رزمندگان ، بازوى حقّ و عوامل اجراى حكم خدايند. (يعذّبهم بايديكم )
3- سنّت هاى الهى ، از مسير طبيعى و علل واسباب اجرا مى شود. (بايديكم )
4- در پى شكست نظامى دشمن ، شكست روحى وسياسى است . (يعذّبهم ،يخزهم )
5- خداوند خواستار شكست و ذلّت دشمنان دين و پيروزى و عزّت مؤ منين است . (يخزهم و ينصركم )
6- از اهداف جنگ ، محو كفر و ذلّت كافران و آرامش مؤ منان است . (يعذّبهم ... يخزهم ... يشف صدور)
7- پيش از جنگ ، تشويق و تبليغ لازم است . خداوند به مؤ منان نويد قطعى مى دهد. (ينصركم ، يشف صدور)
8- دلهاى مسلمانان صدر اسلام ، جريحه دار و آكنده از رنج و آزار بود. (يشف صدور قومٍ مؤ منين )
9- گرچه در جنگ ، عدّه اى شهيد و داغدار مى شوند، ولى امّت اسلامى در عزّت و آرامش زندگى مى كنند. (صدور قومٍ مؤ منين ) و نفرمود: ((صدوركم ))
10- سرنوشت مؤ منان در مسائل اجتماعى ، به هم پيوند دارد و پيروزى شما، شفاى دل ساير مؤ منان است (ينصركم ، يشف قومٍ مؤ منين )
تفسير آيه : (15) وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللّهُ عَلَى مَن يَشَآءُ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
ترجمه : 
و خداوند (با پيروزى شما و خوارى دشمن ،) غيظ و خشم دلهاى مؤ منان را از بين ببرد و خداوند لطف خود را بر هركس بخواهد برمى گرداند (و راه توبه رابه روى آنان مى گشايد.) و خداوند، دانا و حكيم است .
پيام ها : 
1- گرچه هدف از جنگ ، رضاى خدا و دفاع و جلوگيرى از شرك و توطئه و پيمان شكنى است ، لكن تسكين دلها و آرام شدن روح نيز از آثار وضعى و ثانوى آن است .⁽¹⁷²⁾ (يذهب غيظ قلوبهم )
2- پس از پيروزى ، از آنان كه براى همبستگى و پيوند نزد شما مى آيند، استقبال كنيد و نگوييد: تا حالا كجا بوديد؟ (و يتوب اللّه على من يشاء)
3- پذيرش توبه ، بستگى به اراده و مشيّت خدا دارد، نه آنكه توبه كننده مستحق آن باشد. (يتوب اللّه على من يشاء)
4- مبادا از بيم خدعه ، آنان را كه به سراغ شما مى آيند نپذيريد! خدا به توبه ى واقعى يا رياكارانه آگاه است ، ولى طبق حكمت الهى بايد هر كه اظهار اسلام مى كند با حفظ اصول ايمنى پذيرفت . (عليم حكيم )