درس چهارم: تاريخچه مختصر (1)

درس گذشته به اين موضوع اختصاص يافت كه منبع و ريشه اصلى عرفان اسلامى كجاست؟ آيا در تعليمات اسلامى و زندگى عملى رسول اكرم و ائمه اطهار چيزهائى كه بتواند از جنبه نظرى الهامبخش يك سلسله معانى لطيف و دقيق عرفانى باشد و از نظر عملى به وجود آورنده يك نشاط روحانى و يك سلسله جوششها و جنبشهاى عرفانى و معنوى بشود وجود دارد يا نه؟ پاسخ اين پرسش مثبت بود. اكنون دنباله اين بحث را دامه مى‏دهيم.

معارف اصيل اسلام و زندگى سرشار از معنويت و تجليات روحانى پيشوايان اسلامى كه الهامبخش معنويتى عميق در جهان اسلام بوده است منحصر به آنچه اصلطلاحا به نام عرفان يا تصوف خوانده و شناخته مى‏شود نيست. بحث درباره شاخه‏اى از معارف اسلامى كه اين نام را ندارد از محل بحث اين درسها خارج است.

ما بحث‏خود را درباره همان شاخه‏اى ادامه مى‏دهيم كه اصطلاحا به نام عرفان يا تصوف خوانده مى‏شود، و بديهى است كه حوصله اين درسها اجازه نمى‏دهد كه به نقد و تحقيق بپردازم.

ما در اينجا كوشش مى‏كنيم كه از جنبه فرهنگى، جريانى را كه در اين شاخه‏ها رخ داده است، آنچنانكه بوده است منعكس سازيم. چنين مناسب مى‏بينيم كه براى آشنائى ابتدائى، اول به تاريخ ساده عرفان و تصوف از صدر اسلام لااقل تا قرن دهم هجرى اشاره كنيم و سپس مسائل عرفان را تا حدودى كه در اين جا ميسر است مطرح سازم و در آخر كار به تحليل علمى و ريشه‏يابى آنها بپردازيم.

آنچه مسلم است اين است كه در صدر اسلام، لااقل در قرن اول هجرى، گروهى به نام عارف يا صوفى در ميان مسليمن وجود نداشته است. نام صوفى در قرن دوم هجرى پيدا شده است. مى‏گويند اولين كسى كه به اين نام خوانده شده است «ابوهاشم صوفى كوفى‏» است كه در قرن دوم هجرى مى‏زيسته است و هم او است كه براى اولين بار در رمله فلسطين صومعه‏اى (خانقاه) براى عبادت گروهى از عباد و زهاد مسلمين ساخت. ⁽¹⁾ تاريخ دقيق وفات ابوهاشم معلوم نيست. ابوهاشم استاد سفيان ثورى متوفاى در 161 بوده است.

ابو القاسم قشيرى كه خود از مشاهير عرفا و صوفيه است مى‏گويد: اين نام قبل از سال 200 هجرى پيدا شده است. نيكولسون نيز مى‏گويد: اين نام در اواخر قرن دوم هجرى پيدا شده است. از روايتى كه در كتاب المعيشة كافى، جلد پنجم آمده است ظاهر مى‏شود كه در زمان امام صادق عليه السلام گروهى - سفيان ثورى و عده‏اى ديگر - در همان زمان يعنى در نيمه اول قرن دوم هجرى به اين نام خوانده مى‏شده‏اند.

اگر ابوهاشم كوفى اولين كسى باشد كه به اين نام خوانده شده باشد و او استاد سفيان ثورى متوفا در سال 161 هجرى هم بوده است، پس در نيمه اول قرن دوم هجرى اين نام معروف شده بوده است نه در اواخر قرن دوم (آنچنانكه نيكولسون و ديگران گفته‏اند) و ظاهرا شبه‏اى نيست كه وجه تسميه صوفيه به اين نام پشمينه پوشى آنها بوده است. ⁽²⁾

صوفيه به دليل زهد و اعراض از دنيا از پوشيدن لباسهاى نرم اجتناب مى‏كردند و مخصوصا لباسهاى درشت پشمين مى‏پوشيدند.

اما اينكه از چه وقت اين گروه خود را «عارف‏» خوانده‏اند باز اطلاع دقيقى نداريم. قدر مسلم اين است و از كلماتى كه از سرى سقطى متوفا در سال 243 هجرى نقل شده است ⁽³⁾ معلوم مى‏شود كه در قرن سوم هجرى اين اصطلاح، شايع و رايج بوده است. ولى در كتاب «اللمع‏» ابونصر سراج طوسى كه از متون معتبر عرفان و تصوف است جمله‏اى از سفيان ثورى نقل مى‏كند كه مى‏رساند در حدود نيمه اول قرن دوم اين اصطلاح پيدا شده بوده است.(اللمع ص 427)

به هر حال در قرن اول هجرى گروهى به نام صوفى وجود نداشته است، اين نام در قرن دوم پيدا شده است و ظاهرا در همين قرن اين جماعت به صورت يك «گروه‏» خاص در آمدند نه در قرن سوم آنچنانكه عقيده بعضى است. ⁽⁴⁾

در قرن اول هجرى هر چند گروهى خاص به نام عارف يا صوفى يا نام ديگر وجود نداشته است ولى اين دليل نمى‏شود كه خيار صحابه صرفا مردمى زاهد و عابد بوده‏اند و همه در يك درجه از ايمان ساده مى‏زيسته‏اند و فاقد حيات معنوى بوده‏اند (آنچنانكه معمولا غربيان و غربزدگان ادعا مى‏كنند)

شايد بعضى از نيكان صحابه جز زهد و عبادت چيزى نداشته‏اند ولى گروهى از يك حيات معنوى نيرومند برخوردار بوده‏اند. آنها نيز همه در يك درجه نبوده‏اند. حتى سلمان و ابوذر در يك درجه از ايمان نيستند. سلمان ظرفيتى از ايمان دارد كه براى ابوذر قابل تحمل نيست.

اگر ابوذر ⁽⁵⁾ آنچه را كه در قلب سلمان است مى‏دانست او را (كافر مى‏دانست و) مى‏كشت.

اكنون به ذكر طبقات عرفا و متصوفه از قرن دوم تا قرن دهم مى‏پردازيم.

عرفاى قرن دوم:

الف. حسن بصرى. تاريخ عرفان مصطلح نيز مانند كلام از حسن بصرى متوفا در 110 هجرى آغاز مى‏شود.

حسن بصرى متولد سال 22 هجرى است، عمر هشتاد و هشت‏ساله‏اى داشته و نه قسمت از عمرش در قرن اول هجرى گذشته است.

حسن بصرى البته به نام «صوفى‏» خوانده نمى‏شده است، از آن جهت جزء صوفيه شمرده مى‏شود كه اولا كتابى تاليف كرده به نام «رعاية حقوق الله‏» كه مى‏تواند اولين كتابت تصوف شناخته شود. نسخه منحصر به فرد اين كتاب در اكسفورد است. نيكولسون مدعى است كه‏«اولين مسلمانى كه روش حيات صوفيانه و حقيقى را نوشته حسن بصرى است، طريقى كه نويسندگان اخير براى تصوف و وصول به مقامات عاليه شرح مى‏دهند: اول توبه، و پس از آن يك سلسله اعمال ديگر، كه هركدام بايد براى ارتقاء به مقام بالاترى به ترتيب عملى شود.» ⁽⁶⁾

ثانيا خود عرفا، بعضى از سلاسل طريقت را به حسن بصرى و از او به حضرت امير عليه السلام مى‏رسانند، مانند سلسله مشايخ ابوسعيد ابوالخير. ⁽⁷⁾ ابن النديم در «الفهرست‏» فن پنجم از مقاله پنجم سلسله ابومحمد جعفر خلدى را نيز به حسن بصرى مى‏رساند و مى‏گويد حسن هفتاد نفر از اصحاب بدر را درك كرده است.

ثالثا بعضى از حكايات كه نقل شده است مى‏رساند كه حسن بصرى عملا جزء گروهى بوده است كه بعدها نام متصوفه يافتند. بعدا بعضى از آن حكايات را به مناسبت نقل خواهيم كرد. حسن بصرى ايرانى الاصل است.

ب. مالك بن دينال. اين مرد اهل بصره است، از كسانى بوده است كه كار زهد و ترك لذت را به افراط كشانده است. داستانها از او در اين جهت نقل مى‏شود. وى در سال 131 هجرى درگذشته است.

ج. ابراهيم ادهم. اهل بلخ است. داستان معروفى دارد شبيه داستان معروف بودا. گويند در ابتدا پادشاه بود و جرياناتى رخ داد كه تائب شد و در سلسله اهل تصوف قرار گرفت.

عرفا براى وى اهميت زيادى قائلند. در مثنوى داستان جالبى براى او آورده است. ابراهيم در حدود سال 161 هجرى درگذشته است.

د. رابعه عدويه. اين زن مصرى‏الاصل و يا بصرى‏الاصل و از اعاجيب روزگار است، و چون چهارمين دختر خانواده‏اش بود «رابعه‏» ناميده شد. رابه عدويه غير از رابعه شاميه است كه او هم از عرفا است و معاصر جامى است و در قرن نهم مى‏زيسته است. رابعه عدويه كلماتى بلند و اشعارى در اوج عرفان و حالاتى عجيب دارد. داستانى درباره عيادت حسن بصرى و مالك بن دينال و يك نفر ديگر از او نقل مى‏شود كه جالب است. رابعه در حدود 135 يا 136 درگذشته است و بعضى گفته‏اند وفاتش در 180 يا 185 بوده است.

ه. ابوهاشم صوفى كوفى. اهل شام است. در آن منطقه متولد شده و در همان منطقه زيسته است. تاريخ وفاتش مجهول است. اين قدر معلوم است كه استاد سفيان ثورى متوفى 161 بوده است. ظاهرا اول كسى است كه به نام «صوفى‏» خوانده شده است. سفيان گفته است: اگر ابوهاشم نبود من دقايق ريا را نمى‏شناختم.

و. شقيق بلخى. شاگرد ابراهيم ادهم بوده است. بنابر نقل «ريحانة الادب‏» و غيره از كتاب «كشف الغمه‏» على بن عيسى اربلى و از «نورالابصار» شبلنجى، در راه مكه با حضرت موسى بن جعفر عليه السلام ملاقات داشته و از آن حضرت مقامات و كرامات نقل كرده است. در سال 153 يا 174 يا 184 درگذشته است.

ز. معروف كرخى. اهل كرخ بغداد است ولى از اينكه نام پدرش «فيروز» است به نظر مى‏رسد كه ايرانى‏الاصل است.اين مرد از معاريف و مشاهير عرفا است. مى‏گويند پدر و مادرش نصرانى بودند و خودش به دست‏حضرت رضا عليه السلام مسلمان شد و از آن حضرت استفاده كرد.

بسيارى از سلاسل طريقت، بر حسب ادعاى عرفا، به معروف كرخى و به وسيله او به حضرت رضا و از طريق آن حضرت به ائمه پيشين تا حضرت رسول مى‏رسد و بدين جهت اين سلسله را سلسلة‏الذهب «رشته طلائى‏» مى‏خوانند. ذهبى‏ها عموما چنين ادعائى دارند. وفات معروف در حدود سالهاى 200 تا 206 بوده است.

ح. فضيل بن عياض. اين مرد اصلا اهل مرو است، ايرانى عرب نژاد است. مى‏گويند در ابتدا راهزن بود،يك شب كه براى دزدى از ديوارى بالا رفت، يك آيه قرآن كه از شب زنده‏دارى شنيد او را منقلب و تائب ساخت. كتاب «مصباح الشريعه‏» منسوب به او است و مى‏گويند آن كتاب يك سلسله درسها است كه از امام صادق عليه السلام گرفته است. محدث متبحر قرن اخير، مرحوم حاج ميرزا حسين نورى در خاتمه «مستدرك‏» به اين كتاب اظهار اعتماد كرده است. فضيل در سال 187 درگذشته است.

عرفاى قرن سوم:

الف. بايزيد بسطامى. (طيفور بن عيس) از اكابر عرفا و اصلا اهل بسطام است. مى‏گويند اول كسى است كه صريحا از فناء فى الله و بقاء بالله سخن گفته است. بايزيد گفته است: «از بايزيدى خارج شدم مانند مار از پوست‏». بايزيد به اصطلاح شطحياتى دارد كه موجب تكفيرش شده است. خود عرفا او را از اصحاب «سكر» مى‏نامند، يعنى در حال جذبه و بى خودى آن سخنان را مى‏گفته است. بايزيد در سال 261 درگذشته است. بعضى ادعا كرده‏اند كه سقاى خانه امام صادق عليه السلام بوده است ولى اين ادعا با تاريخ جور در نمى‏آيد، يعنى بايزيد عصر امام صادق را درك نكرده است.

ب. بشر حفى. اهل بغداد است و پدرانش اهل مرو بوده‏اند. از مشاهير عرفا است. او نيز در ابتدا اهل فسق و فجور بوده و بعد توبه كرده است.

علامه حلى در «منهاج الكرامه‏» داستانى نقل كرده است مبنى بر اينكه توبه او به ست‏حضرت موسى بن جعفر عليه السلام صورت گرفته است و چون در حالى تشرف به توبه پيدا كرد كه «حافى پابرهنه‏» بود به بشر حافى معروف شد. بعضى علت «حافى‏» ناميدن او را چيز ديگر گفته‏اند. بشر حافى در سال 226 يا 227 درگذشته است.

ج. سرى سقطى. اهل بغداد است.نمى‏دانيم اصلا كجايى بوده است. وى از دوستان و همراهان بشر حافى بوده است. سرى سقطى اهل شفقت به خلق خدا و ايثار بوده است.

ابن خلكان در «وفيات الاعيان‏» نوشته است كه سرى گفت: سى سال است كه از يك جمله «الحمدلله‏» كه بر زبانم جارى شد استغفار مى‏كنم. گفتند: چگونه؟ گفت: شبى حريقى در بازار رخ داد، بيرون آمدم ببينم كه به دكان من رسيده يا نه؟ به من گفته شد به دكان تو نرسيده است. گفتم: الحمدلله. يكمرتبه متنبه شدم كه گيرم دكان من آسيبى نديده باشد، آيا نمى‏بايست من در انديشه مسلمين باشم؟! سعدى به همين داستان (با اندك تفاوت) اشاره مى‏كند آنجا كه مى‏گويد:

شبى دود خلق آتشى برفروخت شنيدم كه بغداد نيمى بسوخت يكى شكر گفت اندر آن خاك و دود كه دكان ما را گزندى نبود جهانديده‏اى گفتش آى بو الهوس تو را خود غم خويشتن بود و بس؟ پسندى كه شهرى بسوزد به نار اگر خود سرايت بود بر كنار؟

سرى شاگرد و مريد «معروف كرخى‏» و استاد و دائى جنيد بغدادى است، سخنان زيادى در توحيد و عشق الهى و غيره دارد، و هم او است كه مى‏گويد: عارف مانند آفتاب بر همه عالم مى‏تابد و مانند زمين بار نيك و بد را به دوش مى‏كشد و مانند آب مايه زندگانى همه دلها است و مانند آتش به همه پرتوافشانى مى‏كند.

سرى در سال 254 يا 250 در سن نود و هشت‏سالگى درگذشته است.

د. حارث محاسبى. بصرى الاصل است و از دوستان و مصاحبان جنيد بوده است. از آن جهت او را «محاسبى‏» خوانده‏اند كه به امر مراقبه و محاسبه اهتمام تام داشت. معاصر احمد بن حنبل است. احمد بن حنبل چون دشمن علم كلام بود او را به واسطه ورودش در علم كلام طرد كرد و همين سبب اعراض مردم از او شد. حارث در سال 243 درگذشته است.

ه. جنيد بغدادى. اصلا اهل نهاوند است. عرفا و متصوفه او را «سيد الطائفه‏» مى‏خوانند، همچنانكه فقهاء شيعه، شيخ طوسى را «شيخ الطائفه‏» مى‏خوانند.

جنيد يك عارف معتدل به شمار مى‏رود. برخى شطحيات كه از ديگران شنيده شده از او شنيده نشده اشت. او حتى لباس اهل تصوف به تن نمى‏كرد و در زى علما و فقها بود. به او گفتند: به خاطر ياران هم كه هست‏خرقه (لباس اهل تصوف) بپوش. گفت: اگر مى‏دانستم كه از لباس كارى ساخته است از آهن گداخته جامه مى‏ساختم. اما نداى حقيقت اين است كه: ليس الاعتبار بالخرقة انما الاعتبار بالخرقة انما الاعتبار بالحرقة يعنى از خرقه كارى ساخته نيست، حرقه (آتش دل)× لازم است. جنيد خواهرزاده و مريد شاگرد سرى سقطى و هم شاگرد حارث محاسبى بوده است. گويند در سال 297 در نود سالگى درگذشت.

و. ذوالنون مصرى. وى اهل مصر است. در فقه شاگرد «مالك بن انس‏» فقيه معروف بوده است. جامى او را رئيس صوفيان خوانده است. هم او اول كسى است كه رمز به كار برد و مسائل عرفانى را با اصطلاحات رمزى بيان كرد كه فقط كسانى كه واردند بفهمند و ناواردها چيزى نفهمند. اين روش تدريجا معمول شد، معانى عرفانى به صورت غزل و با تعبيرات سمبوليك بيان شد. برخى معتقدند كه بسيارى از تعليمات فلسفه نو افلاطونى وسيله ذوالنون وارد عرفان و تصوف شد. ⁽⁸⁾ ذوالنون در فاصله سالهاى 240 - 250 درگذشته است.

ز. سهل بن عبدالله تسترى. از اكابر عرفا و صوفيه و اصلا اهل شوشتر است. فرقه‏اى از عرفا كه اصل را بر مجاهده نفس مى‏دانند به نام او «سهليه‏» خوانده مى‏شوند. در مكه معظمه با ذوالنون مصرى ملاقات داشته است. وى در سال 283 يا 293 درگذشته است. ⁽⁹⁾

ح. حسين بن منصور حلاج. اصلا اهل بيضاء از توابع شيراز است ولى در عراق رشد و نما يافته است. حلاج از جنجالى‏ترين عرفاى دوره اسلامى است. شطحيات فراوان گفته است. به كفر و ارتداد و ادعاى خدائى متهم شد، فقها تكفيرش كردند و در زمان مقتدر عباسى به دار آويخته شد. خود عرفا او را به افشاى اسرار متهم مى‏كنند. حافظ مى‏گويد:

گفت آن يار كزو گشت‏سردار بلند جرمش آن بود كه اسرار هويدا مى‏كرد.

بعضى او را مردى شعبده‏باز مى‏دانند. خود عرفا او را تبرئه مى‏كنند و مى‏گويند سخنان او و بايزيد كه بوى كفر مى‏دهد در حال سكر و بى‏خودى بوده است.

2- صوف پشم

3- تذكرة الاولياء شيخ عطار.

4- دكتر غنى، تاريخ تصوف در اسلام.

5- سفينة البحار محدث قمى، ماده سلم.

6- ميراث اسلام ص 85 ايضا رجوع شود به محاضرات دكتر عبدالرحمن بدوى در دانشكده الهيات و معارف اسلامى در سال تحصيلى 53 - 52. نكته قابل توجه اين است كه بسيارى از كلمات نهج البلاغه در آن رساله هست. اين نكته با توجه به اينكه بعضى از صوفيه سلسله اسناد خود را از طريق حسن بصرى به حضرت امير عليه السلام مى‏رسانند بيشتر قابل توجه است و مساله قابل تحقيق است.

7- تاريخ تصوف در اسلام ص 462. نقل از كتاب «حالات و سخنان ابوسعيد ابوالخير».

8- تاريخ تصوف در اسلام ص 55.

9- طبقات الصوفيه ابوعبدالرحمن شلمى ص 206.