1- مائده ، آيه 105.
2- الميزان ، ج 2، ص 174 - 180، اقتباس .
3-- ذاريات ، آيه 21.
4-- شرح غرر الحكم ، ج 7، ص 387.
5-- همان .
6-- شرح غرر الحكم ، ج 7، ص 53.
7-- همان ، ص 387.
8-- مائده ، آيه 105.
9-- ر.ك .الميزان ، ج 6، ص 165 و 170.
10-- شرح غررالحكم ، ج 7، ص 387.
11-- همان ، ص 243.
12-- آيه 53.
13-- آيه 21.
14-- الميزان ، ج 6، ص 182186، اقتباس .
15-- جامع السعادات ، ج 1، ص 5 9 و طهارة الاعراق ، ابن مسكويه ، ص 28 32.
16-- معراج السعادة ، ص 6، انتشارات جاويدان .
17-- ر.ك . به معارف قرآن ، محمد تقى مصباح يزدى ، ص 321324، انتشارات در راه حق .
18-- طه ، آيه 55.
19-- روم ،آيه 20.
20-- انعام ، آيه 2.
21-- صافات ، آيه 11.
22-- رحمن ، آيه 14.
23-- سجده ، آيه 14. (با استفاده از ترجمه الميزان )
24-- مؤ منون ، آيات 12 14.
25-- الميزان ، ج 16، ص 263.
26-- ممكن است نسلهاى ديگرى از آدمها قبل اين نسل بوده باشند. در اين باره به روايات ص 156، ج 4، تفسير الميزان رجوع شود.
27-- الميزان ج 16، ص 263.
28-- نساء، آيه 2.
29-- ر.ك .معارف قرآن ، ص 341 به بعد؛ و الميزان ج 16، ص 256 257.
30-- مؤ منون ،آيات 12 14.
31-- سجده ، آيه 9.
32-- حج ، آيه 29، آيه 72.
33-- الميزان ، علّامه طباطبايى ، ج 1، ص 269 374.
34-- جزوه معارف ، محمد تقى مصباح ، درسهاى دانشگاه بخش دوّم انسان شناسى ، درس 31، ص ‍ 42.
35-- احوال النفس ، ابن سينا، ص 184.
36-- نهاية الحكمة ، علامه طباطبايى ، ص 236، انتشارات اسلامى .
37-- تجرد در لغت به معناى برهنه بودن است و در اصطلاح فلسفه بر كنار بودن شى ء از خواص ماده مانند تقسيم پذيرى و تغيير و تحوّل و مانند آنهاست . ر.ك .معارف قرآن ، ص 456. 38-- تفسير روح المعانى ، الوسى ج 15، ص 143.
39-- التّفسير الكبير، ج 21، ص 44.
40-- بسيكولوزى ، ارانى ، ص 9.
41-- همان مدرك ، ص 31.
42-- نهاية الحكمة ، ص 239، وحاشيه ، مصباح ، ص 354 چاپ مستقل .
43-- سجده ، آيه 10.
44-- همان ، آيه 11.
45-- معارف قرآن ، ص 451 450، اقتباس .
46-- مؤ منون ، آيه 14.
47-- معارف قرآن ، ص 457، اقتباس .
48-- اسرا، آيه 85.
49-- الميزان ، ج 13، ص 197، اقتباس .
50-- ر.ك .مبداء و معاد، صد المتاءلمين ، ص 383 382؛ و اسفار، ج 9، ص 186.
51-- حشر، آيه 19.
52-- شمس ، آيات 7 10.
53-- مائده ، آيه 105.
54-- بحار الانوار، ج 1، ص 82، چاپ ايران .
55-- بحار الانوار، ج 70، ص 52، چاپ ايران .
56- الحكمة ، ص 213، جامعه مدرسين حوزه علميه قم .
57-- بحار الانوار، ج 61، ص 40.
58-- مفردات الفاظ القرآن ، الراغب الاصفهانى ، ص 382.
59-- روم ، آيه 30.
60-- فطرت ، شهيد مطهرى ، ص 23، نشر انجمن اسلامى مدرسه عالى ساختمان .
61-- ر.ك .فطرت ، ص 33 به بعد.
62-- ر.ك .سير حكمت در اروپا، ج 1 ص 28 32.
63-- ر.ك .سير حكمت در اروپا، ج 2، ص 128.
64-- ر.ك .سير حكمت در اروپا، محمد على فروغى ، ج 1، ص 181.
65-- نحل ، آيه 78 (ترجمه آيه در درس اول گذشت ).
66-- اين بحث بطور دقيق نظر فيلسوفان متاءخر اسلامى درباره معقولات ثانيه فلسفى و معلقول اوّل مى باشد. (ر.ك .شرح مبسوط منظومه ، مرتضى مطهرى )
67-- ر.ك .به فطرت ، ص 49 63.
68-- طه ، آيه 50.
69-- ترجمه الميزان ، ج 2، ص 174، اقتباس .
70-- فطرت ، شهيد مطهرى ، ص 20 30، اقتباس .
71-- زمينه روان شناسى ، ريقا انكينسون ، ص 283.
72-- فطرت ، مرتضى مطهرى ، ص 28 29.
73-- اسلام و روانشناسى ، بخش عواطف ، محمد آل اسحق فطرت بنيان روان شناسى اسلامى ، على اصغر احمدى روان شناسى انگيزه و عواطف ، على پور مقدس ، اقتباس .
74-- روان شناسى انگيزه ها و عواطف ، ص 81.
75-- ر.ك . روان شناسى انگيزه ها و عواطف ، على پور مقدس ، بحث عواطف اسلام و روان شناسى ، محمد آل اسحق .
76-- روان شناسى از ديدگاه غزالى و دانشمندان اسلامى ، عبدالكريم عثمان ، ترجمه محمد باقر حجتى ، ج 2، ص 140، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، اقتباس .
77-- زمينه روان شناسى ريتال ، اتكينسون ، ترجمه محمد امينى ، ج 1، ص 99، اقتباس .
78-- اسراء، آيه 84.
79-- الميزان ، ج 13، ص 203، اقتباس .
80-- در اين بخش ، از كتاب انسان و ايمان ، شهيد مرتضى مطهرى ، استفاده شده است .
81-- امام باقر (ع ) در اين زمينه مى فرمود: ما خلق اللّه خلقا اكرم على اللّه عزّ و جلّ من مؤ من لانّ الملائكة خدّام المؤ منين . خداوند مخلوقى شريفتر و بزرگوارتر از مؤ من خلق نكرده است زيرا فرشتگان خدمتگذار مؤ منان هستند (ر.ك .بحار الانوار، ج 69، ص 19. انتشارات المكتبة الاسلامية )
82-- تين ، آيه 5.
83-- جهان بينى اسلامى ، مرتضى مطهرى ، ص 247، انتشارات صدرا، قم ، اقتباس .
84-- بقره ، آيه 30 33. 85-- ر.ك .تفسير الميزان ، ج 1، ص 116118، انتشارات جامعه مدرسين قم .
86-- جهان بينى اسلامى ، مرتضى مطهرى ، ص 283.
87-- ر.ك .معارف قرآن ، مصباح يزدى ، ص 360، انتشارات مؤ سسه در راه حق ، قم .
88-- ر.ك . تفسير نمونه ، ج 1، ص 121 122، انتشارات دارالكتب الاسلاميه .
89-- تفسير الميزان ، ج 1، ص 115.
90-- نحل ، آيه 62 و آيه هاى ديگرى نظير آيه هاى 14 سوره يونس و 69 سوره اعراف و غير اينها.
91-- تفسير الميزان ، ج 1، ص 116؛ و معارف قرآن ، ص 366، اقتباس .
92-- سجده ، آيه 7 9.
93-- اسراء، آيه 85.
94-- ر.ك .تفسير نمونه ، ج 17، ص 127 128؛ و معارف قرآن ، ص 356 358. ناگفته نماند كه روح ، شرط لازم در مسجود واقع شدن انسان است نه شرط كافى . يعنى اگر روح نبود، انسان شايسته اين تقديس نمى شد، نه اينكه شرط يا شروط ديگرى ندارد.
95-- بقره ، آيه 34.
96-- حجر، آيه 29 ص ، آيه 72.
97-- قرآن كريم (از جمله در آيه 50 سوره كهف ) شيطان را از جنيان معرفى مى كند.
98-- حضرت على (ع ) در نهج البلاغه خطبه قاصعه مى فرمايد: شيطان شش هزار سال خدا را بندگى كرد كه معلوم نيست آيا از سال دنيا است يا از سال آخرت .
99-- درباره چگونگى امر به سجده و تمرّد شيطان ، به تفسير آيه هاى 26 43 سوره حجر و 71 85 سوره ((ص )) رجوع كنيد.
100-- ر.ك . تفسير الميزان ، ج 8، ص 20، انتشارات جامعه مدرسين قم .
101-- اسراء، آيه 70.
102-- قاموس قرآن ، على اكبر قرشى ، ج 5، ص 191؛ و الميزان ، ج 13، ص 156، اقتباس .
103-- الميزان ، ج 13، ص 158.
104-- ر.ك .تفسير نمونه ، ج 12، ص 198؛ والميزان ، ج 13، ص 158 159.
105-- ر.ك .الميزان ، ج 13، ص 156.
106-- ر.ك .معارف قرآن ، ص 378.
107-- كرامت اختيارى ، چنانچه از نامش پيداست در ارتباط كامل با اختيار و انتخاب انسان مى باشد. مراد از اختيار در اينجا بدين معناست كه انسان داراى جاذبه هاى درونى مختلفى است كه مى تواند يكى را بر ديگرى ترجيح داده و آن را انتخاب كند و اين اختيار، ملاك تكليف انسان مى باشد (ر.ك .معارف قرآن ، ص 374 392).
108-- شمس ، آيه 8.
109-- كهف ، آيه 29؛ بقره ، آيه 256.
110--110انشقاق ، آيه 6.
111-- بقره ، آيه 197.
112-- حج ، آيه 37.
113-- حجرات ، آيه 13.
114-- تغابن ، آيه 16.
115-- قسمتى از مطالب اين بخش از كتاب كرامت در قرآن ، جوادى آملى ، ص 51،65،66،228 اقتباس شده است .
116--ظ نحل ، آيه 96؛ و حج ، آيه 6.
117-- ر.ك .الميزان ، ج 13، ص 160 163، مؤ سسه الاعلمى للمطبوعات ، بيروت .
118-- انبياء، آيه 26.
119-- تحريم ، آيه 6.
120-- نحل ، آيه 49 50؛ و شورى ، آيه 5.
121-- انبياء، آيات 27 28.
122-- واژه هاى ((صلصال )) و ((حمامسنون )) در چهار آيه از قرآن (حجر آيات 26 و 28 و33 و رحمن ، آيه 14) آمده است و بعنوان سنگ بناى خلقت انسان مطرح شده است . صلصال به معناى گل خشك ، و حما به معناى گل سياه بدبو، و مسنون به معناى آميخته يا مصور مى باشد (ر.ك .قاموس قرآن ، على اكبر قرشى ، ج 4، ص 146، دارالكتب الاسلاميه ).
123-- تفسير نمونه ، ج 11، و ج 12، ص 199 200؛ و ج 17، ص 128، اقتباس .
124-- الميزان ، ج 13، ص 164 165، اقتباس .
125-- بحار الانوار، ج 60، ص 299، اسلاميه .
126--اسفار، ملاصدرا، ج 1، ص 21-22 ؛ داراحياء التراث العربى ، بيروت .
127--انبياء، آيه 16.
128--مؤ منون آيه 115.
129--آل عمران ، آيه 191.
130-- برخى از آنها عبارتند از حج ، آيه 65 ؛ لقمان ، آيه 20 ؛ جاثيه ، آيات 12-13 ؛ ابراهيم ، آيات 32-33.
131-- لقمان ، آيه 20.
132--الميزان ، ج 16، ص 229، مؤ سسة اعلمى للمطبوعات ، بيروت .
133--در قرآن كريم ، ايه هاى زيادى وجود دارد كه در آنها تصريح شده همه موجودات آسمانى و زمينى خدا را تسبيح و تقديس مى كنند. از آن جمله آيه هاى زير است : اسراء، آيه 44، انبياء، آيه 79، نور، آيه 41، رعد، آيه 15، و آيه اول سوره هاى حديد، حشر، جمعه ، تغابن و صف و غير آنها. براى تحقيق بيشتر به تفسير آيه هاى مزبور رجوع كنيد.
134--جهان بينى اسلامى ، مرتضى مطهرى ، ص 82-83، انتشارات صدرا - قم ، اقتباس .
135--ذاريات ، آيه 56.
136--الميزان ، ج 18، ص 386، مؤ سسه اعلمى للمطبوعات ، بيروت ، اقتباس .
137--قاموس قران ، قرشى ، ج 4، ص 279.
138--المفردات فى غريب القرآن ، ص 319 و 223، دارالمعرفة ، بيروت .
139--الميزان ، ج 18، ص 388، اقتباس .
140--همان .
141--تحف العقول ، تصحيح على اكبر غفارى ، ص 246، انتشارات جامعه مدرسين قم .
142--سباء، آيه 13.
143--بقره ، آيه 21.
144--تحف العقول ، ص 246.
145--طه ، آيه 114.
146--تغابن ، آيه 1.
147--نهج البلاغه ، ترجمه و شرح شهيدى ، خطبه 185، نشر سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى .
148--عرفان اسلامى ، حسين انصاريان ، ج 5، ص 91.
149--اسرار عبادات ، جوادى آملى ، ص 39 ؛ گفتارهاى معنوى ، مرتضى مطهرى ، ص 74.
150--مائده ، آيه 6.
151--معارف قرآن ، مصباح يزدى ، ص 27، اقتباس .
152--بقره ، آيه 138.
153--طه ، آيه 14.
154--نور، آيه 37.
155--عنكبوت ، آيه 45.
156--از جمله آيات 77 سوره فرقان و 60 سوره غافر و 186 سوره بقره و 8 سوره زمر و 12 سوره يونس و 62 سوره نحل مى باشد.
157--بحارالانوار، ج 93، ص 300، چاپ المكتبة الاسلاميه ، تهران .
158--اصول كافى ، ج 2، ص 339، تصحيح املى و غفارى ، چاپ المكتبد الااسلامية تهران .
159--ر.ك . بحارالانوار، ج 68، ص 327-327، مؤ سسه الوفاء، بيروت .
160--ر.ك . آصول كافى ، ترجمه كمره اى ، ج 3، ص 95، كتابفروشى اسلاميه تهران .
161--بحارالانوار، ج 52، ص 122-123.
162--قرب الاسناد، ص 146، چاپ كتابفروشى نينوا، تهران .
163--بحارالانوار، ج 103، ص 17-18، انتشارات المكتبة الاسلامية ، تهران .
164--تعبير بهترين و برترين و نظاير آن در اين گونه روايات از باب مبالغه در تعبير و به معناى برترى نسبى است نه برترى مطلق .
165--مؤ من ، آيه 60.
166--ر.ك . بقره ، آيه 34 ؛ ص ، آيات 73-78.
167--بقره ، آيه 264.
168--كهف ، آيه 46.
169--ر.ك .اصول كافى ، ترجمه و شرح سيدجواد مصطفوى ، ج 3، ص 197.
170--منافقون ، آيه 9.
171--بحارالانوار، ج 103، ص 16، المكتبة الاسلاميه ، تهران .
172--همان .
173-- فاطر، آيه 15، لفظ غنى (بى نيازى ) در بسيارى از آيات تكرار شده است . از آن جمله ، آيات 40 سوره نمل و 38 سوره محمد و 6 سوره عنكبوت و 9 آل عمران و 8 سوره ابراهيم .
174--نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، خطبه 184، ص 611، انتشارات فقيه ، تهران .
175--فصلت ، آيه 46.
176--حجر، آيه 99.
177--الميزان ، ج 12، ص 196.
178--ر.ك .شناخت شناسى در قرآن ، جوادى آملى ، ص 156، چاپ اهل بيت (ع ) قم ؛ اسرار عبادات ، جوادى آملى ، ص 255 و 271، انتشارات الزهرا(س )، قم .
179--اسرارعبادت ، ص 10 و 255 و 260، اقتباس .
180--انفال ، آيه 29.
181-- الميزان ، ج 9، ص 56.
182--ر.ك . بحارالانوار، ج 77، ص 45. اين روايت در درس پانزده مورد استفاده قرار گرفت .
183--فاطر، آيه 10.
184--ظر.ك . الميزان ، ج 17، ص 23-24.
185--بقره ، آيه 165.
186--اصول كافى ، ج 2، ص 83، چاپ دارالصعب و دارالتعارف المطبوعات ، بيروت .
187--اخلاق حسنه ، ملامحسن فيض كاشانى ، ترجمه محمد باقر ساعدى ، ص 205، انتشارات پيام آزادى ، تهران .
188--همان ، ص 207-208.
189--معراج السعاده ، ص 16.
190--بحارالانوار، ج 10، ص 99.
191--معراج السعادة ، ص 578، اقتباس .
192--مفاتيح الجنان ، شيخ عباس قمى ، مناجات خمس عشره ،مناجات المحبيّن .
193--اخلاق حسنه ، ص 212.
194--رعد، آيه 28.
195--بحارالانوار، ج 82، ص 193، چاپ المكتبة الاسلاميه ، تهران .
196-- بحارالانوار، ج 82، ص 193، چاپ المكتبة الاسلاميه ، تهران .
197--نيايش ، ص 27 و 50 و 57، به نقل از عبادت در اسلام ، صادقى اردستانى ، ص 94 و 100، انتشارات خزر، تهران .
198--نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، خطبه 213، ص 703-705، انتشارات فقيه ، تهران .
199-- مريم ، آيه 96.
200--تفسير فى ظلال القرآن ، سيد قطب ، ج 5، ص 454، داراحياء التراث العربى ، بيروت .
201--ر.ك . تفسير نمونه ، ج 13، ص 147-149، دارالكتب الاسلاميه ، تهران .
202--مصباح الشريعه و مقتاح الحقيقة ، ترجمه و شرح حسن مصطفوى ، ص 453، انتشارات انجمن اسلامى حكمت و فلسفه .
203--الميزان ، ج 6، ص 162-163 و 182-184 و 190-191، اقتباس .
204--كليات حديث قدسى ، شيخ حر عاملى ، مترجم كاظمى خلخالى ، انتشارات فقيه كاظمى .