بسم الله الرحمن الرحيم

خطبه ى كتاب

تمام سپاس و حمد ، و مدح و شكر براى خدايى است كه مستجمع جميع صفات كماليّه منزّه از تمام عيوب و نقايص است .

 اختصاصِ تمام سپاس و ستايش براى خداى متعال عزيز به خاطر اين است كه وجود مقدّسش خالق ، صاحب جهان ، پرورش دهنده و حافظ تمام موجودات ، مبدأ رحمت و عنايت نسبت به تمام عوالم ظاهر و باطن است .

يكى از عارفان دل سوخته در حمد حضرت احديّت چنين تقرير فرموده است :

رياض حمد و ثنا و حدايق سپاس بى منته ، مختص واجب الوجودى است ـ جلّ شأنه و عمّ اِحسانُه ـ كه از فيض بى نهايت و فرط مرحمت رياحين ، موجودات را از ظلمت عدم به گلشن وجود جلوه داده است .

كريمى كه از كمال احسان ، نهال وجود بنى آدم را به آبيارى ( وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ) به ثمر  ( إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً ) مثمر و بارور فرمود .

من صورتى به صورت انسان نديده ام   ***   آئينه اى بدين صفت و شان نديده ام

از كوى دوست آمده ام تا به كوى دوست  ***  در راه كعبه خار مغيلان نديده ام

با سامرى بگوى كه اين گاو بى شعور  ***  گوساله تر زمردم نادان نديده ام

نازم مقام آدم خاكى نژاد را  ***  صورتگرى چو خالق سبحان نديده ام

گر مرد اين درى به درآ كاندرين سراى  ***  من سالهاست حاجب و دربان نديده ام

ساقى گرفت عهد به پاى خم غدير  ***  غير از قليل بر سر پيمان نديده ام

ساعى سرود چند كلامى براى پند  ***  شيرين تر از نصيحت لقمان نديده ام

رحيمى كه بساتين قلوب مقرّبان درگاه را به دستيارىِ «قَلْبُ المُؤْمِنِ بَيْنَ الإصْبَعَيْنِ مِنْ أَصابِع الرَّحمن» به اشجار ( أَلاَ بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ) مُخْضر ورَيان نمود .

غفورى كه از گلزارِ ( لاَ تَقْنَطُوا مِن رَحْمَةِ اللَّهِ ) گلهاى ( إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيع ) دمانيده .

مهربانى كه در بهارستان ( لاَ تَيْأَسُوا مِن رَّوْحِ اللَّهِ ) زهره ىِ ( يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَات ) برويانده .

بى مانندى كه ادراك از سياحت بيداى معرفتش «ما عَرَفْناكَ حَقّ مَعْرِفَتِك» گويان دانائى كه پويندگان دانش به پيمودن صحراى كمالش در وادىِ ( لاَ عِلْمَ لَنَا اِلاّ مَا عَلَّمْتَنَ ) پويان «لا أُحْصي ثَناءَ عَلَيْكَ أَنْتَ كَما أَثْنَيْتَ عَلى نَفْسِكَ» .

منعمى كه بلبل زبان و طوطى بيان در شاخسار نعماء و شكرستان آلاء او ابكم ( إِن تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَ ) .

قادرى كه خرد خرده دان و عقل دوربين در تماشاى گلستان صنايع و بوستان بدايع او حيران ( وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ ) .

خداوندى كه جميع موجودات به زبان بى زبانى اداى ثناى بى منتهاى او نموده اند و به قدم عجز و ناتوانى سپاس بى قياس او پيموده اند .

عندليبان روضه ى ايجاد از هر غنچه كتابى خوانند و هر ورقى از اشجار امكان را بابى دانند .

اطفال چمن ممكنات همگى در تسبيح و تحميد و نو رسيدگان گلشن مكوّنات جملگى در تحليل و تمجيد : اگر سرو است در هوايش پا در گِل افتاده و اگر چنار است كف تضرّع گشاده و اگر صنوبر است به بندگيش قد كشيده و اگر بيد است واله و مجنونش گرديده است و اگر ارغوان است زعشقش غرقه در خون و اگر تاك است به دارش سرنگون و اگر شمشاد است به خدمتش در قيام و اگر نخل است زذكرش شيرين كام و اگر بنفشه است از غمش سوگوار و اگر لاله است زوردش داغدار و اگر سنبل است پريشانيش از اوست ، اگر گل است از مهرش سرخ روست ، اگر خاراست از گلزار آن نگار است و اگر نرگس است بيمار آن دلدار است ، اگر سوسن است حمد او گويد و اگر سمن است راه تسبيح او جويد : ( وَإِن مِن شَيْء إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلكِن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ ) .

روز آن است كه ما خويش بر آن يار زنيم  ***  نظرى سير بر آن روى چو گلنار زنيم

مشترىوار سر زلف مه خود گيريم  ***  فتنه و غلغله اندر همه بازار زنيم

اندر افتيم در آن گلشن چون باد صبا  ***  همه بر جيب گل و جعد سمن زار زنيم

نفسى كوزه زنيم و نفسى كاسه خوريم  ***  تا سبووار همه بر هم و خمّار زنيم

تا به كى نامه بخوانيم گه جام رسيد  ***  نامه را يك نفسى در سر دستار زنيم

چنگ اقبال زفرّ رخ تو ساخته شد  ***  واجب آيد كه دو سه زخمه بر آن تار زنيم

وقت شور آمد و هنگام نگه داشت نماند  ***  ما كه مستيم چه دانيم چه مقدار زنيم

خاك زر مى شود اندر كف اخوان صفا  ***  خاك در ديده اين عالم غدّار زنيم

مى كشانند سوى ميمنه ما را به طناب  ***  خيمه ى عشرت ازين بار در اسرار زنيم

شد جهان روشن و خوش از رخ آتش روئى  ***  خيز تا آتش در مكسبه و كار زنيم

پاره پاره شود و زنده شود چون كُه طور  ***  گر زبرق دل خود بر كُه كهسار زنيم

هله باقيش تو گو كه به وجود چو توئى  ***  سرد و حيف است كه ما حلقه ى گفتار زنيم

(الَّذي نَوَّرَ قُلُوبَ الْعارِفينَ بِذِكْرِهِ) .

« پروردگارى كه تيرگى غفلت و غبار ظلمت را از دلهاى عارفان زدود و به نور يادش روشن نمود » .

شايد بتوان گفت : منظور از ذكر در جمله ى فوق قرآن مجيد است ، چنانكه در بسيارى از آيات ، از آن به عنوان ذكر ياد شده است :

( إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ) .

معنا اين مى شود ، كه عارفان با توفيق حضرت حق ، به كتاب الهى تسليم شده ، و موفّق به شناخت مفاهيم ملكوتى آن شدند ، و از پى معرفت به اجراى فرامين آن برخاستند ، و از اين طريق تاريكى جهل و ظلم بر نفس و بى ايمانى را زدوده و خانه ى قلب را به نور ملكوتى قرآن روشن كردند ، و با اين چراغ پر فروغ الهى ، در بين مردم زيستند ; چنانكه فرمود :

( وَجَعَلْنَا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ ) .

و ما براى او نورى قرار داديم كه در پرتو آن در بين مردم زندگى مى كند .

از بركت اين نور ، به يقين رسيدند و از پى آن يقين آراسته به حسنات اخلاقى و عملى شدند و با عنايت حق حيات طيّبه به دست آوردند :

( مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِن ذَكَر أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً ) .

آرى ، قرآن مجيد نور الهى است ، چنانچه خود قرآن به اين معنا شهادت مى دهد :

( وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِين ) .

رسول خدا مى فرمايد :

(فَاِذَا الْتَبِسَتْ عَلَيْكُمُ الْفِتَنْ لَقَطْع اللّيلِ الْمُظْلِم فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرآن .)

هرگاه فتنه ها همچون شب تاريك به شما هجوم كرد بر شما باد قرآن .

قرآن نور زندگى ، ذخيره ى قيامت ، شفيع محشر ، نجات دهنده ى از عذاب و وسيله ى رشد و كمال انسان است .

قرآن معرفت و نور ، كرامت و اصالت ، شرافت و سعادتِ دنيا و آخرت نصيب انسان مى كند .

ارتباط حقيقى با قرآن ، از انسان عارفى شوريده ، حكيمى بزرگ و سالكى واصل مى سازد .

حضرت امام خمينى رحمة الله عليه كه سر حلقه ى عارفان دوران بود و از علوم الهى بهره ى جامع داشت و شب و روزش را با قرآن مجيد سپرى مى كرد و آيه اى در كتاب الهى نبود ، مگر آنكه عامل به آن بود ، در سخنرانى مهمّى فرمودند :

« قرآن كريم مركز همه ى عرفانهاست » .

« صدرالمتألّهين شيرازى » كه روزگار ، نمونه اش را كمتر به ياد دارد ، در مقدّمه ى كتاب با عظمت « اسرار الآيات » مى فرمايد :

تورا سپاس مى نمائيم اى آن كه ملكوت و باطن زمين و آسمان به دست قدرت توست ، و اى آن كه اشياء مشتاقانه به سوى تو در حركت و به شوق تو در گردشند .

اى حقيقت حيات ، اى مقوّم موجودات و مقصود ما تو ، مقصد نماز و روزه ى ما توئى ، تو مقوّم وجود و عطا كننده ى خير و فرو فرستنده ى بركات و خيرات و نهايت تمايلات و غايت حركات و مصدر اشراق و پايان اشواق و گرداننده ى امور وجودى و ذات تو نور و بخشنده ى حيات عالميان است و تو خالق زمين و آسمانى .

ما را به انوار كلمات مباركت يارى و قلبهايمان را به اسرار كتاب و آيات شريفه ات نورانى و نفوس ما را از تاريكى طبيعت و نادانى پاك و ما را از پليدى عالم ظلمات خارج كن و به مشاهده ى انوار و ديدار اشراق نورت و همنشينى با نزديكان و مقرّبانت و هم صحبتى با ساكنان عالم ملكوتت و با فرشتگانى كه لحظه اى از تسبيح تو غافل و بى خبر نيستند سرفراز نما و ما را با پيغمبران و صدّيقان بويژه محمّد (صلى الله عليه وآله) كه او را مبعوث به تمام خلايق فرمودى و اهل بيت پاكيزه و برگزيده ى او ، كه بر آنان بالاترين درود درود فرستندگان و پاك ترين سلام سلام دهندگان باد ، محشور فرم .

اما بعد از اين مقدّمه : فروترين خلق خد ، و محتاج ترينشان به كرم پروردگار جهانيان ، محمّد كه صدرالدّين ناميده مى شود چنين گويد :

( هذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدىً وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ ) .

« اين قرآن دليل روشنى براى مردم و هدايت و نصيحتى است براى پرواپيشگان » .

( قُلْ هذِهِ سَبِيلي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَة أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي وَسُبْحَانَ اللَّهِ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ ) .

« اى رسول ما امّت را بگو طريقه ى من و پيروانم همين است كه خلق را با بصيرت و بينائى به سوى خدا دعوت كنيم و خدا را از عيب و نقص منزّه دانسته و اعلام كنم كه من از مشركين نيستم » .

اين انوار علوم الهى و اسرار مسائل ربّانى و مقصود نهائى ، از قرآن است ، كه از آيات روشن كتاب او استفاده و از نزد پروردگار عالميان با عنايت و توجّه او به خلق فرو فرستاده شده است . واين انوار كليدهائى هستند كه به توسط آن درهاى بهشت و رضوان باز و گنج هاى خزائن رحمانى ظاهر و جواهر و نهانيهاى ملكوت مشاهده و انوار عالم جبروت ، يعنى عالم عقول ، كشف و هويدا مى گردد . و در آن نور چشم و روشنى ديده ى رهروان و درمان سينه هاى مؤمنان و يكتاپرستان است .

فيلسوف بزرگ جهان اسلام باز در « اسرار الآيات » در قاعده ى چهارم مى فرمايد : يكى از نامهاى قرآن نور است ; زيرا قرآن نورى است عقلى ، كه به واسطه ى آن ( تاريكى هاى حاصل از جهل انسان در ) مبدأ و معاد كشف و آشكار مى گردد و به آن نور حقايق اشياء ديده و درك مى شود . و توسّط آن نور در قيامت انسان راهنمائى يافته و راه بهشت را مى پيمايد ، چنانكه مى فرمايد :

( مَا كُنتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلاَ الاِْيمَانُ وَلكِن جَعَلْنَاهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَن نَّشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاط مُّسْتَقِيم ) .

« قبل از اينكه به تو وحى رسد نمى دانستى كتاب و راه ايمان كدام است وليكن ما آن كتاب را نور گردانيديم ، كه هركس از بندگان خود را بخواهيم به آن نور هدايت مى كنيم و اينك تو كه به نور ما هدايت يافتى ، خلق را به راه راست هدايت نم » .

آرى ! قلب به توسّط قرآن نور مى گيرد و اين نور عبادت ، از همان ايمان به خد ، يقين به آخرت ، ايمان به فرشتگان ، انبيا و امامان ، و جلوه ى ديگرش عمل صالح و اخلاق حسنه است .

صدرالمتألّهين در گفتارى عميق ، فرق ما گرفتاران عالم مادّه را با عارفان حقيقى ، در ديدى كه هر دو نسبت به قرآن مجيد داريم ، چنين بيان مى كند :

ما و امثال ما از قرآن غير از سياهى كلمات چيزى مشاهده نمى كنيم ; زيرا ما در دنياى ظلمت و سياهى هستيم و هرچه در آن است امتداد مداد مادّه است .

مقصودم مادّه اى نيست كه داراى ابعاد و اجساد و هيولى و اعداد و اضداد است و از آنجا كه درك كننده چيزى را درك نمى كند مگر آنكه در قدرت و استطاعت قوّه ى ادراك او باشد ، پس حسّ جز محسوسات ر ، و خيال جز مخيّلات را و عقل جز معقولات را درك نمى كند . به عبارت ديگر هر جنس همجنس خود را مى يابد و درك مى كند . پس نور را جز به نور نمى توان درك نمود . خداوند مى فرمايد :

( وَمَن لَّمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَمَا لَهُ مِن نُور ) .

« كسى كه خداوند برايش نور قرار نداده هرگز روشنى نخواهد يافت » .

پس ما به سياهى اين چشم جز سياهى نوشته هاى كلام و سياهى اشكال كتاب را درك نمى كنيم ، وقتى از اين وجود مجازى خارج شويم و از اين شهرى كه اهلش تمام ، ظالم و در ظلمتند بيرون رويم و به سوى خدا و رسول او در قطع منزلهايى كه بين ما و مطلوب ماست هجرت كنيم ، و ما را مرگ از اين نشأت و اطوارى كه بعضى صورتهاى حسّى و بعضى خيالى و بعضى وهمى و بعضى عقلى هستند حاصل گردد و نظرمان را از تمام ماسوى الله قطع و بريده نمائيم به وجود خودمان كه همان نور و پرتو وجود حقيقى الهى است ، در وجود كلام الله محو گرديم ، خداوند ما را بعد از مرگمان زنده مى كند و از مرتبه ى محو به عالم صعود هشيارى و از عالم فنا به بقا و از مرگ به زندگى ; يعنى زندگى ثابت و باقى كه به بقاى خداوند تعالى بسته است مى رساند .

ديگر بعد از اين ما از قرآن هرگز سياهى نديده و هرچه مى بينيم سفيدى و نور خالصى است كه ظلمت و تاريكى بدان آلوده نشده است و يقين خالصى پيدا مى كنيم كه ديگر شكّ و ترديد بدان راه نيابد و به فرموده ى حق متحقّق و موصوف مى گرديم كه فرمود :

( وَلكِن جَعَلْنَاهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَن نَّشَاءُ مِنْ عِبَادِنَ ) .

« ما قرآن را نور قرار داديم كه هركس از بندگان خود را بخواهيم به آن نور هدايت مى كنيم » .

( وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْم ) .

« و از نزد خود وى را علم لدنّى و اسرار غيب الهى بياموختيم » .

در اين موقع ما آيات الهى را از نسخه ى اصل كه امام مبين و ذكر حكيم و كسى كه علم كتاب نزد اوست يعنى اميرالمؤمنان (عليه السلام) مى خوانيم . خداوند مى فرمايد :

( وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ ) .

« و همانا اين كتاب در نزد ما در لوح محفوظ ( كه اصل كتاب آسمانى است ) هرآينه بلند پايه و استوار است » .

و به همين جهت به آن كلامى كه بدان ناطق گشت فرمود : من نقطه ى زير «ب» هستم ، و به سينه ى شريفش اشاره كرده كه : آگاه باشيد در اينجا علوم بزرگى است اى كاش براى آن ، كسانى مى يافتم .

مى دانيد كه فسق و عصيان ، كفر و ريا و شرك و كدورت و تنگدلى و هر نوع ظلم و فساد و فحشا و منكرات ، محصول ظلمت دل و غفلت قلب است .

انسان بايد به وسيله ى توجّه به خد ، و دستورهاى انبيا و به خصوص با عمل به قرآن و پيروى از رسول اكرم و ائمه ى طاهرين از دچار شدن به غفلت قلب و ظلمت دل ، خود را حفظ كند .

اين واقعيّات سبب روشنى دل و بيدارى جان و پديد آمدن نور در قلب است .

چون قلب به ياد او بيدار و دل با نام او روشن شد ، آن نور بر كليّه ى رفتار و كردار انسان حاكم مى شود ، و پس از اينكه آن نور در اثر عمل و تقوا با وجود انسان آميخت آدمى ، عارفى كامل و سالكى خبير خواهد شد .

بنابراين اگر ذكر در اوّلين جمله ى خطبه ى كتاب ، به معناى قرآن باشد ، معناى كلام امام (عليه السلام) اين مى شود كه حضرت حق ، قلوب عارفين را به قرآنش منوّر كرد . و اگر ذكر به معناى توجّه ، يا به معناى نماز ، يا به معناى اورادى كه در كتب دعا وارد شده است باشد باز برگشت به همان معناى قرآنى دارد ; زيرا قرآن حاوى تمام حقايق و جامع همه ى واقعيات است .

(وَقَدَّسَ أَرْواحَهُمْ بِسِرِّهِ وَبِرِّهِ .)

بسيارى از روشن ضميران ، و آگاهان راه ، و عارفان بلند مرتبه ، به پيروى از انبيا و امامان و اولياى خاصّ الهى ، معتقدند « روح » از عالم الهى است كه براى تكامل و رشد و آراسته شدن به حقايق از عالم امر ، يا عالم ملكوت ، برابر با آيه ى ( وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ روحِي ) در اين كالبد مادّى دميده شده است و پس از به كمال رسيدن ، به اصل خود برخواهد گشت ، و در آنجا در حالى كه كالبد مادّيش را به او برمى گردانند يعنى ( فِي مَقْعَدِ صِدْق عِندَ مَلِيك مُقْتَدِر ) قرار خواهد گرفت .

كمال روح به اين است كه به دو قوّه ى علم و عمل ، علم به حق ، علم به معاد ، علم به معاش ، علم به روابط صحيح اجتماعى ، علم به حقايق و عمل به آنها آراسته شود ، و منظور از قداست و تقدّس روح همين است و سرّ و برّ خداوند همان عنايات و الطاف اوست كه به صورت معرفت و جهاد و كوشش در عرصه گاه حيات انسان تجلّى مى كند ، و باعث مى گردد كه ارواح از زشتى و پليدى و وابستگى هاى زيانبار و به عالم عشق و جهان قداست بپيوندد ، و اعضا و جوارح را نيز به دنبال خود به حركت در آورد ، و در نتيجه از انسان موجودى ملكوتى و معنوى ساخته و او را به منبع خير و بركت نمايد .

در زمينه ى قوّه ى علميّه و عمليّه كه دو علّت براى قداست و پاكى روح است يكى از بزرگان عصر به سوره ى والعصر تكيه كرده و عقيده دارد : آنان كه از بند خسارات آزادند ، همانانند كه منوّر به نور علم و متحرّك به حركت عملى هستند ، و اين معنايى است كه از سوره ى مباركه ى والعصر استفاده مى شود .

قسم به زمان ، انسان در زيان است ، يعنى آنان كه مشغول به امور مادّى طبيعى شده ، و جز اين دنيا و آنچه در اوست چيزى نشناخته اند ، و جان آنان همچون ماهى در آب دري ، در حيوانيّت محض غرق است .

مگر آنان كه ايمان آوردند ، يعنى دل آنان و عقلشان به نور معرفت و آگاهى به معاد و شناخت پيامبران و امامان و وظايف و مسئوليّتها كه عبارت از قوّه ى نظريه است روشن شد .

و به اجراى دستورها و انجام عمل صالح برخاستند ، يعنى در جهت عمل به كلّيه ى برنامه هاى الهى كامل شدند .

و مردم را به حق سفارش كردند ، يعنى در مقام تعليم مردم نسبت به توحيد و نبوّت و امامت و فضايل انسانى برآمدند .

و مردم را به صبر سفارش كردند ، يعنى راه متخلّق شدن به اخلاق الهى را به مردم نمايانده و تا جائى كه جان آنان را از آلودگيها پاك كنند كوشيدند .

در هر صورت ، سرّ و برّ الهى كه باعث تقدّس ارواح عارفان شده ، همان علم و عملى است كه خداوند آنان را با لطف و رحمتش به آن هدايت فرموده .

عارف رومى در اين زمينه در مقام نصيحت به انسان مى فرمايد :

پيشتر آ پيشتر اى بوالوفا  ***  از من و ما بگذر و زوتر بي

پيشتر آ در گذر از ما و من  ***  پيشتر آ تا نه تو باشى نه من

كبر و تكبّر بگذار و بگير  ***  در عوض كبر چنين كبري

گفت الست و تو بگفتى بلى  ***  شكر بلى چيست كشيدن بل

سرّ بلى چيست كه يعنى منم  ***  حلقه زن درگه فقر و فن

هم برو از جا و هم از جا مرو  ***  جا زكجا حضرت بى جا كج

پاك شو از خويش و همه خاك شو  ***  تا كه زخاك تو برويد گي

ورچو گيا خشك شوى خوش بسوز  ***  تا كه زسوز تو فروزد ضي

ورشوى از سوز چو خاكسترى  ***  باشد خاكستر تو كيمي

بنگر در غيب چه سان كيمياست  ***  كاو زكف خاك بسازد تو ر

از كف دريا بنگارد زمين  ***  دود سيه را بنگارد سم

لقمه ى نان را مدد جان كند  ***  باد نفس را دهد اين علمه

جان پر از علّت او را دهى  ***  جان بستانى خوش و بى منته

بس كنم اين گفتن و خامش كنم  ***  در خمشى به سخن جان فز

« و باطن دلهاى آنان را از تيرگيها پاك نموده تا توفيق انديشه و توجّه نسبت به او را پيدا كنند » .

قلب يا به تعبير ديگر «فؤاد» در ظاهر و در واقع عضو بسيار مهمّ و حسّاسى است ، از نظر حيات ساير اعضاء و جوارح به حيات آن وابسته است و از نظر واقع ظهارت و پاكيزگيش علّت طهارت و پاكيزه گى تمام وجود بوده ، و فساد و ناپاكى اش معلول فساد و ناپاكىِ اعضاء و جوارح است .

از رسول خد (صلى الله عليه وآله) روايت شده است :

« در ( وجود ) انسان پاره گوشتى است ، اگر صحيح و سالم باشد ، به سلامت او تمام جسد سالم ، و اگر مريض باشد به مرض او تمام جسد مريض است .

در روايت ديگر در همان مدرك آمده :