بـه عنوان نمونه , تعدادى از روايات كتاب السنه كه روايت هاى عبداللّه از پدرش احمد بن حنبل بوده وكتاب التوحيد از ابن خزيمه را انتخاب ومطرح مى كنيم : 1 ـ عبداللّه بن احمد اين روايت را با سند نقل كرده مى گويد: رسول اللّه (ص ) فرمود: پروردگار ما از نـا امـيـدى بـعضى بندگان وتقرب بعضى ديگر مى خندد, گفتم : يا رسول اللّه , مگر پروردگار هـم مـى خـندد, گفت : آرى , گفتم : از خير پروردگار خندان بى نصيب نخواهيم ماند ((634)) .
وديگر رواياتى كه نشان مى دهد كه خداى متعال مى خندد.
2 ـ عبداللّه گفت : روايتى براى پدرم خواندم ... .
سپس اسناد را تاسعيد بن جبير نقل كرد, مبنى بر ايـنـكـه آنـهـا مى گويند: ارواح از يك ياقوت گرفته مى شوند, ولى نمى دانم كه گفت آن ياقوت سـرخ ‌است يا نه ؟
ومن مى گويم كه سعيد بن جبير گفته است : آنها از يك زمرد بوده ونوشته آن از طـلا اسـت .
كه خداى رحمن به دست خودآن را نوشته واهل آسمانها صداى حركت قلم را هنگام نوشتن مى شنوند ((635)) .
3 ـ گفت : پدرم روايت كرده است ... .
با سند از ابو عطا كه گفت :خداوند در حالى كه با كمر به يك سـنـگ بـزرگ تـكيه داده بود بادست خود تورات را براى موسى با مرواريد در الواح نوشت ,موسى صداى حركت قلم را مى شنيد, ميان او وخدا چيزى جزحجاب وجود نداشت ((636)) .
آيـا جز تجسيم وتشبيه آشكار از اين روايات فهميده مى شود ؟
هركس به اين احاديث ايمان داشته وادعـا كـنـد كـه پروردگار را در تخيل وتصور خود نمى آورد دروغ گفته است , آنها خدا را تصور وتوهم مى كنند.
روزى مـيـان برادرم ويكى از شيوخ وهابيت كه به طور طبيعى ادامه دهنده عقائد حنابله هستند بـحـثـى درباره صفات الهى در گرفت ,برادرم خدا را از اين صفات منزه دانسته وبا تمام روش ها سـعـى دراثـبـات فساد اين عقايد داشت , ولى فايده اى نداشت , در پايان برادرم اين سؤال را مطرح كرد: اگر به نحوى براى خداى سبحان اين صفات ثابت شود, ومعلوم گردد كه خدا صورت , دو دست , دو پـا, دو چـشـم ... .
وديـگـر صفاتى كه براى پروردگارشان قائل اند دارد, آيا انسان نمى تواند خدا راتـصور وتخيل كند ؟
بلكه حتما او را تخيل خواهد كرد زيرا نفس انسان بعد از توصيف , هميشه در تصور وتخيل است .
جواب آن وهابى نشان دهنده عقيده كامل او در تجسيم وتصوير است , اوگفت : مى توانى خدا را تخيل وتصور كنى ولى نبايد از او خبردهى ....!! بـرادرم گفت : چه فرق ميكند كه بتى را جلوى خود گذاشته وعبادتش كنى , يا آنكه بت را تخيل كرده وبه عبادت آن بپردازى ؟
گـفت : اين كلام رافضيان است , خدا روى آنها را سياه كند, به خداايمان مى آورند ولى او را به اين صفات متصف نمى كنند, پس آنهاخدايى را مى پرستند كه وجود ندارد.
بـرادرم گـفـت : خداى حق آن است كه عقلها بر او احاطه نداشته وديدگان به او نمى رسند, نه با كـجـا گـفـتـن جايى براى او درست شودونه با چگونه گفتن , براى او چگونگى مطرح شود, دربـاره او نه چرابايد گفت ونه چگونه , زيرا او است كه به كجا جا داده وبه چگونه چگونگى بـخـشـيـده است , پس آنچه را كه نمى توانى تصور كنى همان خدا است , وآنچه را كه تصور مى كنى مـخـلـوق اسـت , مـا از ائمـه اهل بيت (ع ) اينگونه سخنى يادگرفته ايم : كل ما تصورتموه في ادق مـعـانـيـه فـهـو مـخلوق مثلكم , مردود اليكم : آنچه را كه به دقيق ترين معانى خودتصور كرده ايد مـخـلـوقى است مانند خودتان , وبه سوى شما برمى گردد, پس كمال شناخت خدا در ناتوانى از شناخت او است .
او با خشم جواب داد: ما براى خدا آنچه را كه او براى خودش پذيرفته قبول مى كنيم وبس .
بـبـينيد چگونه براى خداى متعال انگشت ساخته اند, لعنت خدا برآنها باد, واز اين انگشتان خنصر (انـگـشت كوچك ) را مشخص كرده وبراى آن انگشت پناه بر خدا مفاصل قائل اند .
همانگونه كه ابن خزيمه در كتاب توحيد با اسنادش به انس بن مالك روايت كرده مى گويد: رسول اللّه (ص ) گفت : وقـتـى پـروردگـار موسى براى كوه متجلى شد, انگشت كوچك خود را بالا برده ويك مفصل آن راگـرفـت , آنگاه كوه از هم پاشيد, حميد به او گفت : آيا اين روايت رانقل مى كنى ؟
گفت : آن را انس از پيامبر(ص ) روايت كرده وحال تومى گويى آن را نقل نكنم ؟
((637)) ابـن حـنـبل از پدرش مانند اين خبر را روايت كرده , با اسناد آن به انس , مى گويد كه پيامبر(ص ) فـرمـود: وقـتى خداى موسى براى كوه تجلى كرد اينگونه گفت ... .
وبا انگشت كوچك خود اشاره كرد وآن قضيه را نقل كرد ((638)) .
اى خواننده با خرد, تو از اين سخن چه نتيجه مى گيرى ؟
بـراى خـدا دسـتـى قـائل شـده وبراى دست انگشت , واز ميان انگشتان انگشت كوچك را گرفته وگـفتند كه انگشت كوچكش مفصل دارد... .
!!! همين جا متوقف شويد تا منظره را براى شما كامل كنيم .
بـراى خـداوند دو بازو وسينه قائل شدند, عبداللّه گويد پدرم گفت ....وپس از ذكر اسناد به نقل از عبداللّه بن عمر مى گويد: ملائكه از نوردو بازو وسينه خدا ساخته شدند ((639)) .
وبـا اسناد به ابوهريره روايت مى كند كه رسول اللّه (ص ) گفت : كلفتى پوست كافر سى و دو ذراع است از ذراعهاى خدا (به اندازه سى ودو برابر بازوى خدا) ودندان او نيز چنين است ((640)) .
علاوه بر داشتن سينه وبازو, همچنين مى توان از اين حديث نتيجه گرفت كه دو بازوى خدا داراى اندازه مشخصى است , والانمى تواند واحد طول باشد.
آنها به اين هم اكتفا نكرده , بلكه براى خدا قائل به پا نيز هستند.
عـبـداللّه بـن احـمد بن حنبل با اسنادش از انس بن مالك روايت كرده مى گويد: رسول اللّه (ص ) گفت : در آتش انداخته مى شوند, آتش مى گويد: آيا باز هم كسى هست , اين كار ادامه دارد تا آنكه خداپايش يا قدمش را روى آتش گذاشته وآتش مى گويد: كافي است ((641)) .
ابـن خـزيـمـه از ابـوهريره نقل مى كند كه رسول اللّه (ص ) گفت : آتش جهنم پر نمى شود تا آنكه خـداونـد پـاى خـود را در آن گـذاشـتـه ,وآتـش مـى گويد: كافى است , كافى است آنگاه جهنم پرمى شود ((642)) .
حـال خـوانـنده عزيز ! بيا وببين كه آنها از اين حد نيز گذشته وبراى خدا قائل به نفس مى باشند, عـبـداللّه بـن احمد بن حنبل با اسنادش ازابى بن كعب مى گويد: به باد, ناسزا نگوئيد, زيرا باد از نفس خدااست ((643)) .
براى كامل شدن منظره چه باقى مانده است ؟
به خصوص آنكه براى خدا صورت نيز ساخته اند .
شايد كلام وصدا باقى مانده باشد ؟! ولى آن را نيز گفته وبه صداى آهن تشبيه كرده اند.
عبداللّه بن احمد با سندش مى گويد: هرگاه خداوند براى وحى سخن گويد, اهل آسمان صدايى مانند صداى آهن بر روى كوه صفامى شنوند ((644)) .
سـپـس قـائل بـه وزن وسـنـگينى براى خدا شده ولذا هر گاه خدا روى كرسى مى نشيند صداى چوبهاى كرسى شنيده مى شود, اگر خداوزن نداشت اين صداى چوب چه معنى دارد ؟
عـبـداللّه بن احمد بن حنبل به اسنادش از عمر مى گويد: هرگاه بركرسى نشست صدايى از آن شـنيده مى شود مانند صداى محمل تازه ساخته شده ((645)) , يعنى مانند صداى محمل بر پشت شتر هرگاه آدم سنگين وزنى سوار شود.
هـمـچـنـيـن با اسنادش به عبداللّه بن خليفه مى گويد: زنى نزدپيامبر(ص ) آمد وگفت : از خدا بـخـواه تـا مرا به بهشت ببرد, پيامبربراى خدا تعظيم كرد وگفت : كرسى خدا به پهناورى آسمان هـاوزمين است , هرگاه خدا روى آن مى نشيند به اندازه چهار انگشت جاى خالى باقى ميماند, واز كرسى صدايى بر مى آيد مانند صداى محمل هرگاه كسى بر آن سوار شود ((646)) .
ابن خزيمه اضافه كرده است : از سنگينى اش ((647)) .
بـدين صورت منظره تخيلى كامل شده واز خدا يك انسان مى سازدكه داراى تمام صفات انسان از نـظـر داشتن جسم , اعضا وتركيبات واز نظر محدودبودن .
اين ظاهر سخن آنها است هر چند آن را انكارمى كنند, ولى بالاتر از آن نيز مى گويند: در حديث آمده است كه خداوند آدم را به شكل خودش ساخت وطول او هفتاد ذراع بود.
آنها معتقد به امكان ديدن خدا ونگاه كردن به او هستند, همانگونه كه ابن خزيمه با اسنادش به ابن عـباس روايت مى كند كه پيامبر(ص ) گفت : پروردگارم را به زيباترين شكل ديدم , به من گفت : اى مـحـمـد, گفتم : لبيك وسعد يك , گفت : اهل ملكوت اعلى بر سر چه چيزى اختلاف دارند ؟
گـفـتـم : پروردگارا من نمى دانم ,خداوند دست خود را ميان دو شانه من گذاشت ومن سردى دست او را روى سينه ام احساس كردم , وآنگاه از آنچه بين مشرق ومغرب بود آگاه شدم ((648)) .
همچنين با اسنادش مى گويد... .
عبداللّه بن عمر بن خطاب به دنبال عبداللّه بن عباس فرستاد تا از او سـؤال شـود كـه : آيـا محمد(ص )پروردگار خود را ديده است ؟
عبداللّه بن عباس جواب مثبت داد,عبداللّه بن عمر فرستاده خود را باز گرداند كه : چگونه او راديده است ؟
ابـن عـبـاس ايـنـگـونه جواب داد: او را در باغ سر سبز ديد كه بر فرشى از طلا ويك كرسى از طلا نـشـسـتـه وچـهـار مـلائكـه او را حـمل مى كردند, يكى به صورت يك مرد, دومى به صورت يك گاونر,سومى به شكل كركس وچهارمى به شكل شير ((649)) .
ايـن عـقـايـد بمنزله مشت نمونه خروار است , ما به همين مقدار ازعقايد حنابله وهم فكرهاى آنان دربـاره صفات خداوند تبارك وتعالى اكتفا مى كنيم , واز ديگر عقايد آنان صرف نظر كرده زيراآنچه نقل شد براى مفتضح كردن آنان كافى است .
بعضى از حنبليان وقتى متوجه كار زشت خود شدند, سعى درتوجيه آن نموده وگفتند او اگر چه جسم دارد ولى بدون كيفيت است .
اشـعـرى نيز اين توجيه را معتبر شمرده ودر صفحه 18 كتاب خود به نام ابانه مى گويد: خداوند متعال صورت دارد ولى بدون كيفيت ,همانگونه كه خود فرموده است : (ويبقى وجه ربك ذو الجلال والاكرام ) ((650)) : وروى پروردگار تو باجلال وجمال باقى مى ماند ودو دسـت هم دارد ولى بدون كيفيت ,همانگونه كه مى گويد: (خلقت بيدى ): با دو دستم خلق كردم .
وچه زيبا گفته است شاعر درباره آنها: قد شبهوه بخلقه وتخوفواشنع الورى فتستروا بالبلكفه ((651)) او را شـبـيـه مـخلوقات دانستند وآنگاه از خشم مردم ترسيدند ولذاپشت پرده (بلاكيف ) خود را مخفى نمودند.
هر كه عقل سالمى داشته باشد به وضوح مى بيند كه اين توجيه هيچ تغييرى در صورت قضيه ايجاد نمى كند زيرا جاهل بودن به كيفيت فائده اى ندارد ومعنى صحيحى را در بر نمى گيرد, وبيشتر به ابهام ومعما شباهت دارد زيرا قائل بودن به اين الفاظ با معانى حقيقى آن دقيقا به معنى قائل بودن به كيفيت براى آنها است , زيرا الفاظ مبتنى بر خود كيفيت است , وجارى بودن اين صفات با معانى مـتعارف آنها درست عين تجسيم وتشبيه است , وتوجيه آن با جمله بلاكيف جز حرفى بر سر زبان نخواهد بود.
بـه يـاد دارم روزى بـا يـكـى از اساتيدمان در دانشگاه درباره مستوى شدن خداوند بر تخت بحث مـى كـردم , وقـتـى از دسـت مـن خـسـتـه شـدگفت : ما همان را مى گوئيم كه گذشتگانمان مى گفتند: استواء معلوم ,كيف مجهول وسؤال درباره آن بدعت مى باشد.
به او گفتم : تنها مساله را مبهم تر كردى , با زحمت فراوان آب را باآب معنى كردى .
در حالى كه عصبانى شده بود گفت : چگونه ؟
گفتم : اگر استواء معلوم است پس كيف نيز معلوم مى باشد.
واگر كيف مجهول است , پس استواءهم مجهول بوده واز آن جدانمى شود, فهميدن استواء درست عـيـن فهميدن كيفيت است .
وعقل هيچ فرقى ميان توصيف چيزى وكيفيت آن نمى گذارد, زيرا اين دويكى هستند.
مثلا اگر گفتى كه فلانى نشسته است , در اين صورت علم تو به نشستن او همان علمت به كيفيت او اسـت , وقـتى مى گوئى كه استوامعلوم است , پس همان علم به استوا, علم به كيفيت است , والا كلام تو تناقض خواهد داشت , بلكه عين تناقض است , چگونه تو عالم به استواء خواهى بود ودر همان حال از كيفيت بى اطلاع ؟! ... .
مـدتـى ساكت شد, هيچ جوابى نمى داد, سپس معذرت خواست كه عجله داشته واجازه گرفت ورفت .
پس با توجه به گرفتن معانى حقيقى الفاظ هر چه درباره عدم كيف گويند در واقع تناقض وياوه گويى است , همچنين قول آنها به اينكه خداوند داراى يك دست حقيقى بوده ولى مانند بقيه دسـتـهـا نيست , آخر اين قول ابتداى آن رانقض كرده وبه عكس , زيرا دست به معنى حقيقى خود همان كيفيت مشخص را دارد, ونفى كيفيت از آن به معنى حذف حقيقت آن است .
واگـر ايـن الـفاظ بى محتوى براى تنزيه خداوند عزوجل كافى باشدپس مى توان گفت : خداوند جـسـم دارد بـلا كيف , جسمى كه مشابه ديگر اجسام نيست , وخدا خون دارد بلا كيف , وهمچنين گوشت ومو .. .
دارد بلا كيف .
حتى اينكه يكى از مشبهين گفته است : من حيا كردم كه براى خداعورت وريش قائل شوم , مرا از اين دو معاف دانسته ومى توانيددرباره هر چيز ديگرى بپرسيد ((652)) .
البته مفهوم كلام ما اين نيست كه ما معتقد به تاويل در امثال اين آيات هستيم , ظاهر كتاب وسنت بـه بـهـانـه ايـنـكـه مـخـالـف عقل است را نمى توان تاويل كرد, بلكه اصلا در قرآن وسنت چيزى مخالف عقل نيست , وآنچه به ظاهر مخالف عقل مى باشد, در واقع ظاهرنيست , بلكه خيال مى كنند كه ظاهر است .
در امـثـال ايـن آيـات نيازى به تاويل نيست , زيرا لغت در دلالت معنوى خود به دو قسمت تقسيم مى شود: 1 ـ دلالت افرادى 2 ـ دلالت تركيبى .
حـال اگـر قرينه ونشانه اى وجود داشته باشد مى تواند معنى تركيبى رااز معنى افرادى جدا سازد, ولى اگر قرينه اى نبود كه آن را از معنى افرادى منصرف كند در اين صورت موافق آن خواهد بود, مـثـلا: اگربگوئيم : شير ولفظ را به طور مفرد مطرح كنيم چيزى به ذهن مى آيد كه همان حيوان درنـده اى اسـت كه در جنگل زندگى مى كند,همچنين اگر لفظ را در يك تركيب آوريم ولى به گـونه اى باشد كه قرينه اى در آن بدست نيايد, بازهم همان معنى را خواهد داشت , به عنوان مثال اگر بگوئى : شيرى را ديدم كه شكار خود را در جنگل مى خورد.
ولى اگر بگوئيم : شيرى را ديدم كه اتومبيل مى راند, اين معنى كاملاتغيير مى كند.
در اين حالت مقصود از شير يك مرد شجاع است .
وروش عرب در فهم كلام به همين صورت است , مثلا وقتى شاعر مى گويد: اسد على وفي الحروب نعامة فتخاء تنفر من صغير الصافر در مـقـابـل من مانند شير بوده ولى در جنگها مانند شتر مرغ بى جربزه اى است كه از صداى يك سوت مى ترسد.
از ايـن سـخـن شاعر جز اين را نخواهيم فهميد كه يك مرد ترسوئى در برابر افراد ضعيف تظاهر به شجاعت كرده ولى هنگام روبروشدن با دشمن از ترس فرار مى كند.
هـمـيـن حـالـت نـيـز در آن آيـات قـرآنى وجود دارد, مثلا وقتى خداوندمى فرمايد: (يد اللّه فوق ايديهم ) ((653)) : دست خدا بالاى دست آنهااست معنى آن بدون تاويل دست قدرت است , مانند آنـكـه مـى گـويد:البلد في يد السلطان : شهر در دست سلطان است يعنى تحت تصرف واداره او اسـت , وايـن سخن همچنان صحيح خواهد بود حتى اگردو دست سلطان قطع باشند, بقيه آيات نـيز از همين قبيل اند,هميشه آن معناى تركيبى كه از سياق بقيه الفاظ در جمله بدست مى آيد را پذيرفته وهيچگاه به ازاء معناى حرفى فردى متوقف نمى شويم ودر اين ميان هيچ تاويل يا تحريفى نـيز مطرح نيست ,اين است عمل به ظاهر, البته ظاهرى كه از بقيه سياق جمله بدست مى آيد, ولى ايـن حـنابله مردم عوام را با ظواهر فردى الفاظ گمراه كرده وبه معناى اجمالى تركيبى آن توجه نمى كنند.
وبدين ترتيب ظاهر كتاب وسنت حجتى است كه پس از دقت درقرائن متصل ومنفصل نمى توان از آن صـرف نظر كرده وكسى حق تاويل آن را ندارد .
وهر كه به ظاهر فردى وحرفى الفاظ تكيه كند ازكلام عرب غافل وگمراه شده است .
وقـبـل از آنـكه با احمد بن حنبل وعقايدش وداع كنيم , مناسب است خواننده گرامى را بر گفتار واحـاديـث اهـل بـيـت درباره صفات خداوند مطلع سازيم , تا معلوم شود آن نورى كه از كلام آنها صادرمى شود از چراغ قرآن كريم تابيده , واينكه فاجعه عظيمى كه تفكراسلامى دچار آن شده است در واقع نتيجه طبيعى دورى ما از ائمه اهل بيت وكلام ايشان است , چه زيبا فرمود امام صادق (ع ): لـو عـرف الناس محاسن كلامنا لاتبعونا: اگر مردم سخنان زيباى ما را بدانند از ماپيروى خواهند كرد.
سـخـنـانـى كه نقل خواهيم كرد از كتاب توحيد تاليف شيخ صدوق است , كتاب بزرگى است كه شـامل جواهر سخن اهل بيت درباره توحيد است , من از خواننده عزيز تقاضا دارم در اين سخنان با ديـدبـاز وحقيقت بين تدبر نموده , سپس اينها را با كتاب السنه تاليف عبداللّه بن احمد بن حنبل وكـتـاب التوحيد تاليف ابن خزيمه يا هركتاب ديگر اهل سنت كه احاديث توحيد وصفات خداى سبحان راجمع كرده است مقايسه كند.

خطبه رسول اللّه (ص )

هـمـه سـتـايـش از آن خـدا است كه در اوليت خود منفرد بود واز ازل عظمت وخداوندى وكبريا وجبروت از آن او بود .
ساخت آن چه راساخت وآفريد آن چه را آفريد بى آن كه الگوئى از پيش براى هيچ كدام از آفريده اى او باشد.
پروردگار ما كه دقت ولطف پرورش او قديم وازلى است وبا علم وآگاهى استعدادها را شكافت وبا قدرت مستحكم خويش آفريدآن چه را آفريد وبا نور صبحگاهى تاريكى را زدود (با نور وجودعدم را شـكـافـت ) پس هيچ كس را ياراى تبديل آفرينش او وتغييرصنع او, وابطال حكم او, ورد فرمان او نـيـسـت .
خـواسـته او بى چون وچرا است وملك او زوال ناپذير وحكومت او ابدى .
او است كه ازلى وجاويدان است .
از شدت نور از خلق خود در افق بى نهايت ونفوذ ناپذيرى برتر وحاكميتى فراگير پـنهان است .
بر همه چيزمحيط وبه همه چيز نزديك است .
بر خلق خود تجلى كرده است بى آن كه ديـده شود در حالى كه او در برترين ديدگاه است .
پس خواست كه بندگانش تنها او را بپرستند با ايـن كـه نور او ورفعت بى پايان او حجاب خلق است پس پيامبران را فرستاد تا حجتى كامل بر خلق بـاشند والگوى عملى وشاهدان اعمال مردم باشندوفرستادگان خود را از ميان آنها برانگيخت كه آنـهـا را بـشارت دهندوبترسانند تا هر كس هلاك شود با دريافت دليل روشن باشد وهركس زنده شود نيز با دليل روشن باشد وتا بندگان از پروردگار خوددريابند آن چه را نمى دانستند پس او را به پروردگارى بشناسند پس از انكار وتنها او را بپرستند پس از عناد وخود خواهى ((654)) .

حديث امام رضا (ع )