فرهنگ و هنر عرب جاهلى تاليفى بود از فرهنگ باستانى سبايى،يمنى،حميرى وغيره كه در آستانه ظهور اسلام با صورت نازلى از فرهنگهاى ايرانى و يونانى وبين النهرين آميخته بود. اصليترين فرهنگ عصر جاهلى در حجاز يافت مى‏شد در حالى كه‏ساحل نشينان و همسايگان ايرانى و بيزانسى از موطن اصلى خود بيگانه شده بودند.

به عقيده جرجى زيدان همين قوم عرب بيش از هر قومى در عالم خيال فرو مى‏رفت.

اينان در عصر بعثت‏بيش از ديگران به تصورات شاعرانه علاقمند بودند.و اين خود ازآثار شاعرانه آنان پديدار است.در واقع هنر عرب تنها در همين آثار جلوه مى‏كند،زيرااين قوم در آن عصر هنوز به مرحله تجمل در معابد و قصور و ابنيه و صنايع نرسيده بود تااين احت‏خيال را در آنها به نمايش بگذارد چونان اقوام متمدن كه نه تنها در شعر بلكه درديگر آثار هنرى نيز با تفكر حضورى هنرى و صورت خيالى،فرادهش تاريخى خويش‏را به ظهور رسانده بودند.شايد انحصار هنر عرب در شعر موجب شكوفايى آن بيش ازبسط و جلوه شعر در ساير اقوام شده باشد،تا آنجا كه در طى دو قرن شاعران عرب بيش از همه اقوام شعر سروده‏اند.

نخستين قصيده سرايان نامى عرب‏«امروء القيس‏»و جدش‏«مهلل‏»اند كه از سخنوران‏قرن پنجم پيش از ميلاد محسوب مى‏شوند.مى‏گويند مهلل اولين قصيده عربى را سرود،امروء القيس آن را طولانى ساخت و در شعر تفنن پديد آورد و باب شعر را گشود و آن راتوصيف كرد و در اثر شعر به گريه درآمد.او اولين كسى است كه ستوران را به آهو ومانند آن تشبيه نمود و شايد به واسطه مسافرت به شهرهاى روم و شنيدن اشعار رومى ويونانى اين فكر براى او پيش آمد كه شعر عرب را متنوع سازد.البته زبان عربى به جهت‏حالت‏خاص خود امكان شاعرى را به نهايت و به اين امر مدد مى‏رساند.در اين زمان اشعارعرب به دو قسم منقسم مى‏شد:قسم اول اشعارى بود كه در آن دردها و رنجها و خوشيها وسوگها وصف مى‏شدند و قسم دوم اشعارى كه در آن حوادث و وقايع ذكر مى‏گرديد وبخشى از اشعار قسم دوم به صورت تمثيلى بيان شده بود ⁽¹⁾ .

به هر حال وجود زبان شعرى،و غلبه حضور و تفكر انضمامى و به سر بردن در بيابان كه‏با سكنى گزيدن در ساحت‏خيال مناسبت دارد،موجب شد عرب فطرتا شاعر باشد و حتى‏دزدان و ديوانگان عرب شعر بگويند.زنان شاعر نيز در عرب بسيار بودند،كودكان نيز شعر مى‏سرودند و هر كس به سن جوانى مى‏رسيد و شعر نمى‏گفت و قريحه خود را نشان‏نمى‏داد او را معيوب و ناقص مى‏دانستند.شاعر در ميان عرب پناه شرف و ناموس و راوى‏آثار و اخبار و حافظه تاريخى قوم تلقى مى‏شد و چه بسا كه عرب جاهلى شاعر را برپهلوان ترجيح مى‏داد و همين كه در قبيله‏اى شاعرى پيدا مى‏شد قبايل ديگر به مباركباد آن‏قبيله مى‏رفتند و قبيله شاعر را تبريك مى‏گفتند و سپس مجالس مهمانى برگزار مى‏كردند،چه معتقد بودند كه شاعر از شرف و ناموس قبيله دفاع مى‏كند و نام و آثار آنها را جاويدان‏مى‏دارد.درواقع آنچه از اخبار و آداب و علوم و اخلاق زمان جاهليت‏باقى مانده همانابه وسيله اشعار است.گروهى از نويسندگان نظير جاحظ،ابن قتيبه با استفاده از اين اشعاركتبى نظير كتاب حيوان و كتاب نبات را نوشتند.عربها به قدرى شعر و شاعرى را احترام‏مى‏گذاردند كه هفت قصيده از اشعار قديم خود را با آب طلا روى پارچه مصرى نگاشته‏و در پرده‏هاى كعبه آويختند و اين همان است كه آن را«معلقات سبعه‏»گفته‏اند.

حساسيت‏شاعرانه عرب تاثير شعر را در آنان به نهايت رسانده بود.بنابر اين چه بسا كه‏يك فرد را شعرى به جنگ بر مى‏انگيخته يا از جنگ باز مى‏داشته است.از آن رو عربها ازهجو شاعران بيم داشتند و به مدح آنان فخر مى‏كردند.حتى عمر نيز تحت همين تاثير بودو هرگاه كه به حكميت ميان دو شاعر گرفتار مى‏شد از مداخله در آراى آنان امتناع وكسانى را مثل حسان بن ثابت‏براى حل و فصل قضيه مامور مى‏كرد.وى موقعى با سه هزاردرهم زبان‏«حطية‏»شاعر را خريدارى كرد كه بر ضد مسلمانان چيزى نگويد.به هر حال‏عربها به قدرى از هجو شاعر بيم داشتند كه از وى براى عدم تعرض عهد و پيمان‏مى‏ستاندند.گاه هم زبان شاعر را با تسمه مى‏بستند،چنانكه قبيله بنى تيم پس از اسير كردن‏«عبد يغوث ابن وقاص‏»چنان كردند.عربها مى‏كوشيدند كه شاعران آنها را مدح گويند،چه هر كس كه مدح مى‏شد قدر و منزلتش بالا مى‏رفت و اگر دخترانى در خانه داشت پس ازمدح شاعر به شوهر مى‏رفتند،چنانكه دختران‏«ملحق‏»پس از مديحه گفتن‏«اعشى‏»از وى‏در سوق عكاظ فورى به شوهر رفتند.زيرا قصيده اعشى كه در مدح‏«ملحق‏»گفته شده بودباعث‏شهرت وى گشته خواستگاران دنبال دخترانش آمدند.موقع ديگر شخصى مقدارى‏روسرى سياه خريده و در فروش آن درمانده بود«مسكين دارمى‏»از شعراى مشهورعرب اشعارى در وصف زن زيبايى سرود كه روسرى سياه بر سر داشته است و همين اشعار دارمى سبب شد كه زنان عرب روسرى سياه تاجر را خريدند و كسب او به وسيله‏شعر شاعر از كسادى رهايى يافت.

اما آنچه كه تاثير شعر را بيش از حساسيت‏شعرى و خيال عرب مى‏كرد عبارت بود ازاعتقادى كه در تمام ادوار اساطيرى و دينى اساس تفكر هنرى و عرفانى و علمى بوده،وآن اين است كه در باطن هر كدام از اين مواقف براى انسان الهامى يا وحيى وجود دارد،واساسا تفكر و عرفت‏حاصل آن موهبت و وديعه آسمانى است،چنانكه يونانيان هم‏معارف را ناشى از«موز»ها يعنى فرشتگان هنر مى‏دانستند،حتى‏«عقل‏»را نيز زمينى‏نمى‏دانستند ⁽²⁾ .از اينجا بنا به اعتقاد عرب عصر جاهلى،نوعى ويژگى ماوراء طبيعى با نام‏شاعر ملازم بود.اينان معتقد بودند كه موجودى نامرئى و نيرومند كه همان‏«جن‏»باشدبه وى الهام مى‏بخشد و يا حتى در دوران او حلول كرده است.از اين رو به اعتقاد آنان هرشاعر،جنى خاص خود داشت.سخنان شاعر،خاصه هجاهاى او از قدرتى خباثت آميزبرخوردار بود و به همين جهت همچنانكه پيش از اين گفتيم، قبائل،شاعران اسير رادهان‏بند مى‏زدند تا شايد از قدرت زيان آور سخنانشان رهايى يابند ⁽³⁾ .

مضامين شعر نيز با حساسيت‏شعرى عرب تطبيق مى‏كرد،و آن عبارت بود از عشق‏شديد به افتخار و شرف كه برجسته‏ترين خصيصه اعراب بوده است و همين خصيصه درسراسر اشعارى كه در دست داريم محسوس است.در اين اشعار،شاعران به مفاخر خود،به كثرت افراد و فرزندان خود،به شجاعت و آزادگى خود،به حمايتى كه از مردمان‏مى‏كنند،به كمكى كه به نيازمندان روا مى‏دارند،مى‏بالند.شاعران دزدهايى را كه براى‏سخاوت و بخشندگى دزد مى‏شوند مى‏ستايند.در قصايد و اشعار غنايى عشق و معشوق وخمريات نيز غالب مضامين را تشكيل مى‏دهد.

خطابه در ميان عرب وضعى شبيه به شعر داشت اما نفوذ آن كمتر بود.خطبه‏ها غالبانيازمند رجز خوانى و حماسه بودند تا تاثير لازم را در مردم دلير بگذارند و آنها را به‏جنگ وادارند،از اين رو حالت طبيعى و زندگى بر اساس‏«عصبيت‏»پيدايى خطبه‏سرايى‏را براى ايجاد حساسيت و ابراز مباهات و تنفر اقتضا مى‏كرد و البته گاه نيز براى اظهارادب و فضل از خطابه استفاده مى‏شد.خطيبان در جامعه خود لباس خاصى مى‏پوشيدند وبا حركات عصا و نيزه افكار خود را مجسم مى‏ساختند.اين خطيبان غالبا شاعر نيز بودند وقبيله‏اى كه شاعرش زياد بود خطيبش هم زياد بود.از نكات جالب اينكه اين شاعران وخطيبان عليرغم فصاحت و بلاغت و زيبايى بيان،خواندن و نوشتن نمى‏دانستند.

امرى كه موجب مى‏شد خطبا در ميان اعراب رشد كنند،مسئله اعزام هيئتها بود و همين‏اعزامها بود كه پس از اسلام موجب برترى موقت‏خطبا بر شاعران شد.زيرا در ايام‏جاهليت وجود شاعر براى حفظ و نجات تبار و دفاع از شرافت و ناموس قبيله ضرور بودو در اسلام اعزام مامورين و هيئتهاى مختلف كه از لوازم اوضاع سياسى-اجتماعى عصربود وجود خطيب را ايجاب مى‏كرد تا به آن وسيله جمعيتهايى تشكل يابد و خصم رامجاب و قانع كنند.قبل از اسلام نيز اعزام هيئت‏خيلى شيوع داشت.اعراب مانند ايرانيان،روميان،هنديان و چينيان عده‏اى خطيب به سوى امپراتوران ايران و بيزانس و اتباع آنان‏گسيل مى‏داشتند. عليرغم فقدان دولت واحد و قوى در جزيرة العرب،ايرانيان به سبب‏علاقه‏اى كه به خطبه‏هاى اعراب داشتند،آنها را پذيرا مى‏شدند.

عرضه شعر يا خطبه نيز به محافلى دارد،در ميان اعراب نيز چنين محافلى وجودداشت.اين محفلهاى ادبى را به اصطلاح آن روز«نادى‏»مى‏گفتند.مثلا قبيله قريش محفل‏مخصوصى داشت كه به نادى قريش مشهور بود و ديگر«دار الندوه‏»كه محفلى درمجاورت كعبه بوده است و هرگاه و بيگاه كه افراد از كار روزانه فارغ مى‏شدند به آن‏محافل مى‏رفتند و در آنجا با سخنورى و شعر خوانى به گفتگو مى‏پرداختند.علاوه بر اين‏باشگاههاى دائمى،بازارهايى داير بود كه به مناسبت فصل تشكيل مى‏شد.مشهورترين‏بازار عرب بازار عكاظ بود.تمام بزرگان عرب بلا استثناء به بازار عكاظ مى‏آمدند ومجلس مناظره و مباحثه و سخنورى و مشاعره تشكيل مى‏دادند و بهترين اشعار را انتخاب‏و آن را با آب طلا نوشته،در عكاظ يا در كعبه مى‏آويختند و معلقات سبعه نيز از آن اشعار مى‏باشد.

با توجه به مراتب فوق،هنر عرب جاهلى در شعر تماميت پيدا كرده بود و بر خلاف‏ساير اقوام كه ساحت‏خيال آنان در ابنيه و قصور و معابد و منازل و نقاشى و مجسمه وموسيقى جلوه‏گر شده،در هنر اين قوم شعر چنين مقامى را پيدا كرده است ⁽⁴⁾ .

فصل سوم: حقيقت هنر در فرهنگ و تمدن اسلامى