*باب كمتر چيزيكه بنده بسبب آن مؤ من شود و يا كافر و يا گمراه گردد* بَابُ أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ مُؤْمِناً أَوْ كَافِراً أَوْ ضَالًّا

1- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ عَنِ ابْنِ أُذَيـْنـَةَ عـَنْ أَبَانِ بْنِ عَيَّاشٍ عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ قَالَ سَمِعْتُ عَلِيّاً ص يَقُولُ وَ أَتَاهُ رَجُلٌ فـَقـَالَ لَهُ مـَا أَدْنـَى مـَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ مُؤْمِناً وَ أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ كَافِراً وَ أَدْنَى مَا يـَكـُونُ بـِهِ الْعَبْدُ ضَالًّا فَقَالَ لَهُ قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ أَمَّا أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ مـُؤْمِناً أَنْ يُعَرِّفَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى نَفْسَهُ فَيُقِرَّ لَهُ بِالطَّاعَةِ وَ يُعَرِّفَهُ نَبِيَّهُ ص ‍ فـَيـُقـِرَّ لَهُ بـِالطَّاعـَةِ وَ يـُعـَرِّفـَهُ إِمَامَهَ وَ حُجَّتَهُ فِى أَرْضِهِ وَ شَاهِدَهُ عَلَى خَلْقِهِ فَيُقِرَّ لَهُ بـِالطَّاعـَةِ قـُلْتُ لَهُ يـَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ إِنْ جَهِلَ جَمِيعَ الْأَشْيَاءِ إِلَّا مَا وَصَفْتَ قَالَ نَعَمْ إِذَا أُمـِرَ أَطـَاعَ وَ إِذَا نـُهِيَ انْتَهَى وَ أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ كَافِراً مَنْ زَعَمَ أَنَّ شَيْئاً نَهَى اللَّهُ عـَنـْهُ أَنَّ اللَّهَ أَمـَرَ بـِهِ وَ نـَصَبَهُ دِيناً يَتَوَلَّى عَلَيْهِ وَ يَزْعُمُ أَنَّهُ يَعْبُدُ الَّذِى أَمَرَهُ بِهِ وَ إِنَّمَا يـَعـْبـُدُ الشَّيـْطـَانَ وَ أَدْنـَى مـَا يـَكـُونُ بـِهِ الْعَبْدُ ضَالًّا أَنْ لَا يَعْرِفَ حُجَّةَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تـَعـَالَى وَ شـَاهـِدَهُ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِى أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِطَاعَتِهِ وَ فَرَضَ وَلَايَتَهُ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ صِفْهُمْ لِى فَقَالَ الَّذِينَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِنَفْسِهِ وَ نَبِيِّهِ فَقَالَ ي ا أَيُّهـَا الَّذِيـنَ آمـَنـُوا أَطـِيـعـُوا اللّ هَ وَ أَطـِيـعـُوا الرَّسـُولَ وَ أُولِى الْأَمـْرِ مـِنـْكُمْ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمـُؤْمـِنـِيـنَ جـَعـَلَنـِيَ اللَّهُ فـِدَاكَ أَوْضـِحْ لِي فـَقـَالَ الَّذِيـنَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي آخِرِ خُطْبَتِهِ يَوْمَ قَبَضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ إِنِّى قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ أَمْرَيْنِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِى مـَا إِنْ تـَمـَسَّكـْتـُمْ بِهِمَا كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِى أَهْلَ بَيْتِى فَإِنَّ اللَّطِيفَ الْخَبِيرَ قَدْ عَهِدَ إِلَيَّ أَنَّهـُمـَا لَنْ يـَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ كَهَاتَيْنِ وَ جَمَعَ بَيْنَ مُسَبِّحَتَيْهِ وَ لَا أَقـُولُ كـَهـَاتـَيْنِ وَ جَمَعَ بَيْنَ الْمُسَبِّحَةِ وَ الْوُسْطَى فَتَسْبِقَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى فَتَمَسَّكُوا بِهِمَا لَا تَزِلُّوا وَ لَا تَضِلُّوا وَ لَا تَقَدَّمُوهُمْ فَتَضِلُّوا اصول كافى جلد 4 صفحه :141 رواية :1

ترجمه : 1 سليم بن قيس گويد: شنيدم على عليه السلام مى فرمود: (و اين هنگامى بود) كه مردى نزد آن حضرت آمده بود و باو عرضكرد: كمتر چيزى كه بنده بسبب آن مؤ من شود چيست ؟ و كـمـتـر چيزى كه بنده بوسيله آن كافر گردد چيست ؟ و كمتر چيزى كه بنده با آن گمراه است چيست ؟ حضرت باو فرمود: پرسيدى پس پاسخش را (دقت كن و) بفهم ـ. اما كمتر چيزى كه بنده بدان مؤ من است آنست كه خداى تبارك و تعالى خودش را بآن بنده بشناساند پس (آن بنده ) بفرمانبردارى براى او اقرار كند، و (سپس ) پيغمبرش (ص ) را باو بشناساند پس بفرمانبردارى او نيز اقرار كند، و (هم چنين ) امام و حجت خود را در زمين ، و گـواهـش را بـر خـلق بـاو معرفى كند، و براى او هم بفرمانبردارى اعتراف كند، (سليم گـويـد:) مـن عـرضـكـردم : اى امير مؤ منان و اگر چه همه چيز را بجز آنچه بيان فرمودى نداند؟ فرمود: آرى در صورتيكه هرگاه دستورى باو دهند اطاعت كند. و اگر نهيش كردند نكند. و كـمتر چيزيكه بنده بسبب آن كافر گردد آنست كه كسى چيزى را كه خدا از آن نهى كرده اسـت پـنـدارد كـه (جـايـز است ) و خدا بآن دستور داده (يعنى بدعتى در دين گذارد)، و اين مـعـنـى را ديـن خـود كـنـد و بـآن بـماند، و پندارد كه خدايرا كه بآن كار (بپندار خودش ) دستور داده پرستش كند، (در حاليكه ) جز اين نيست كه شيطان را پرستش كند. و كمتر چيزيكه بنده بواسطه آن گمراه شود اينست كه حجت خداى تعالى و گواهش را بر بـنـدگـانـش نـشـنـاسـد (يـعـنـى ) آن كـس را كـه خـداى عزوجل دستور بفرمانبرداريش داده ، و ولايتش را فرض (و واجب ) فرموده ، (سليم گويد:) مـن عـرضـكردم : اى اميرمؤ منان آنان (يعنى حجت و گواهان ) را برايم توصيف كن ، فرمود: آنـهـا كـسـانـى هستند كه خداى عزوجل آنها را قرين خود و پيغمبرش ساخته و فرموده است : (((اى آنـانـكه ايمان آورده ايد خدا و رسول و اولياء امر خود را فرمانبريد))) (سوره نساء آيـه 59) عـرض كـردم : اى امـيـرمـؤ منان خدا مرا بفدايت كند برايم واضح كن (و آشكارتر بـيـان فـرمـا) فـرمـود: آنـانـكـه رسـول خـدا (ص ) در آخـريـن خـطـبـه اش روزى كـه خداى عـزوجـل قـبـض روحش فرمود (و او را بنزد خودش برد) فرمود: من همانا دو چيز در ميان شما ميگذارم كه پس از من هرگز گمراه نشويد تا ماداميكه بآندو چنگ زنيد: كتاب خدا، و عترتم كـه اهـل بـيـت (و خـاندان ) منند زيرا خداى لطيف و آگاه بمن سفارش كرده كه آندو از هم جدا نشوند تا در كنار حوض بر من وارد شوند، مانند اين دو (انگشت كه با هم برابرند) و هر دو انـگـشـت سـبابه خود را بهم چسباند و نمى گويم مانند اين دو انگشت و انگشت سبابه و وسـطـى را بـهم چسباند يعنى با هم برابرند و اينطور نيست ) كه يكى بر ديگرى پيش بـاشد (و جلو افتد) پس بهر دوى اينها چنگ زنيد تا نلغزيد و گمراه نشويد، و برايشان جلو نيفتيد كه گمراه شويد.

2- عـَلِيُّ بـْنُ إِبـْرَاهـِيـمَ عـَنْ أَبـِيـهِ عـَنِ الْقـَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عـُيـَيـْنـَةَ عـَنْ أَبـِي عـَبـْدِ اللَّهِ ع قـَالَ إِنَّ بَنِي أُمَيَّةَ أَطْلَقُوا لِلنَّاسِ تَعْلِيمَ الْإِيمَانِ وَ لَمْ يُطْلِقُوا تَعْلِيمَ الشِّرْكِ لِكَيْ إِذَا اصول كافى جلد 4 صفحه : 143 رواية : 2

ترجمه : حـضـرت صـادق عـليـه السـلام فـرمـود: هـمـانـا بنى اميه براى مردم تعليم ايمان را آزاد گـذاردنـد و تعليم شرك را آزاد نگذاردند، زيرا اگر مردم را بر آن وادار مى كردند آنرا نمى پذيرفتند.

شــرح :
مـجـلسـى (ره ) از پـدر شـيـخ بـهـايـى قـدس سـره نـقـل كـنـد كه گفته است : در معنى اين حديث گفته اند: مقصود اين است كه بنى اميه مردم را آزاد گـذاردنـد و آنـهـا را بـيـاد گـرفـتـن ايـمـان وادار نكردند و از اين زحمت آنان را فارغ كـردنـد، زيـرا اگـر بـر آن واردشـان مى كردند و رنج آنرا بآنان تكليف مى داشتند آنرا نـمـى شـنـاخـتـنـد، زيـرا ايـمـان عـبـارت از (شـنـاسـائى ) اهـل بيت بود و بنى اميه دشمن اهل بيت بودند و چگونه مردم را بياد گرفتن چيزى وادار مى كـردنـد كـه سـبب زوال دولت و سلطنت آنها بود بخلاف شرك كه منافاتى با سلطنت آنها نـداشـت ، سـپـس مـجـلسـى (ره ) گـويد: و پوشيده نماند كه اين معنى دور است بلكه ظاهر اينست كه مقصود امام عليه السلام اين بوده كه آنها چيزى كه مردم را از اسلام بيرون برد يـادشـان نـمـى دادند (و بصرف دستورات اوليه اسلام و كلياتى اكتفا مى كردند و اگر آنـچـه مـوجـب شـرك مى شود و مردم را از دين بيرون برد بمردم ياد مى دادند مردم پيروى آنـهـا را مـى كـردنـد و آنـهـا را از مـقام خلافت و زمامدارى اسلام طرد مى نمودند) مانند انكار كـردن نصوصى كه پيغمبر (ص ) درباره خلافت على عليه السلام و فرزندانش فرموده بـود، و مـانـنـد ايـنـكـه بـر امـيـرالمـؤ منين على عليه السلام خروج كند يا او را سب كند يا دشـمـنـى بـا او و اهـل بـيت او آشكار كند مشرك است و از دين خارج شده ، زيرا اگر اينها را بـمـردم يـاد مـى دادنـد و مـردم مـتـوجـه مـى شـدنـد هـرگـز پـيـروى امـثـال آن غـاصـبين ياغى را نمى كردند (اين بود گفتار مجلسى (ره ) با پاره توضيحات مربوط بآن ).

*باب ثبوت ايمان و اينكه آيا روا هست خدا ايمان را از كسى بگيرد؟* بَابُ ثُبُوتِ الْإِيمَانِ وَ هَلْ يَجُوزُ أَنْ يَنْقُلَهُ اللَّهُ

1- مـُحـَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حُسَيْنِ بْنِ نـُعـَيْمٍ الصَّحَّافِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع لِمَ يَكُونُ الرَّجُلُ عِنْدَ اللَّهِ مُؤْمِناً قَدْ ثَبَتَ لَهُ الْإِيمَانُ عِنْدَهُ ثُمَّ يَنْقُلُهُ اللَّهُ بَعْدُ مِنَ الْإِيمَانِ إِلَى الْكُفْرِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ هـُوَ الْعـَدْلُ إِنَّمـَا دَعَا الْعِبَادَ إِلَى الْإِيمَانِ بِهِ لَا إِلَى الْكُفْرِ وَ لَا يَدْعُو أَحَداً إِلَى الْكُفْرِ بِهِ فـَمـَنْ آمـَنَ بـِاللَّهِ ثـُمَّ ثـَبـَتَ لَهُ الْإِيمَانُ عِنْدَ اللَّهِ لَمْ يَنْقُلْهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَعْدَ ذَلِكَ مِنَ الْإِيـمـَانِ إِلَى الْكـُفـْرِ قُلْتُ لَهُ فَيَكُونُ الرَّجُلُ كَافِراً قَدْ ثَبَتَ لَهُ الْكُفْرُ عِنْدَ اللَّهِ ثُمَّ يـَنـْقُلُهُ بَعْدَ ذَلِكَ مِنَ الْكُفْرِ إِلَى الْإِيمَانِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ النَّاسَ كُلَّهُمْ عـَلَى الْفـِطْرَةِ الَّتِي فَطَرَهُمْ عَلَيْهَا لَا يَعْرِفُونَ إِيمَاناً بِشَرِيعَةٍ وَ لَا كُفْراً بِجُحُودٍ ثُمَّ بـَعـَثَ اللَّهُ الرُّسُلَ تَدْعُوا الْعِبَادَ إِلَى الْإِيمَانِ بِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ يَهْدِهِ اللَّهُ اصول كافى جلد 4 صفحه : 144 رواية : 1

ترجمه : 1 حـسـيـن بـن نعيم صحاف گويد: بحضرت صادق عليه السلام عرضكردم : چگونه است كه (گاهى ) انسان نزد خداوند مؤ من است و ايمان او نزد خدا ثابت است سپس خداوند پس از آن او را از ايـمـان بـكـفـر بـبـرد؟ گـويـد: حـضـرت در پـاسـخ فـرمـود: هـمـانـا خـداى عـزوجـل عـادل اسـت ، و جـز ايـن نـيست كه بندگانش را بايمان خود خوانده است نه بكفر، و احـدى را بـكـفـر دعـوت نكرده است ، پس هر كه باو ايمان آورد و ايمانش نزد خداوند ثابت گردد خداى عزوجل ديگر او را از ايمان بكفر منتقل نسازد. مـن عـرضـكردم : (گاهى ) مردى كافر است ، و كفرش نزد خدا ثابت است سپس خداوند او را پس از آن از كفر بايمان منتقل سازد (اين چگونه است ؟). فـرمود: همانا خداى عزوجل همه مردم را بر فطرت ساده آفريده ، كه نه ايمان بشريعتى را بـفـهـمـنـد و نـه كـفـر و انكارى دانند، سپس رسولان را فرستاد كه بندگان را بايمان بـخدا دعوت كنند، پس برخى را خداوند (بدين وسيله ) هدايت و راهنمايى فرمود، و برخى را هدايت نفرمود.

شــرح :
در قـسـمـت اول حـديث جواب و سؤ ال واضح است ، ولى در قسمت دوم بنا بر اينكه (((جمله : قلت له : فيكون الرجل كافرا...))) جمله استفهاميه باشد نه خبريه چنانچه ظاهر همانست ، امـام (عـليـه السـلام ) جـواب سـريع به پرسش راوى نداده است بلكه بجاى آن يك قاعده كـلى بـيـان فـرمـوده اسـت . مـجـلسـى (ره ) پـس از احـتـمـالاتـى كـه در قـسـمـت اول و دوم حـديـث داده اسـت در قـسـمـت دوم آن چـنـيـن گـويـد: ظـاهـر ايـنـسـت كـه كـلام سـائل اسـتـفـهـام (و پـرسـش ) بـاشـد، و حـاصـل جواب (و پاسخ ) اينست كه خداى تعالى بـنـدگـان را بـر فـطـرتـى آفريده كه قابل پذيرش ايمان است ، و بوسيله فرستادن رسـولان و بـرپاداشتن حجت هاى خود بر همه آنها حجت را تمام كرده ، پس هيچ كس در قيامت حجتى بر خدا ندارد، و احدى از آنها مجبور بر كفر نيست نه از نظر آفرينش و نه از نظر كـوتـاهـى كـردن در هـدايـت و راهـنـمـائى بـرپـاداشـتـن حـجـت ، ليـكـن بـرخـى مـشـمـول لطـف خاص پروردگار شدند و همان باعث تاءييد آنها در ايمانشان شد، و برخى بـواسـطـه سـوء اخـتـيـار خـودشـان سـزاوار لطـف خـاص او نـشـدنـد و كـافر شدند در عين حال مجبور به كفر هم نبودند و همين معناى (((امر بين امرين ))) است كه بارها گفته ايم .
و مـحـتمل است كه مقصود از فرمايش آنحضرت (((فمنهم من هدى الله ...))) اين باد كه برخى از ايـن هـدايـت عـامـه بـهـره مـند شدند و برخى بهره مند نشده اند و اين معنى بمسلك متكلمين موافق تر است ، و معناى اول با اخبار ديگر سازگارتر است ، و اللّه علم بحقيقة الاسرار.

*باب آنانكه ايمان عاريه دارند* بَابُ الْمُعَارِينَ

1- مـُحـَمَّدُ بـْنُ يـَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ مـُحـَمَّدِ بـْنِ مـُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ خَلْقاً لِلْإِيمَانِ لَا زَوَالَ لَهُ وَ خـَلَقَ خـَلْقـاً لِلْكـُفـْرِ لَا زَوَالَ لَهُ وَ خـَلَقَ خَلْقاً بَيْنَ ذَلِكَ وَ اسْتَوْدَعَ بَعْضَهُمُ الْإِيـمـَانَ فـَإِنْ يـَشـَأْ أَنْ يـُتِمَّهُ لَهُمْ أَتَمَّهُ وَ إِنْ يَشَأْ أَنْ يَسْلُبَهُمْ إِيَّاهُ سَلَبَهُمْ وَ كَانَ فُلَانٌ مِنْهُمْ مُعَاراً اصول كافى جلد 4 صفحه : 145 رواية : 1

ترجمه : 1ـ مـحـمـد بن مسلم از يكى از دو امام باقر و يا امام صادق عليه السلام حديث كند و گويد: شـنيدم كه مى فرمود: همانا خداى عزوجل خلقى را براى ايمان ثابت آفريده كه ايمانشان زوال نـدارد، و خـلقـى را بـراى كـفـر آفـريـده كـه كـفـرشـان زوال نـدارد، و خـلقى را ميانه اين دو آفريده ، و برخى از ايشان ايمان را به عاريت داده ، كه اگر بخواهد براى آنها به پايان رساند مى رساند، و اگر بخواهد از ايشان بگيرد مى گيرد، و فلان كس از آنها بود كه ايمانش عاريت بود.

شــرح :
مجلسى (ره ) گويد: گفته شده است : (((لام ))) در (((للايمان ))) لام عاقبت است يعنى خلقى آفـريـده كـه سـرانـجـام و عـاقـبـت آنـهـا در عـلم ازلى ايـمـان اسـت و زوال در ايـمانشان نيست و آنها پيمبران و اوصياء آنها و پيروانشان از مؤ منين بوده اند كه در ايـمـان ثـابـت و پـابـرجـا بـوده اند، و خلقى آفريده كه عاقبت و سرانجام آنها در علم ازلى خـداى عـزوجل كفر بوده و دسته اى هم در اين ميان آفريده كه در علم ازلى او در زمره مستضعفين (و ناتوانان ) بوده اند... تا آنكه گويد:
و ظـاهـر ايـن اسـت كـه مـقـصود از فلان كس ابوالخطاب (محمد بن مقلاص كه حضرت صاق (عـليـه السـلام ) او را بـه واسـطـه غـلوش لعـن فـرمـود) و احـتـمـال داده اسـت كـه مـقـصـود ابن عباس يا ديگران باشند. و در آخر گويد: لكن در اخبار بعدى بياييد كه امام (عليه السلام ) تصريح بنام ابوالخطاب فرموده است ، و فيض (ره ) نيز همين معنا را اختيار كرده است .

2- مـُحـَمَّدُ بـْنُ يـَحـْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ وَ الْقـَاسـِمِ بـْنِ مـُحـَمَّدٍ الْجَوْهَرِيِّ عَنْ كُلَيْبِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْأَسَدِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ الْعـَبـْدَ يـُصـْبـِحُ مُؤْمِناً وَ يُمْسِيَ كَافِراً وَ يُصْبِحُ كَافِراً وَ يُمْسِيَ مُؤْمِناً وَ قَوْمٌ يُعَارُونَ الْإِيمَانَ ثُمَّ يُسْلَبُونَهُ وَ يُسَمَّوْنَ الْمُعَارِينَ ثُمَّ قَالَ فُلَانٌ مِنْهُمْ اصول كافى جلد 4 صفحه : 146 رواية : 2

ترجمه : 2ـ حضرت صادق عليه السلام فرمود: همانا بنده بامداد كند در حالى كه مؤ من است و شام كـنـد در حالى كه كافر است ، و (بالعكس گاهى شود كه ) صبح كند كافر و شام كند مؤ مـن ، (و در ايـن مـيـان ) مـردمى هستند كه ايمانشان عاريت است و سپس از آنها گرفته شود و آنها را معارين (يعنى عاريت داده شدگان ) نامند، سپس فرمود: فلانى از آنها است .

3- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ وَ غَيْرِهِ عَنْ عِيسَى شَلَقَانَ قَالَ كُنْتُ قَاعِداً فَمَرَّ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى ع وَ مَعَهُ بَهْمَةٌ قَالَ قُلْتُ يَا غُلَامُ مَا تَرَى مَا يَصْنَعُ أَبُوكَ يَأْمُرُنَا بِالشَّيْءِ ثُمَّ يَنْهَانَا عَنْهُ أَمَرَنَا أَنْ نَتَوَلَّى أَبَا الْخَطَّابِ ثُمَّ أَمَرَنَا أَنْ نَلْعَنَهُ وَ نَتَبَرَّأَ مِنْهُ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع وَ هُوَ غُلَامٌ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقاً لِلْإِيمَانِ لَا زَوَالَ لَهُ وَ خـَلَقَ خـَلْقـاً لِلْكـُفـْرِ لَا زَوَالَ لَهُ وَ خـَلَقَ خـَلْقـاً بـَيـْنَ ذَلِكَ أَعـَارَهُ الْإِيـمـَانَ يُسَمَّوْنَ الْمُعَارِينَ إِذَا شَاءَ سَلَبَهُمْ وَ كَانَ أَبُو الْخَطَّابِ مِمَّنْ أُعِيرَ الْإِيمَانَ قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَأَخْبَرْتُهُ مَا قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ ع وَ مَا قَالَ لِي فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّهُ نَبْعَةُ نُبُوَّةٍ اصول كافى جلد 4 صفحه : 146رواية : 3

ترجمه : 3ـ عيسى شلقان گويد: (روزى ) نشسته بودم و حضرت موسى بن جعفر عليه السلام (كه در آنزمان كودكى بود بر من ) گذر كرد و بره اى با او بود، گويد: من عرض كردم : اى پسر من مى بينى پدر شما چه مى كند؟ ما را به چيزى فرمان دهد سپس از همان چيز نهى (و جلوگيرى ) كند، بما دستور داده كه ابوالخطاب را دوست بداريم سپس دستور داد كه او را لعن كنيم و از او بيزازى جوئيم ؟ پس آن حضرت عليه السلام در حالى كه پسر بچه اى بـود فـرمـود: هـمـانـا خـداونـد خـلقـى را بـراى ايـمـان آفـريـد كـه (آن ايـمـان ) زوال نـدارد، و خـلقـى را آفـريـد بـراى كـفـر كـه زوال نـدارد، و در ايـن مـيـان هـم خـلقـى آفـريد و ايمان را به عاريت به آنها داد و اينها را مـعـاريـن نـامـنـد، كه هرگاه (خداوند) بخواهد ايمان را از ايشان برگيرد و ابوالخطاب از كـسـانـى اسـت كـه ايـمـان را بـه عاريت بدو داده بودند. گويد: پس از آن من خدمت حضرت صادق عليه السلام شرفياب شدم و آنچه (بفرزندش ) ابوالحسن (موسى ) گفته بودم و پـاسـخـى كـه بـمـن داده بـود هـمـه را بـعرض امام صادق عليه السلام رساندم ، حضرت فرمود: اين كلام از جوشش نبوت است (يعنى از سرچشمه نبوت جوشيده است . از فيض (ره ).

شــرح :
ابولخطاب محمد بن مثلاص اسدى كوفى است كه در آغاز كارش از اصحاب حضرت صادق (عـليـه السـلام ) و از بـزرگـان آنـها بود سپس برگشت و مذاهب باطلى اختراع كرد و امام صـاق (عـليـه السـلام ) او را لعـن كرد و از او بيزارى جست ، و روايات بسيارى در مذمت او رسـيده كه دلالت بر كفر و لعنتش كند، و گويند كه درباره حضرت صادق عليه السلام غـلو كـرد تا بدانجا كه آن حضرت را خدا ميخواهد و خود را از طرف آن حضرت پيغمبر بر اهل كوفه ميدانست .

4- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ يُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبـِي الْحـَسـَنِ ص قـَالَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ النَّبِيِّينَ عَلَى النُّبُوَّةِ فَلَا يَكُونُونَ إِلَّا أَنْبِيَاءَ وَ خـَلَقَ الْمـُؤْمـِنِينَ عَلَى الْإِيمَانِ فَلَا يَكُونُونَ إِلَّا مُؤْمِنِينَ وَ أَعَارَ قَوْماً إِيمَاناً فَإِنْ شَاءَ تَمَّمَهُ لَهـُمْ وَ إِنْ شـَاءَ سَلَبَهُمْ إِيَّاهُ قَالَ وَ فِيهِمْ جَرَتْ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ وَ قَالَ لِي إِنَّ فُلَاناً كَانَ مُسْتَوْدَعاً إِيمَانُهُ فَلَمَّا كَذَبَ عَلَيْنَا سُلِبَ إِيمَانُهُ ذَلِكَ اصول كافى جلد 4 صفحه : 147 رواية : 4

ترجمه : 4ـ از بـرخـى از اصحاب ما حديث شده است كه حضرت ابوالحسن عليه السلام (موسى بن جـعـفـر يـا فـرزنـدش رضا عليهم السلام ) فرمود: بدرستى كه خداوند پيغمبران را به نبوت خلق فرموده و جز پيغمبر نباشند، و مؤ منين را بر ايمان آفريده و بجز مؤ من نباشد (يـعنى اينان بر نبوت و ايمانشان ثابت قدم هستند و هرگز برنمى گردند.) و مردمى را ايـمـان عـاريـت داده ، پس اگر بخواهد براى آنها بپايان رساند، و اگر بخواهد از ايشان بـاز گيرد، فرمود: و درباره ايشان جارى است (معناى آيه شريفه ) (((پس پايدار باشد و ناپايدار))) (سوره انعام آيه 98) و بمن فرمود: فلانى ايمانش عاريتى بود، و همين كه بر ما دروغ بست آن ايمان عاريه از او گرفته شد.

توضيح :
تـمـام آيه شريفه اين است كه خداوند فرمايد: (((او است كه شما را از يك تن آفريد پس مـسـتقر (پايدار) و مستودع (ناپايدار) همانا تفصيل داديم آيتها را براى گروهى كه در مى يابند))).

5- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ حـَبـِيـبٍ عـَنْ إِسـْحـَاقَ بـْنِ عـَمَّارٍ عـَنْ أَبـِي عـَبـْدِ اللَّهِ ع قـَالَ إِنَّ اللَّهَ جَبَلَ النَّبِيِّينَ عَلَى نُبُوَّتِهِمْ فَلَا يَرْتَدُّونَ أَبَداً وَ جَبَلَ الْأَوْصِيَاءَ عَلَى وَصَايَاهُمْ فَلَا يَرْتَدُّونَ أَبَداً وَ جَبَلَ بـَعـْضَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْإِيمَانِ فَلَا يَرْتَدُّونَ أَبَداً وَ مِنْهُمْ مَنْ أُعِيرَ الْإِيمَانَ عَارِيَّةً فَإِذَا هُوَ دَعَا وَ أَلَحَّ فِي الدُّعَاءِ مَاتَ عَلَى الْإِيمَانِ اصول كافى جلد 4 صفحه : 147 رواية : 5

ترجمه : 5ـ حـضـرت صـادق عـليـه السـلام فـرمـود: خداوند پيمبران صلى اللّه عليه و آله را بر سـرشـت نـبـوت آفـريـد پس هرگز بر نگردند و اوصياء (آنهارا) بر سرشت وصيتها (و آنـچـه بـآنـهـا سـفـارش شده ) آفريد، پس هرگز بر نگردند، و برخى از مؤ منين را بر سـرشـت ايـمـان آفـريده پس هرگز بر نگردند، و برخى از ايشان كسى است كه ايمانش عاريتى است ، پس اگر دعا كند و در دعا اصرار ورزد با ايمان بميرد.

*باب در نشانه عاريت دار ايمان* بَابٌ فِي عَلَامَةِ الْمُعَارِ

1- عـَنـْهُ عـَنْ أَحـْمـَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ الْجُعْفِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ الْحَسْرَةَ وَ النَّدَامَةَ وَ الْوَيْلَ كُلَّهُ لِمَنْ لَمْ يَنْتَفِعْ بِمَا أَبْصَرَهُ وَ لَمْ يَدْرِ مَا الْأَمْرُ الَّذِي هـُوَ عـَلَيـْهِ مـُقـِيـمٌ أَ نـَفـْعٌ لَهُ أَمْ ضَرٌّ قُلْتُ لَهُ فَبِمَ يُعْرَفُ النَّاجِي مِنْ هَؤُلَاءِ جُعِلْتُ فـِدَاكَ قـَالَ مـَنْ كـَانَ فـِعـْلُهُ لِقـَوْلِهِ مـُوَافـِقـاً فَأُثْبِتَ لَهُ الشَّهَادَةُ بِالنَّجَاةِ وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ فِعْلُهُ لِقَوْلِهِ مُوَافِقاً فَإِنَّمَا ذَلِكَ مُسْتَوْدَعٌ اصول كافى جلد 4 صفحه : 148 رواية : 1

ترجمه : 1ـ مـفضل جعفى گويد: حضرت صادق عليه السلام فرمود: براستى حسرت و پشيمانى و واى ، همه اينها براى آنكس ‍ است كه بآنچه بيند سود نبرد و آنچه بر آن استور است (از روش و عقيده ) نداند كه چيست و آيا برايش سود بخشد يا زيان ؟ من عرض كردم : قربانت پس از ميان مردم رستگارشان بچه چيز شناخته و رستگارى براى او ثابت شده ، و هر كه كـردارش مـوافـقـت دارد (و آنـچـه مـى گـويـد بـدان عمل كند) گواهى به نجات و رستگارى براى او ثابت شده ، و هر كه كردارش موافقت با گفتارش ندارد ايمانش عاريت است .

شــرح :
مـجـلسى (ره ) در گفتار حضرت صادق عليه السلام كه فرمود: (((همه اينها براى آن كس اسـت ...))) گـويـد: يـعـنـى بـراى آنـكـس كـه آنـچـه بـبـنـد و از عـقـايـد و احـكـام و اعـمـال و اخـلاق و آداب دانـد بر طبق آن عمل نكند. و در جمله (((فاثبت له الشهادة ))) گويد: (((اثبت ))) بصيغه مجهول خوانده شود، يعنى خداى تعالى و فرشتگانش و حجتهاى الهى و همه مؤ منين برستگار بودنش گواهى دهند.

*باب سهودل غفلت و فراموشى آن* بَابُ سَهْوِ الْقَلْبِ

1- عـَلِيُّ بـْنُ إِبـْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبـِي بـَصـِيـرٍ وَ غَيْرِهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ الْقَلْبَ لَيَكُونُ السَّاعَةَ مِنَ اللَّيْلِ وَ النَّهـَارِ مـَا فـِيـهِ كـُفـْرٌ وَ لَا إِيـمـَانٌ كـَالثَّوْبِ الْخـَلَقِ قـَالَ ثـُمَّ قَالَ لِي أَ مَا تَجِدُ ذَلِكَ مِنْ نـَفـْسـِكَ قـَالَ ثـُمَّ تَكُونُ النُّكْتَةُ مِنَ اللَّهِ فِي الْقَلْبِ بِمَا شَاءَ مِنْ كُفْرٍ وَ إِيمَانٍ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ مِثْلَهُ اصول كافى جلد 4 صفحه : 148 رواية : 1

ترجمه : 1ـ ابـو بـصـير و ديگران از حضرت صادق عليه السلام حديث كنند كه فرمود: بدرستى كـه سـاعـتـى از شـب و روز بـر دل بـگـذرد كـه نـه در آن كفر است و نه ايمان ، و بمانند پـارچـه كـهـنـه اسـت ، گويد: سپس به من فرمود: آيا تو در نفس خودت چنين چيزى را درك نـكـرده اى ؟ فـرمـود: سـپـس از طـرف خـدا اسـت كـه هـر طـور بـخـواهـد نـقـطـه اى بـه دل زنـد (نـقطه ) كفر باشد يا (نقطه ) ايمان . مانند همين خبر از محمد بن اءبى عمير حديث شده است .

شــرح :
مـجـلس (ره ) گـويـد: مـقـصـود از قـلب (و دل ) در ايـنـجـا هـمان نفس ناطقه انسانى است كه مـحـل ايـمـان و كفر است و نه آن عضو (گوشتى ) صنوبرى كه در طرف چپ سينه است ، و جـهت اينكه به نفس ناطقه قلب گفته اند براى انقلاب و تغيير پيدا كردن حالات او است ، يـا براى اين است كه تعلق نفس انسانى در اول به روح حيوانى است و آن بخاطر لطيفى اسـت كـه از قـلب بـرخـيـزد. و مـقـصـود از سـاعـت (كـه فـرمـود: سـاعـتى از شب و روز بر دل بـگـذرد...) هـمـان سـاعـت غـفـلت از حـق تـعـالى و مـشـغول بودن به ما سواى اوست ، يعنى در آن ساعت به ياد هيچ يك از ايمان و كفر نيست ، يـا در حـالى اسـت كه حكم به كفرش نتوان كرد و توجه به عالم قدس و حق نيز ندارد، و در مـعـنـاى (((نـكتة ))) گويد: در نهاية گفته است : نكتة يعنى اثر كمى مانند چركى روى آينه و شمشير مانند آن دو، و در قاموس گويد: (((نكت ))): آنست كه با چوب يا چيز ديگرى بزمين بزنى كه آن اثرى بجا بگذارد، و (((نكتة ))) بمعناى نقطه ايست و شبيه بچركى اسـت كـه در آن آئيـنـه بـاشـد. و مقصود از اينكه نكته از جانب خدا است به اعتبار توفيق و نبودن آن از جانب خدا است كه هر دوى آنها نيز اختيار كردن خوب و بد خود بنده است ...

2- مـُحـَمَّدُ بـْنُ يـَحـْيـَى عـَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ يَكُونُ الْقَلْبُ مَا فِيهِ إِيمَانٌ وَ لَا كُفْرٌ شِبْهَ الْمُضْغَةِ أَ مَا يَجِدُ أَحَدُكُمْ ذَلِكَ اصول كافى جلد 4 صفحه : 149 رواية : 2

ترجمه : 2ـ ابـو بـصـيـر گـويـد: شـنـيـدم كـه حـضـرت بـاقـر عـليـه السـلام فـرمـود: گاهى در دل آن (هـيـچ يـك ) از ايـمـان و كفر نيست ، مانند يك قطعه گوشت ، آيا هيچ يك از شما اينرا (كه گفتم ) نيافته (و درك نكرده است ؟).