 |
|
شرح دفتر دل علامه حسن زاده آملى شارح : صمدى آملى - ۱۷ -
اذن الله در قرآن
وقتى سر و حصه وجودى تو با سر و باطن ولايت ، اتحاد وجودى پيدا كند ميزان و فرقان پيدا مى كند كه ((ان تتقوا الله يجعل لكم فرقانا)). سيف مسلول يعنى شمشير از غلاف در آمده آن كه فرمود: ((به هر حالت مصيبى و مثابى )) يعنى به هر نحوى كه سر تو آن را اقتضاء مى كند از اقبال و ادبار و خاموشى و گوشه نشينى و دست تصرف كردن مصيبى و به واقع رسيده اى و مثابى يعنى پاداش دارى ؛ در آن سكوت و خاموشى و گوشه عزلت نشينى ، بر مشهد و مشرب حضرت امام حسن مجتبى سلام الله عليه هستى و اگر شمشير الهى از نيام بركشى و قيام كنى نيز بر انتساب به حضرت امام حسين سيد الشهداء عليه السلام مى باشى . كه هر دو امام بر عملشان به حق بوده اند. البته تشخيص صراط مستقيم از مو باريكتر و از شمشير تيزتر است ؛ ولى انسان صاحب سر ولايت و به مقصد رسيده ، با معيار ولايى اش عمل مى كند. سخن در اين است كه قرآن معيار و ميزان انسان سنج است ، بايد حقايق و اسرار آيات در انسان پياده شود كه نفس ناطقه و عاء آن حقائق و آيات شود و در حقيقت قرآن غايت سير انسان است ؛ و وصول ذى الغايت به غايت به نحو تحول است نه به محض قرب اضافى يعنى استكمال نفسو ناطقه به نحو اتحاد وجودى با حقايق نوريه است . قرآن حكيم است و آيات او حكمت است و حكمت بهشت است و درجات بهشت به عدد آيات قرآنند و جانى كه حكمت اندوخته است شهر بشهت است و ولايت در اين شهر. آرى ولايت در بهشت است ، ولايت زبان قرآن است ولايت معيار و مكيال انسان سنج است و ميزان تقويم و تقدير ارزش انسانها است . انسانى كه با سر ولايت متحد شده باشد معيار و مكيال است ؛ و انسانهاى كامل همانند اوصياى الهى كه چون صاحب مقام ولايت اند براى ديگران قطب و محورند و هر يك از انسانهاى بيدار دل بر مشهد و مشرب اين قطب و اقطاب اند كه در حقيقت حالات اوصياى حق متعال بيان تطورات اطوار وجودى ديگران است . در مورد فصوص الحكم حضرت مولى فرمودند كه : مراد از بيست و هفت فص بيست و هفت كلمه نوعيه است نه شخصيه ؛ زيرا هر سالك ولى در حد و قدر خود به حكمى از احكام يكى از آن انواع نوريه محكوم و منسوب است كه از آن تعبير به مشهد و مشرب مى كنند و مى گويند فلانى مثلا موسوى مشهد و يا مشرب و يا عيسوى مشهد و مشرب است . حال آن كه صاحب سر ولايت شده است بر مشهد و مشرب ولايت است كه به اذن الله عمل مى كند.
از بيت مذكور تا بيت صد و چهل و يكم اشاره است به حديث شريفى از جناب رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله در شان و مقام كن اهل بهشت كه جناب شيخ اكبر ابن عربى در باب سيصد و شصت و يك فتوحات و مرحوم صدر المتالهين در ديباچه الهيات اسفار نقل فرموده اند. اسفار بعد از نقل روايتى آمده است : ((وورد ايضا عن صاحب شريعتنا صلى اللّه عليه و آله فى صفه اهل الجنه انه ياتى اليهم الملك فاذا دخل عليهم ناولهم كتابا من عندالله بعد ان يسلم عليهم من الله فاذا فى الكتاب من الحى القيوم الذى لا يموت الى الحى القيوم الذى لا يموت اما بعد فانى اقول للشى ء كن فيكون و قد جعلتك اليوم تقول للشى ء كن فيكون )) سپس جناب آخوند فرمود: ((فهذا مقام من المقامات التى يصل اليها الانسان بالحكمه و العرفان و هو يسمى عند اهل التصوف )) ((بمقام كن )) (239) حاصل اين كه ملكى از جناب حق تعالى بر اهل بهشت وارد مى شود و پس از اذن دخول و سلام نامه اى از خداوند عالم به هر يك مى دهد به اين مضمون . اين كتابى است از حى قيومى ؟ نمى ميرد به حى قيومى كه نمى ميرد، اما بعد من به شى ء مى گويم كن فيكون تو را در امروز چنان گردانيدم كه به شى ء بگويى كن فيكون . جناب ملا صدرا در اسفار در فصل يازدهم باب سوم نفس بعد از نقل كلام شيخ از فتوحات گويد: ((الحمد الله الذى اوضح لنا بالبرهان الكاشف لكل حجاب لكل شبهه سبيل ما اجمع عليه اذواق اهل الله باوجدان و اكثر مباحث هذا الكتاب مما يعين فى تحقيق هذا المطلب الشريف الغامض و غيره من المقاصد الغظيمه الالهيه التى قصرت عنها افكار اولى الانظار الا النادر القيل من الجامعين لعلوم المتفكرين مع علوم المكاشفين و نحن جمعنا فيه بفضل الله بين الذوق و الوجدان و بين البحث و البرهان )) (240) انسان نائل به رتبت ولايت را مقام شامخ ((كن )) است كه در حديث مذكور بدان تصريح شده است ؛ و در شرح بيت اول و نهم همين باب گذشت .
در حقيقت ملك در فص پنجاه و هفتم فصوص الحكم جناب معلم ثانى بحث به ميان آمده است كه حضرت مولى را در شرح آن فص داد سخن است كه طالبان كوى حقيقت را به ادراك اسرار و حقايقى دعوت نموده اند. در ترجمه متن فرمود: ((ملائكه را ذاتى حقيقى است و به قياس با آدميان ذاتى . اما ذات حقيقى ايشان از عالم امر است و از قواى بشرى روح قدسى ملاقاتشان مى كند... در شرح اين فص به عنوان (بيان ) در حقيقت ملك و تمثل او براى انسان مطالب عرشى مطرح فرموده اند كه نقل آن در مقام مناسب مى نمايد. ابتداء به نقل آيات و رواياتى در وصف ملائكه پرداخته اند. 1 - ((و لما جاء، رسلنا ابراهيم بالبشرى قالوا سلاما الايه )) (241) در اين كريمه ملائكه به عنوان رسولان خدا معرفى شده اند كه الوكت رسالت است و در ادامه آيه فرمود كه ملائكه رسل الهى اند و غذا نمى خورند. ولى در تورات آمده كه آنها غذا مى خورند و صحيح همان است كه قرآن گويد چون فرشتگان از طعام دنيا نمى خورند. 2 - در روايت آمده كه عبدالله بن سلام از جناب رسول الله مى پرسد كه طعام و شراب ملائكه چيست ؟ حضرت فرمود: ((يا بن سلام طعامه التسبيح و شرابه التهليل )) و در اوصاف ديگر آنان فرمود: ((يا ابن سلام الملائكه لا توصف بالطول و العرض لانهم ارواح نورانيه لا اجسام جثمانيه )) الحديث (242) 3 - در روايت ديگر آنان را صمد معرفى كرده است كه : ((و فى الخبر ان الله خلق الملائكه صمدا ليس لهم اجواف )) (243) 4 - از امام صادق عليه السلام روايت شده كه ((ان الله عزوجل خلق الملائكه من نور)) 5 - در انبياء / 20 و 21 آمده است : ((و من عنده لا يستكبرون عن عبادته و لا يستحسرون يسبحون الليل و النهار لا يفتورن يعنى ملائكه از پرستش او سركشى نمى كنند و مائده نمى شوند و شب و روز تسبيح مى كنند سست نمى شوند و در 26 و 27 آن فرمود: ((و قالوا اتخذ الرحمن و لدا سبحانه بل عباد مكرمون لا يسبقونه بالقول و هم بامره يعملون )) 6 - در / 7 سوره تحريم فرمود: ((عليها ملائكه غلاظ شداد لا يعصون الله ما امرهم و يفعلون ما يومرون )) از اين گونه آيات استفاده مى شود كه ملائكه موجوداتى منزه از علائق ماده و مجرد از صفات جسم و جسمانياتند؛ و از ماوراى طبيعت اند و لذا صمدند و استعداد مادى ندارند چه ماديات را استعداد است كه تدريجا به كمال مى رسند و بالفعل واجد همه كمالات خود نيستند پس شى ء مادى صمد نيست و آنكه صمد است مادى نيست زيرا وجود او پر است و حالت منتظره ندارد. و از جناب وصى نقل است كه در وصف آنان فرمود: ((صور عاريه عن المواد عاليه (خاليه خ ل ) عن القوه و الاستعداد)) (244) و نيز روايات در باب دلالت بر مجرد بودن ملائكه از ماده و صفات ماده مى كند. اين ذوات نوريه به عنوان معقبات انسان از پيش روى و پشت اواند كه او را به امر الله حفظ مى كنند و به چشم ديده نمى شوند و با ديگر قواى جسمانى ادارك نمى شوند و اين هم دلالت دارد كه آنان از عالم امرند نه خلق و با اين قواى حسى مشاهده نمى شوند. پس مراد از رويت ملائكه در احاديثى بدان تصريح شده است رويت ذات و حقيقت آنها به ديده ظاهر نيست زيرا كه اصل وجودشان روحانى مجرد است بلكه ظهور و بروز آنها است در ظرف ادراك مدركين كه آن حقايق مجرده بدون تجافى در صقع نفس مدركين و در كارخانه وجود ايشان به صورتهاى گوناگون ظهور مى كنند كه در قرآن كريم از آن به تمثل تعبير فرمود: ((فتمثل لها بشرا سويا (مريم 19) اى تصور لها كما فى مفردات الراغب )) و آنكه گفتيم بدون تجافى مقصود اين است كه عين خارجى ملك و وجود نفسى او كه همان ذات حقيقى او است از حقيقت خود خارج نشده است و ذات آن حقيقت تبديل به انسان نشده است كه عينى به عين ديگر قلب شود؛ بله آن حقيقت در ظرف ادراك در صورت دحيه كلبى مثلا تمثل يافته است و قوه مدركى مجرده كه با حقيقت مجرد ملك ارتباط يافت ان مدرك در وعاء ادارك در قوه خيال كه خود تجرد برزخى دارد مطابق احوال نفسانيه مدرك متمثل مى شود. در احاديث متظافره متكاثره آمده است كه رسول الله وقتى جبرئيل عليه السلام را به صورت دحيه بن خليفه كلبى ديد؛ و وقتى وى را با ششصد بال ديد و در بعضى اوقات او را به صورت اصليش مى ديد؛ ((ان جبرئيل اتى النبى صلى اللّه عليه و آله مرة فى صورته الخاصه كانه طبق الخافقين )). و در روايات آمده كه جبرئيل براى مريم به صورت شاب امرد سوى الخلق متمثل شده است . اين روايات شاهد مدعاى ما است كه روايات وارده در صور ملائكه بيان تمثلات حقيقت خارجى جبرئيل عليه السلام است نه انقلاب و تشكل و ذات حقيقى وى گاهى بدان شكل و گاهى بدين شكل و آن صورت اصلى او غير از ظهور تمثلى او به صورتهاى گوناگون است . بايد در كلمه ((تمثل )) در آيه مباركه دقت كرده و تامل به سزا نموده و از مواردى كه در روايات و كلمات اعاظم علماء كلمه تمثل و كلماتى مشابه تمثل چون تنصب و تصور و تبدى و سنح و ظهر و صور بكار برده شد مدد گرفت تا معلوم گردد كه وجود نفسى ملك موجودى مجرد و منزه از ماده جسمانيه است و صورت يافتن آنها به لحاظ اضافه و تمثل آن با آدميان در وعاء ذهن و ظرف ادراك آنان است . چه اينكه مثلا چون زن زيباى آراسته موجب اغواء و اضلال مردم بوالهوس مى شود دنيا در تمثل بدان صورت ادارك مى شود نه آنكه در خارج ظرف ادراك زنى صاحب جمال و آراسته به انواع پيرايه ها بوده باشد همچنانكه در علم رويا تمام وقايع و حالات در صقع نفس است نه در خارج آن چنان كه از همين قبيل است روايات وارده در تمثل اعمال انسانى در قبر و برزخ و قيامت . شواهد از آيات و اخبار و گفتار اساطين از علماء در اين كه تمثل يك نحوه ادراك است بسيار است . پس ملائكه را دو نحوه وجود است از وجود اضافى كه جناب فارابى بدان اشارت نموده است . و شيخ رئيس را در اين دو نحوه وجود سخنى بلند است كه فرمود: سميت الملائكه باسامى مختلفة والجمله واحدة غير متجزئة بذاتها الا بالعرض من اجل تجزى المقابل . در اين سخن شيخ بايد دقت بسزا كرد كه مطلبى عظيم است و مفتاح بسيارى از معارف حقه الهيه است . نكته : آنچه در احوال و اطوار سالك كه در خواب و بيدارى عائدش مى شود ميوه هايى است كه از كمون شجره وجودش بروز مى كند. از اينجا در بيت 116 و 117 و ابيات بعد از آن دقت كن كه ظهور و تمثل ملك ، و آن نامه نيكو نوشته در دست آن چيست ؛ كه هر كسى زرع و زارع و مزرعه و بذر خود است و نيتها و اعمالش بذرهايش است و بايد در خود بنگرد تا بيابد كه رد مزرعه جانش چه كاشته است كه الدنيا مزرعة الاخرة و در آن نشئه كه باطن اينجا عين ظاهر آنجا است به چه صورتهاى نيكو و زيبايى از قبيل ملك و نامه نيكو نوشته برايش متمثل مى شود و اين ملك و آن نامه از بيرون نيست بلكه يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه . فاما من اؤ تى كتابه بيمينه فسوف يحاسب حسابا يسيرا و ينقلب الى اهله مسرورا (245) و آنچه كه در اين باب موضوعيت دارد انصراف از علائق اين نشاه است كه هر گاه انصراف دست دهد آن حالات براى شخص منصرف پيش مى آيد. آنچه را مدارك و مشاعر انسان در مى يابند در واقع مدرك حقيقى حقيقت او است كه نفس ناطقه اوست و على التحقيق تمام ادراكات به علم حضورى است حتى ادراكات به محسوسات . و اگر اهل اشارتى روايات وارده در سرازيرى قبر و فشار قبر و پرسش در قبر و ديگر امورى كه به قبر اسناد مى يابند از اين قبيل بدان يعنى آن فشار و احوال ديگر بر حقيقت شخص وارد است كه ادراكات اوست ولى در تمثل خود آن همه را در قبرش مى بيند كه مربوط به شخص اوست كه متمثل در صقع نفس او است كه در وعاء ادراك او است كه اگر چنانچه زنده اى را با او در قبرش بگذارند اين زنده هيچيك از آن احوال را نه مى بيند و نه مى شنود زيرا اين قبر ظرف عذاب يا ثواب مرده نيست بلكه ظرف ثواب و عقاب را در قبر خودش مى بيند. و نفس ناطقه مجرد است و من حيث هى مدرك كليات است و مشاهدات را چه خارج و چه از داخل كه صور متمثله در لوح حس مشتركند بى آلت حس ادارك نمى كند پس جميع تمثلات نفس به آلت حس ادارك مى شود و اين آلات قواى نفس اند نه اعضاء و جوارح كه محل و موضع قوى اند. لذا شيخ اكبر گويد: ((حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله را هفتصد بار در خواب ديدم و هر مرتبه تعليم حقايق مى فرمود آخر كار دانستم كه هر مرتبه نديدم مگر خود را.)) از اصول قابل اهميت در اين مقام آن است كه قوه خيال بر تصوير و محاكات معانى سرشته شده است - يعنى كار خيال اين است كه در سير نزولى معانى را صورت و شكل مى دهد. و تمثلاتى كه در صقع نفس انسانى تحقق مى يابد چه در خواب و چه در بيدارى ، همه آنها به قوه مانى خيال است ؛ بلكه قوه خيال چيره دست ، چنان معنى را به صورت مى كشاند كه صدمانى در او حيران بماند. قوه متخيله كه قوى باشد و در انقياد و اطاعت قوه عاقله بوده باشد مدركات قوه عقليه را به خوبى و درستى حكايت مى كند؛ پس اگر مدركات قوه عقليه ، ذوات مجرده كه عقول مفارقه اند بوده باشند، قوه متخيله آنها را به صور اشخاص انسان كه افضل انواع محسوساست جوهريه اند در كمال حسن و بها در آورد. و اگر آن مدركات معانى مجرده و احكام كليه اند به صور الفاظ كه به تعبيرى قوالب معانى مجرده اند در اسلوبى شيوا و شيرين در آورد و پس از آن هر دو گونه صور ياد شده را به حس مشترك دهد به گونه اى كه آن صور ذوات مدرك به حس بصر گردند و اين صور الفاظ مدرك به حس سمع گردند و چنان مشاهده شود كه گويى شخصى در كمال حسن و بهاء در برابر ايستاده و كلامى شيوا القاء مى كند. مطلب مدهوش عقول در كار قوه خيال علاوه بر تصوير و تشكيل معانى اين است كه در نوم و يقظه هر معنى را به صورتى خاص مناسب آن شكل مى دهد. مى دانيم كه حق تعالى مجسم اجسام و مصور صور است و نفس ناطقه انسانى در ذات و صفات و افعالش مظهر اتم اوست و با نيل به توحيد صمدى به فهم اين سر مسسر اعنى به فهم تصوير قوه خيال ذوات مجرده را و به فهم وجه مناسبت بين معنى و صورت نزديك مى شويم . فتدبر.
انسان با ملك خود با عالم ملك و شهادت مطلقه حشر دارد و اين نشئه را تحت تسخير خود در مى آورد و با مثال و خيال خويش با عالم مثال در ارتباط است و همه حقايق آن را با تور شكار خود اصطياد مى كند، و با عقل خود با عالم عقل حشر دارد بلكه قدم فراتر مى نهد كه در سير عروجى اش جبرئيل را نيز مسخر خويش مى نمايد كه در ليله ((لو دنوت انمله لا حترقت )) گويد. نفس را مقام وحدت حقه حقيقيه ظليه است براى وحدت حقه حقيقيه ذاتيه صمديه كه از اسماء مستاثره حق جل و على است و لذا مقام لا يفقى دارد كه جناب صدر المتالهين فرمايد: ((ان النفس الانسانيه ليس لها مقام معلوم فى الهويه و لا لها درجه معينه فى الوجود كسائر الموجودات الطبيعيه و النفسيه و العقليه و التى كل له مقام معلوم بل النفس الانسانيه ذات مقامات و درجات متفاوته و لها نشئات سابقه و لا حقه و لها فى كل مقام و عالم و صوره اخرى )) (246) و لازمه اين سخن اين است كه مجرد از ماهيت است چنانكه مجرد از ماده و احكام ماده در تعقل است مشاء فقط تجرد نفس را از ماده ثابت كرده اند اما در حكمت متعاليه فوق تجرد آن يعنى تجرد از ماهيت نيز ثابت شده است كه او را حد يقف نيست و ماهيت حكايت از ضيق حد و حصر وجودى چيزى مى كند، و چون موجودى بسيط اعنى عارى از ماهيت باشد او را مقام معلومى نيست كه در آن مقام توقف كند. و به همين بيان نفس فوق مقوله است زيرا كه موجودمجرد از ماهيت و وجود است و وجود نه جوهر است و نه عرض . جناب حاجى گويد:
پس نفس گوهرى بسيط و وجود بحت و ظل وجودى حق تعالى است لذا خليفه الله و ولى الله است و او را حد يقف نيست ؛ لذا حد منطقى براى او نيست هر چند او را نسبت به مافوقش كه حق تعالى است حد به معنى نفاد است ؛ بنابرين تركيب از جنس و فصل و مشابه آن بر او صادق نيست . اين انسان عبدالله و عندالله و صاحب مرتبه ولايت اعنى ولى الله است و قلب او اوعى و اوسع قلبها است ؛ و متصرف در ماده كائنات و مسخر جن و انس و وحوش و طيور است و داراى مقام كن كه فرشتگان به اذن او دست تصرف پيدا مى كنند . او در حدى نمى ايستد كه بگويد من ديگر گنجايش پذيرش علوم و معارف را ندارم بلكه نه كلمات وجوديه را نفاد است و نه نفس را حد يقف بلكه اعتلاى وجودى مى يابد و خليفه الله مى گردد بلكه به مقام فوق خلافت نائل مى آيد. جناب حاجى در اين مقام گويد: ((نفس قدسيه انسيه وجود بسيطى است و بس نور بسيط است دون انوار قاهره و نو الانوار، ولى شوب ماهيت و ظلمت در هيچيك نيست چه ظلمت عدم نور است و ما بحذايى ندارد... و ماهيت محدودى است به حد جامع و مانع ، و اين منع ياد از ضيق وجود مى دهد و نفس قدسيه انيسه وجودش حد وقوف ندارد چنان كه جبرئيل عليه السلام به حضرت ختمى عرض كرد در معراج كه : ((لو دنوت انمله لا حترقت )) و او صاحب مقام : ((لى مع الله وقت لا يسعنى فيه ملك مقرب )) است ، و نفس مقدسه ختمى چون ماهيت ندارد صاحب مقام او ادنى و وجود منبسط است . و اگر بگويى چه گويى نفس ناطقه ماهيت ندارد و حال آن كه وجودى است محدود نسبت به عقل كل چنان كه عقل كل محدود است نسبت به حق كه غير متناهى در شدت نوريت است و نيست ماهيت مگر حد وجود. گوييم كه اين مغالطه است از باب اشتراك لفظ حد ميانه طرف شى ء و نفاد و انقطاع شى ء چون نقطه براى خط و خط براى سطح و سطح براى جسم تعليمى و آن براى زمان و ميانه حد منطقى پس به اين معنى ماهيت است كه حد منطقى قول شارح ماهيت است و ماهيت مفصله است و محدود ماهيت مجمله ، نه حد به معنى اول كه عدم است ، و شيئيت ماهيتى نه وجود است و نه عدم ، پس عقل و نفس حد به اين معنى را دارند و لازم ندارند اين معنى حد منطقى را. يا مغالطه از باب ايهام الانعكاس است كه هر حد منطقى لازم دارد حد به معنى نفاد و انقطاع را، و لا عكس كليا. روايات نيز دلالت بر مقام فوق تجرد نفس انسانى اند كه جناب حضرت وصى عليه السلام به فرزندش فرمود: ((و اعلم ان درجات الجنه على عدد آيات القرآن فاذا كان يوم القيمه يقال لقارى ء القرآن اقرا وارق ...)) اين حديث و حديث ديگرى مشابه آن از امام هفتم عليه السلام دلالت دارند كه وعاء علم انسانى را حد يقف نيست و هر چه آب حيات معارف و حقايق الهيه را بنوشد سعه وجودى او بيشتر و حيات و قوى تر مى گردد زيرا آيات قرآن كه درجات آن است كلمات الله است و كلمات الله را نفاد نيست كه ((آيات القرآن خزائن فكلما فتحت خزانه ينبغى لك ان تنظر ما فيها)) نفس در مقام قلب در تقلب و تطور است كه هر دم تجليات الهيه بدون تكرار در تجلى بر او فائض مى شود شيخ اكبر گويد:
و در مفتتح فص شعيبى فرموده است : ((قلب العارف بالله هو من رحمة الله و هو اوسع منها فانه وسع الحق جل جلاله و رحمته لا تسعه )) در حديث قدسى آمده است : ((ما وسعنى ارضى و لا سمائى و وسعنى قلب عبدى المومن التقى النقى )) و جناب ختمى صلى اللّه عليه و آله هم فرمود: ((كل تقى و نقى آلى ))
در روايات بسيار ديده مى شود كه مثلا جبرئيل بعد از اذن دخول از جناب خاتم صلى اللّه عليه و آله و ديگر انبياء از طرف حق تعالى به آنان سلام مى رساند لذا در دستوارت دينى آمده است وقتى برهم وارد مى شويد سلام كنيد كه در ابتداى ملاقات با همديگر يكديگر را در دژ سلام الهى قرار دهيد. در آخر سوره مباركه حشر آمده است : ((هو الله الذى لا اله الا اللّه الا هو الملك القدوس السلام المومن المهيمن الايه )) سلام از اسماى سلبى حق است كه علامه ابن فنارى درمعناى نيكو فرموده است كه : ((سلام آن كه تنازع ظهور صفات از او منفى است ، به حيثى كه گاه رضا صفت غضب منازعت نمى كند و هنگام عفو اراده انتقام ممانعت نمى كند، و عكس اينها كه گاه اراده انتقام صفت عضو مانع نمى شود و گاه غضب صفت رضا مانع نمى گردد و مانند اينها. اين گونه اسماء و صفات در حقيقت و صفات تقديسيه اند و همه بر حق تعالى اطلاق مى شوند. جناب امين الاسلام طبرسى در معنى اسم شريف السلام در ذيل آيه مباركه فرمود: ((السلام اى الذى سلم عباده من ظلمه و قيل هو المسلم من كل عيب و نقص و آفه و قيل هو الذى من عنده ترجى السلامه عن الجبائى و هو اسم من السلامه واصلة مصدر فهو مثل الجلال و الجلاله )) در مقائيس اللغه گفته شد: ((قال اهل العلم : الله جل ثناوه هو السلام لسلامته مما يلحق المخلوقين من العيب و النقص و الفناء و من الباب ايضا الاسلام و هو الانقياد لانه يسلم من الاباء و الامتناع )) جناب شيخ اكبر در باب پانصد و پنجاه و هشتم فتوحات در بيان اسم شريف سلام (و اسماء الله ) گويد: ((حضرة السلام الالهى السلام )).
در قرآن كريم لفظ سلام در سى و سه آيه شريفه آمده است و نه مرتبه به صورت لفظ ((سلاما)) مطرح شده است . اين اسم مبارك را در زيارات ائمه طاهرين و انبياء الهى و زيارت اهل قبور ظهورى خاص است ؛ چه اينكه نماز با اين اسم به پايان مى رسد همچنانكه در برخوردهاى اجتماعى و انفرادى ابتداء با سلام و تحيت الهى آغاز مى شود و سلام را با ولايت عام و خاص و رحمت عامه و خاصه حق تعالى و اولياءش رابطه اى خاص است و همه موجودات نظام هستى در دژ سلام الهى به تاثير و تاثر اشتغال دارند. يكى از الطاف قابل توجه همان است كه حضرت استاد عارف ما در دروس معرفت نفس در رابطه با حشر با اسماء الهى بيان فرمود و اين كلام سامى نكته اى عرشى در معرفت نفس است كه فرمود: ((بزرگانى كه سيرهاى علمى كرده اند و در تجريد و تصفيه نفس واديها پيموده اند، فرموده اند كه روح انسانى چون هم خود را واحد گرداند و با اطمينان خاطر و عدم اضطراب با هر اسمى از اسماى شريف عين حيات و صرف كمال و فعل مطلق انس بگيرد و حشر پيدا كند، سلطان آن اسم در وى تجلى كند و اثر آن در وى ظاهر گردد و به اقتضاى آن اسم عمل كند و اين زمينى رنگ آسمانى گيرد و اين جهانى به خوى آن جهانى در آيد دراز كند... از اين نكته سامى و عرشى تدبر كن در اين دو آيه مباركه قرآن كريم در سوره مباركه مريم در مورد جناب يحيى و عيسى عليه السلام . در آيه / 15 آمده ((و سلام عليه يوم ولد و يوم يموت و يوم يبعث حيا)) و در آيه / 33 در مورد حضرت عيسى آمده : ((ولدت و يوم اموت و يوم ابعث حيا)) جناب ابن عربى در فص يحيوى فرمود: ((انه تعالى بشره بما قدمه من سلامه عليه يوم ولد و يوم يموت و يوم يبعث فجاء بصفه الحيوة و هى اسمه و اعلم بسلامه عليه )) (248) كه با سلام ، خداوند به سلامتى اين فرزند به جناب زكريا بشارت داد. جناب شارح محقق در شرح فرمود: ((اعلم من الاعلام اى بشر الحق زكريا بان ابنه موصوف بالسلامه فى اوليته و آخرييته او يحيى عليه السلام بما قدمه من السلامه بما قدمه من السلامه عليه اى بما جعل فى عينه الفائضه بالفيض الاقدس من الاستعداد و القابليه ليتجلى له الحق سبحانه بالاسم السلام ليسلم من الاحتجاب بالانانيه و ظهور النفس بما يوجب البعد من الله )) (249) جناب يحيى در همه حالات خود بيدار است و غفلت ندارد تا در قيامت بخواهند او را بيدار نمايند بلكه يحيى است و عين ثابت حضرتش هر چه را در مقام علم خواست به او داده اند. و در ادامه همين فص فرمود: ((و ان كان قول الروح (اى قول عيسى عليه السلام ) و السلام على يوم و ولدت و يوم اموت و يوم ابعث حيا اكمل فى الاتحاد فهذا اكمل فى الاتحاد و الاعتقاد و ارفع للتاويلات .)) (250) در مورد حضرت يحيى خداوند سلام فرستاد ولى در مورد حضرت عيسى خود حضرتش به خود سلام فرستاد و لذا جناب شيخ سلام در مورد حضرت يحيى را اكمل دانست . ولى استاد علامه در درس فصوص در اين مقام فرمود كه اگر درست كاوش شود و در توحيد صمدى قرآنى تو غل گردد معلوم مى شود كه اگر جناب عيسى در مهد فرمود ((سلام على يوم ولدت )) در حقيقت حق به لسان او تكلم مى نمايد كه متكلم اوست ؛ لذا سلام در مورد حضرت عيسى بالاتر است لذا جناب شارح محقق قيصرى در شرح فرمود: ((فهذا اكمل فى الاتحاد و الاعتقاد و ارفع للتاويلات و ان كان قول الروح اكمل فى الاتحاد)) (251) قول جناب يحيى عليه السلام تاويل بردار نيست زيرا سلام حق بر اوست ولى قول جناب عيسى عليه السلام محتاج به تاويل است كه بر اساس حديث قرب فريضه لسان او لسان حق است و يا به حديث قرب نافله كه به حق گويا بود و بر خود سلام فرستاد يا اينكه گفته شود كه حق با زبان او بر خودش سلام فرستاد كه در نزد ارباب كشف و شهود و عرفان اين اكمل است . دركلمه يك هزار و يك كلمه آمده است : ((انسان موجود ممتدى به امتداد نظام هستى است . مرتبت مادى آن به نام بدن مبدا تكون او در تحت تدبير متفرد به جبر و تست (هو الذى يصوركم فى الارحام كيف يشاء) (252) اين بدن و جميع قوا از طبع تا عقل وى وسائل پيشرفت و تور شكار اويند و انسان با حفظ عنوانى انسان شكار او علوم و معارف و درك حقائق است ، لذا در آيه فرمود شما چيزى نمى دانستيد و ما به شما آلات كسب علوم و ارتقاء عطا كرده ايم . و نيز در اين دو آيت كه حق تعالى درباره پيامبرانش يحيى و عيسى عليه السلام فرموده دقت بسزا شود: ((و سلام عليه يوم ولد يموت و يوم يبعث حيا)) ((و السلام على يوم ولدت و يوم آموت و يوم اءبعث حيا)) سلام بودن مولود به يك معنى اين است كه سالم و تندرست به دنيا آيد چه سلامتى بدن براى مولود سرمايه تحصيل سعادت اوست كه بدن آلت ارتباط او با سايه حقايق ((اعنى عالم طبيعت - است و بدين معارفه با احوال طبيعت جسته تواند به باطن آنها سفر كند، و بر اصول و مخازن آنها دست بيابد.
در واقع قلب سليم مظهر اسم شريف ((الصمد)) است ؛ يعى از حق پر است و جاى خالى ندارد تا غير را در آن راه باشد كه جناب وصى عليه السلام در دعاى كميل آن قلب را از خداوند تعالى خواسته است كه : ((و قلبى بحبك متيما)) در كافى به اسنادش از سفيان بن عيينة آمده است كه : ((قال سالته - يعنى ابا عبدالله عليه السلام - عن قول الله عزوجل : الا من اتى الله بقلب سليم الذى يلقى ربه و ليس فيه احد سواه )) . و مراد از سلام آن حقيقت آن در خارج است كه اين سلام لفظى اسم آن حقيقت است ؛ چه اينكه اسماى لفظى حق تعالى اسماء اسماء اند كه از ان اسماى حقيقى حكايت مى كنند و به آن اسماى حقيقى عينى از شئون وجود صمدى اند فتدبر.
انسان را كه قرب نوافل فرائض سزاوار است كه بشود يدالله و عين الله و لسان الله ، كجا او را شايسته است كه مرتع و چراگاه شيطان قرار گيرد كه حضرت وصى صلى اللّه عليه و آله در نهج البلاغه در خطبه هفتم مى فرمايد: ((زشت سيرتان شيطان را ملاك كارشان قرار داده اند، او هم آنان را دام خويش برگزيده و سپس تخم هاى پستى و رزالت را در سينه هاشان گذارده و جوجه هاى آن رادر دامنشان پرورش داده با چشم آنان مى نگرد و با زبان آنان سخن مى گويد و با دستياريشان بر مركب گمراه كنندگان خويش سوار شده ...))
و لذت اين طائفه از بهشتيان به مطالعه جمال حق است كه حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: ((العارف شخصه مع الخلق و قلبه مع الله )) و جناب شيخ رئيس درنمط نهم آورد كه : ((المنصرف بفكره الى قدس الجبروت مستديما لشروق نور الحق فى سره يخص باسم العارف )) و جناب وصى امام على عليه السلام فرمود: ((العارف من عرف نفسه فاعتقها و نزهها عن كل ما يبعدها)) اين صنف از اهل بهشت به نور برهان صديقين بر وجه اتم مى بينند كه ((هو الاول و الآخر و الظاهر و الباطن )) است ((يا من دل على ذاته بذاته )) و اين طائفه عالين مشربند و به غير از جمال يار چيزى را نه مى بينند و نه توجه بدان دارند و مستقيما در دژ سلام الهى اند. اينان بدين ترانه مترنم اند كه مولايم در ديوان بدان مترنم است كه :
هر كس عرفان را يافت كه گويى آن را نيافت بلكه معروف را يعنى حق اول را يافت ، اينچنين كسى خوض در لجه وصول نموده است .
جناب شيخ عارف در نمط نهم در مقفامات العارفين فرمايد: ((جل جناب الحق عن ان يكون شريعه لكل وارد او يطلع عليه الا واحد بعد واحد)) چون در كثرت غرقند و خلق جداى از حق و گسيخته از اصل مى پندارند لذا از لذت خطاب بى واسطه حق حظى و بهره اى ندارند. آنكه فرمود: ((دهن بندم كه خاموشى صوابست )) براى آن است كه حلق ها تنگ است و از مشاهده جمال دلاراى توحيد حقيقى اسلامى عاجز؛ چون در نزد اهل الله وجود اصل است و مساوق با حق است و غير متناهى است يعنى اجوف نيست و صمد است ؛ و بسيط الحقيقه كل الاشياست و اين وجود آب است كه ((و من الماء كل شى ء حى )) و در منظر اعلاى اهل توحيد، تحقق جميع عوالم غير متناهى لحاظات آن وحدت حقه حقيقيه اند كه همه مزايا و مظاهر بلكه تجليات و تطورات و تشئنات او سبحانه اند كه ((كل يوم هو فى شان )) و ((هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن )) و هم عين ربط به اويند به فقر نورى و امكان فقرى كه ((فاينما تولوا فثم وجه الله )) چه اينكه گفته شد:
لذا فرموده اندكه ممكن بما هو ممكن هم ماهيتش اعتبارى است و هم وجودش و غايت قصواى سالكان اسقاط اعتبارات و اضافات است كه ((التوحيد ان تنسى غيرالله )) و ((التوحيد اسقاط الاضافات )) مولايم در رساله شريف جعل كه بر محور توحيد صمدى تدوين و تاليف يافت فرمود: ((و كان بعض مشايخنا رضوان الله تعالى عليه يعبر عنه بالتوحيد القرآنى و التوحيد الاسلامى و لعمرى ان الوصول اليها من اغمض المسائل التى رزق بها الاوحدى فى كل عصر و كما قلت فى ديوانى :))
از امير المومنين روايتى منقول است كه فرمود: ((ان لله تعالى شرابا لاوليائه اذا شربوا منه سكروا و اذا سكروا طربوا طابوا، و اذا طابوا ذابو و اذا ذابوا خصلوا و اذا خصلوا طلبوا، و اذا طلبوا وجدوا، و اذا وجدوا و صلوا، و اذا وصلوا تصلوا و اذا اتصلوا لا فرق بينهم و بين حبيبهم )) (جامع الاسرار ص 205) و در آخر به اين جمله شريف مناجات شعبانيه مترنم مى شويم كه : ((الهى هب لى كمال الانقطاع اليك و انر ابصار قلوبنا بضياء نظرها اليك حتى تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الى معدن العظيمه و تصير ارواحنا معلقه بعز قدسك ))
در اين خطاب با عتاب كه شيطان مورد خشم و سرزنش حق قرار گرفت خداوند سبحان بدون واسطه با او صحبت كرد. نكته : در الهى نامه فرمود: الهى ابليس رجيم را بلا واسطه خطاب كنى و انسان كامل را من وراء حجاب كه نه آن آيت قربست و نه اين رايت بعد.
و در روايات و آيات آمده كه شيطان اول حوا را فريب داد و نزد آدم آمد و قسم ايراد كرد و لذا آدم باورش نمى شد كه كسى به دروغ قسم بخورد و البته همينطور هم هست كسى كه دزدى مى كند از قسم خوردن ابائى هم ندارد. در سوره مباركه / 21 آمده است : ((و قاسمها انى لكما لمن النا صحين )) در روايتى در نور الثقلين نقل شد كه جناب امام هشتم عليه السلام فرمود: ((و لم يكن آدم و حوا شاهدا قبل ذلك من يحلف بالله كاذبا)) لذا آدم و حوا به اعتبار قسم او به حق تعالى از آن شجر بهره بردند. در نكته 575 هزار و يك نكته مولايم آمده است كه : ((قصه حضرت آدم و حوا عليه السلام در قرآن كريم نمايش سرگذشت ما است كه در مراة صيقلى سر خاتم صلى اللّه عليه و آله منعكس و متمثل شد و در قوالب الفاظ وحى ريخته شده است از اين نكته صادره از بطنان عرش تحقيق گفتار صادق آل محمدعليه السلام كه بهشت دنيا وى بود، روشن مى شود فتدبر. آيات و روايات بيانگر همين يك حقيقت است كه در حقيقت شرح حال و نمايش نامه و بيان سرگذشت بنى آدم اند كه به حسب اوضاع و احوال و نشيب و فراز تعيش او در اين نشاه طبيعت و اقبال و ادبار او نسبت به ماوراى طبيعت بدو روى مى آورند؛ منتهى طورى حرف را و اين نمايش نامه و شرح حال را، پياده فرموده اند كه همه مردم بتوانند آن حقايق را بفهمند و احدى از كنار اين سفره پرفائده الهى بى لقمه برنخيزد . در كتاب شريف عيون مسائل نفس كه دائرة المعارفى در معرفت نفس است در عين سى و يكم درمورد ابليس بحثى به نسبت مبسوط به ميان آمده است كه آيا ابليس همين قوه وهميه است و يا غير آن است سپس فرمودند بحث از ابليس و حوار آن اگر چه خودش بحث شيطانى و حوار شيطانى است ولكن چون ابليس جزئى از عالم و مربوب حقيقت آدم است و با اين حال او را از بهشت بيرون كرد و با وسوسه اضلال كرد كه در ديوان در غزلى آمده است :
|
