گفتار 7 : قالو يا أبانا مالك لا تأمنا على يوسف و انا له لناصحون¹.

سرمايه‏هاى بر باد رفته

صيانت از سرمايه‏ها

قرآن مى‏گويد: همه شما سرمايه‏تان را از دست داده‏ايد، ورشكسته هستيد، نيرو و چشم و دست از دست رفته است. اگر ايمان و عمل صالح دارى، به درد مى‏خورد. آن‏ها كه ايمان به خدا پيدا كردند و عمل صالح انجام دادند، اگر چشم را از دست دادند، در برابر آن ايمان قلبى دارند؛ ولى گمان نكنيد كه همه اعمال ما صالح است، هزار عيب دارد. معلوم نيست كه همه اعمال صالح باشد. تمام شرق و غرب مشغول فعاليت هستند، ولى اين فعاليت كتك هم مى‏خواهد، اين كشور را آتش بزن، آن يكى را آتش بزن. همه مشغولند ولى عمل، صالح نيست. آدم رياكار مى‏خواهد در اعمالش رياكارى كند. اين كه عمل صالح نيست. اين عمل از تو يك شيطان تربيت مى‏كند. با اين اعمال و رياكارى‏ها از آدميت فاصله پيدا مى‏كنى. الا الذين ءامنوا و عملوا الصالحات².
انبيا و اوليا، توفيقات داشتند. آن‏ها مثل ما نبودند كه با چهار تا سلام حواسمان پرت شود، با چهار تا دست‏بوسى خيال كنيم خبرى هست. اگر همه جهان هم دست تو را ببوسند، همان موجودى كه بوده‏اى، هستى. اگر دروغگو بودى، همان دروغگويى. وقتى عوض مى‏شوى كه دروغ‏ها كنار گذاشته شود، خيانت‏ها نباشد، بازى‏گرى‏ها همه تعطيل شود. تو يك آدم بازى‏گرى بوده‏اى و حالا اگر همه دنيا دست تو را ببوسند، مى‏خواهى بگويى من بازيگر نيستم؟ وقتى بازيگر نيستى، كه خودت را بسازى. بايد دست از هوى و هوس بردارى، بنده شيطان نباشى. تو مقاومت از شيطان خيلى بالاتر است. چرا اين قدر بيچاره هستى؟ اگر خودسازى كردى، دروغ نمى‏گويى، معصيت خدا ندارى، تجاوز به حقوق ديگران نمى‏كنى.

مراعات حقوق

اين همه اختلافات حقوقى براى چيست؟ براى اين است كه سرقت شده است، حق تضييع شده است. منتها نتوانسته است يك كشورى را بخورد، يك مغازه يا خانه يا مزرعه را خورده است. اين معنايش اين نيست كه بهتر از آمريكا هستى. تو بيش از اين هنر نداشتى! هنر تو اين بود كه خانه مردم را به او ندهى. بيش از اين زورت نرسيده است. نه اين كه آدم خوبى هستى. آدم بدى هستى. منتها قدرت تو در همين حدود بوده است كه خانه‏اى غصب كنى، باغى را غصب كنى، مزد يك كارگرى را بخورى. زورت به كارگر مى‏رسد. كارگر را تا مزدش را به او ندهى خستگى او در نمى‏رود. ولى يك جور بازى سر او درمى‏آورى. امروز او را رد مى‏كنى، فردا هم رد مى‏كنى. اين، عمل صالح نيست. وقتى عمل، صالح است كه حقوق و حدود خدا محفوظ بماند. اگر چشمت يك نگاه بد بكند توى سرت مى‏خورد، خيال نكن! الآن نمى‏فهمى. اين‏ها اين آثار را دارد. گمان نكن زرنگى كرده‏اى و به محرمات الهى نگاه مى‏كنى و فردا خبرى نيست. اين كار از تو يك شيطانى تربيت مى‏كند كه فردا سوسمار هم مى‏خورى.
خداى تعالى همه را آگاه كند و همه را موفق كند، كه خود را بسازد، نگاهش به مردم نباشد كه مردم ما را سلمان مى‏دانند. اگر باطن تو يك گرگ باشد و تمام شرق و غرب هم به تو نظر سلمان كنند، تو گرگ هستى. مگر وقتى كه خودت را به طورى بسازى كه گرگ نباشى، شيطنت نكنى، قلدرى نكنى و اين، توفيقات الهى مى‏خواهد.

گفتار 8 : يوم يقوم الروح و الملائكة صفا لايتكلمون الا من اذن له الرحمن و قال صوابا³.

سعادت و شقاوت

برتر از ملائكه

اختيار انسان براى اين است كه آزادانه به سمت خير يا شر برود. با اين اختيار و آزادى، اگر كسى كار خيرى انجام داد، كارش خيلى محبوب است. ملائكه، كارشان عقلانى است و بر اساس اختيار نيست، ملزم به اين حركت عقلانى هستند: منهم سجود لايركعون، و ركوع لاينتصبون⁴؛ آن‏ها هميشه در طاعت الهى هستند، ولى نفوس بشرى با اختيار، آن طاعت را انتخاب مى‏كنند. اين طاعت، مقام او را از ملائكه بالاتر مى‏برد. بشر با اختيار، از نار و شرارتها، نجات پيدا مى‏كند. نجات انسان، جز به اصلاح نفس و مجاهدات نفسانى، ميسور نيست.

اساس زندگى

اگر نفس، حالت ناريت داشته باشد، نتيجه‏اش همين شرارت‏هايى است كه از ابتداى خلقت بوده است. شرارت، مال انسان است، بزرگش مال امريكا و شرق و غرب است و كوچكش مال ماهاست. ما هم از آتش دور نيستيم. اگر بخواهيد چشم و گوش و زبان و دست اصلاح شود، بايد اين مبدأ نار، كه نفس انسان است، اصلاح شود. اگر اين مبدأ فرماندهى اصلاح شد، ديگر فرمان شر از او صادر نمى‏شود. چشم و گوش انسان، صرف اطاعت حق مى‏شود. مبدأ تمام عوارضى كه اعضا و جوارح انسان به آن مبتلا هستند، خرابى نفس است. اگر نفس خراب نباشد، اعضا و جوارح كار بد انجام نمى‏دهند و تا اين نفس اصلاح نشود، كار چشم و گوش و دست و زبان قابل اصلاح نيست. لذا حضرت على (عليه السلام) در سفارش‏هاى خود به مالك مى‏فرمايند: املك هويك⁵؛ معنايش اين است كه تو مالك بر نفس باشى، نه اين كه نفس، مالك بر تو باشد. بايد آتش نفس را خاموش كرد وگرنه اين آتش، دائم مشغول كار است. شايد بسيارى از اعمال صالح انسان را هم خراب كند. به جاى اين كه نماز، انسان را بالا ببرد پايين مى‏آورد، به خاطر آن وجوه شيطانى كه در نفس انسان است. نمازى كه براى سياست باشد، براى اين باشد كه خود را در اجتماع به قدس و ايمان و توحيد معرفى كند، تا كلاه سر مردم بگذارد، اين نماز بالا نمى‏رود.
پس بايد نفس را اصلاح كرد و اصلاح نفس وقتى ممكن است كه معرفت به خداى تعالى پيدا شود و معرفت به خداى تعالى از بندگى خداى تعالى به دست مى‏آيد. هر كس كلاهى سر مردم بگذارد، كلاه سر خودش گذارده است. اين اشتباهاتى است كه نمى‏فهمد. خدا همه را به اصلاح خود موفق كند، كه اصلاح نفس به نفع خود انسان است.

گفتار 9

تربيت روحانى بشر

اصلاح نژاد

البته شايد بتوان گفت كه جهات روحانيت و ربوبيت حق قبل از ولادت، يك جهت عمومى دارد؛ چون حادثه طوفان نوح ـ سلام‏الله عليه ـ مؤمنين را از منافقين و كافرين تفكيك كرد: و قال نوح رب لاتذر على الأرض من الكافرين ديارا، انك ان تذرهم يضلوا عبادك و لايلدوا الا فاجرا كفارا⁶. شايد طبقه منافقين هم داخل در عنوان فاجر باشد. بنابراين، اگر مؤمنين از منافقين و كافرين تفكيك شده باشند و نژاد بشر به همان نژاد من حملنا مع نوح⁷ منتهى شود؛ يعنى نژاد اين چند ميليارد نفر بشر اگر از همان اصحاب سفينه باشد، اين يك نوع تربيت روحانى بوده است؛ چون طوفان زمان نوح براى روحانيت و هدايت بشر و از طرف خدا بوده است. براى آن بوده است كه نژاد، نژاد الهى، نژاد هدايت و نژاد سعادت باشد.
بنابراين، تولد يافتن از كسانى كه در سفينه نوح مجتمع بوده‏اند، مقتضى خير و سعادت بوده است. حيثيت سعادت اين نژاد بايد قوى باشد؛ چون به چنين نژاد سالمى منتهى مى‏شود. ولى چه شده است كه آثار چنين نژاد سالمى محو شده است؟! معصيت انسان بوده است يا انحرافات بشر؟ چرا بشر اين اقتضاى كمال و خير و سعادت را، كه در نژاد اصحاب سفينه بوده است، از دست داده است؟ با اين كه همه جمعيت فعلى بشر منتهى به همان جمعيتى مى‏شود كه در سفينه نوح بوده‏اند، ولى اين اقتضا شايد جز در نوادرى از بشر محفوظ نمانده است. انحرافات بشر، هوى و هوس بشر، منشأ محو آثار اين نژاد شده است.
چنان كه منسوبين به پيامبر اكرم (صلى‏الله عليه و آله و سلم) هم شايد در چند سده اول هجرت مثل اين كه شخصيت‏هاى كاملى بوده‏اند و اين از ارتباط با نژاد پيغمبر اكرم (صلى‏الله عليه و آله و سلم) است. ولى وقتى اين ارتباط و اين نژاد بعد زيادى پيدا كرد، مثل اين كه نتوانستند آن آثار را حفظ كنند و منشأ آن، معاصى و انحرافات است.

خاطرات سوء

مثل اين كه حتى خاطرات سوء هم براى تربيت صحيح مضر است. خاطرات سوء از افعال نفس است. نفس اگر الهى باشد، چنين خاطرات سوئى ندارد. چنان كه ائمه (عليهم السلام) اين چنين بوده‏اند. در روايات آمده است كه خاطرات سوء لاتكتب؛ يعنى جرم است، ولى بر انسان نوشته نمى‏شود. نمى‏گويد جرم نيست. شايد مفاد لاتكتب اين است كه از جرم‏هاى ثابت نيست، ولى بالاخره با جنبه الهيت نفس، تنافى دارد. اگر نفس الهى باشد، نبايد خاطرات سوء وجود داشته باشد. شايد مراد از لاتكتب آن خاطرات سوئى است كه از مرحله خاطره يا از مرحله عزم تجاوز نكرده است و به اراده و فعل و عمل خارجى نرسيده باشد.
اين گونه جرم‏ها و معاصى، بعد از خدا ايجاد مى‏كند و انسان را از حق منقطع مى‏سازد. ولى با يك توجه الهى، آثار آن از نفس محو مى‏شود؛ چون عمل خارجى ندارد. به خلاف آن‏جا كه به اراده و عمل خارجى منجر شود، كه با توجه نفس به جهات الهى، آثار آن محو نخواهد شد؛ جز اين كه توبه‏اى باشد و حقوق‏الناس ادا شود، تا بتوان با تفضلات الهى از جرايم نجات يافت. ولى مجرد خاطرات و نيات سوء، شايد احتياج به اين حرف‏ها نداشته باشد. از اين جهت است كه مى‏گويد: لاتكتب؛ يعنى جهت ثابتى نيست. چنان كه مفاد كتب عليكم الصيام⁸؛ اين است كه يك جهت ثابتى است. در هر حال خاطرات سوء تحقيقا مضر به تكامل است.

آثار حركت تبعى

خلاصه آن كه حركتى كه به بشر قبل از ولادت دارد، يك حركت تبعى است. در اين حركت تبعى كه نفوس در اصلاب و ارحام دارند، هيچ‏گونه اراده و مبادى اراده وجود ندارد. بلكه اراده و مبادى اراده، مربوط به حركت استقلالى است، و فعل اطاعت و عصيان در حركت استقلالى، تحقق پيدا مى‏كند. ولى آثار اطاعت و عصيان، منحصر به متحرك بالاستقلال نيست؛ بلكه در متحرك بالتبع نيز وجود دارد. پس مى‏توان بين اين دو حركت فرق گذارد؛ يكى اختيارى است و اراده و مبادى اراده در آن محقق است و ديگرى غير اختيارى و تبعى محض است. در عين حال، آثار هدايت و ايمان و سعادت و كمال در هر دو محفوظ است.
شايد بتوان گفت منشأ حتى خاطرات و تمايلات نفسى، انحرافات انسان از مسير حق و اطاعت از شيطان و هوى و هوس است.: يعنى انحرافات بشر در دو حركت تبعى و استقلالى، اين موانع را براى انسان ايجاد كرده است. بنابراين، اطاعت و عصيان و انحرافات خود انسان يا آبا و اجداد او، منشأ تمايلات و خاطرات انسان در حركت استقلالى است.

گفتار 10

معاهده توحيدى

آيات هدايتگر

اما بعد از ولادت و وجود در نشئه دنيا، همه آيات الهى براى اين موجود، جنبه هدايتى و ايمانى دارد. آيات الهى اعم از طوفان‏ها، غرق‏ها، صواعق و بادهاى هلاكت‏كننده، براى مؤمنين موجب افزايش ايمان است و براى كفار و منافقين، تهديد و تخويف از معصيت الهى است. كارهاى ولايى ولات امر هم، مثل احيا و اشفا، براى مؤمنين ازدياد هدايت و ايمان است و براى كفار و منافقين، تخويف و تهديد و مانع از ارتكاب جرم است. بلكه خود وجود انبيا و ولات (عليهم السلام)، براى بشر جنبه هدايتى دارد. علاوه بر اين كه كارهاى ولات امر از قبيل احيا و غرق كردن و طوفان، جنبه هدايتى دارد و دعوت آن‏ها هم ارشاد و هدايت است، مسير عملى و حركت عملى آن‏ها نيز براى ديگران هدايت است.

قرب به حق، هدف انبيا

مسير انبيا و اوليات از مسير اجتماع، ممتاز است. انبيا و اوليا از اهدافى كه اجتماع به حسب اقتصاد و سياست و ساير امور دارد، منزهند. هدف انبيا، اهداف اقتصادى، سياسى، نظامى و عياشى نيست. هدف انبيا، قرب به حق است. اين قرب به حق، بزرگ‏ترين هدف بشرى است. كسى به اين هدف توفيق نمى‏يابد، جز آن كه وجود ماوراءالطبيعه را وجدان كرده باشد، وجود يك مبدأ و يك وجود حاكم بر طبيعت را وجدان كرده باشد.
قرب به حق از اهداف انبياست. و اين قرب، غير از قرب در اصطلاح فقه ماست. قرب فقهى، قصد امر و قصد امتثال و قصد قرب است. و اين قرب از حدود وجود بشر است؛ به اين معنا كه انسان در نتيجه عبادت و عبوديت حق به مرتبه‏اى مى‏رسد كه هيچ يك از انگيزه‏هاى اجتماعى در نفس او پيدا نمى‏شود. فقط حيثيت الهى محرك اوست. حيثيات اجتماعى محرك او نيستند. به اين اعتبار اكل و شرب آن‏ها هم جنبه عبادى پيدا مى‏كند؛ چون نمى‏خورد و نمى‏آشامد، جز براى رسيدن به آن هدف مقدس و الهى. در اين صورت است كه همه افعال، جنبه الهى پيدا كند.
بنابراين، قرب به حق هدف عالى و نهايى انسان است. و اين يك معنايى است كه فقط براى انسان مى‏تواند داعى و انگيزه باشد و در غير انسان نيست. قرب به حق، مرتبه‏اى از وجود است كه شايد در آن مرتبه، تمام اجزاى عالم در اختيار انسان قرار مى‏گيرند. و اين هدف، غير هدف اقتصاديون و سياسيون است.
بنابراين، از بركات و رحمت‏هاى الهى، وجود انبيا و اولياست. اين‏ها به حسب وجود و به حسب ارشاد و اهدافشان مربى بشر هستند و او را از جنبه روحانيت تربيت مى‏كنند. بشر گرچه نمى‏تواند به مراتب آن‏ها نايل شود، ولى اگر در مسير آن‏ها قرار گيرد، در هر مرتبه‏اى از مراتب اين حركت واقع شود، براى او سعادتى است. مسير، از ابتدا تا انتها، كمال است. و اين كمال، فوق اهداف سياسيون و اقتصاديون و امثال آنها است. انسان به مقدار حركتش مى‏تواند از اين مسير بهره‏مند شود، گرچه تكامل پيدا نكند؛ چون به هر حال در مسير حق و مسير عبوديت است.

گفتار 11 : الهى قلبى محجوب و نفسى معيوب و عقلى مغلوب و هوائى غالب... فكيف حيلتى¹⁰.

حجاب قلب

انسان، دشمن خويشتن

هيچ راهى براى اصلاح اين نفوس حيوانى نارى و آتش آن، جز مكتب اسلام وجود ندارد. عبادات و اعتقادات و اخلاق اسلام براى من است كه بدون اينكه تحميلى بر شما كرده باشند، خواسته‏اند شما را بسازند، و مثل اينكه شما نداريد كه خودتان دشمن خود هستيد. دشمن خود و جهان هستى. مى‏پرسيد چگونه انسان دشمن خودش است؟ چون تمام گرفتارى‏ها را خودت براى خودت ايجاد مى‏كنى، تمام مهلكات مال خود انسان است. اين نفس به بركت عبادات و به بركت توحيد ـ اگر انسان توفيقات بر توحيد پيدا كند ـ ساخته مى‏شود، اگر نمازهاى معراجى نصيب انسان شود، يعنى وقتى مى‏گويد: اياك نعبد، صادقانه بگويد: من بنده خدا هستم.
تو الآن حساب كن، چند سال از عمرت رفته است، در اين مدت، بنده چه كسى بودى؟ بنده خدا بودى يا بنده شيطان؟ هر كارى دلت خواسته كرده‏اى. ولى خدا چى؟ مثل اين كه اصلاً توجه نيست به اين كه خدا چه اراده كرده است و چه مى‏خواهد. الآن در اين جا مى‏توانى با هوى و هوست يك دست و پايى بكنى، يك توطئه‏اى بكنى، چهار تا رفيق پيدا كنى و خوب هوى و هوست را اجرا كنى. امريكا و اروپا و ساير متحدين را به ميدان مى‏آورد، ولى وقتى تنها شد چه غلطى مى‏كند. در نشئه ديگر حزب‏ها، همه منحل است، حزب شياطين، منحل است. خلاصه، عيب نفس همين است كه همه را به آتش مى‏كشد و مى‏گويد اين آتش‏ها مال ما نيست. پس آتش‏ها مال كيست؟ انسان نبايد به خودش خوش‏بين باشد. پيامبران آمده‏اند جلو اين آتش انسان را بگيرند. آمده‏اند كه اين انسان ساخته شود. شما جز اين كه به بركت اسلام و امام زمان ساخته شويد راه ديگرى نداريد.

بركات عقل

عقلى مغلوب؛ عقل نورانيتى است غير از تفكر بشرى و از بركات الهى است كه سازنده نفوس است. انسان به وسيله عقل مراتب كمال را سير مى‏كند. اين عقل شايد به حسب مرتبه، بر علم مقدم باشد. عقل است كه نفوس را براى افاضه و بركات و علوم الهى آماده مى‏كند. عقل نفوس را براى فهم قرآن و نهج‏البلاغه و صحيفه و كلمات مكتب اسلام مهيا مى‏كند؛ ولى اين عقل مغلوب است. شما ببينيد در هر شبانه‏روز چند معصيت داريد و چند اطاعت. اگر اشتباه نكنيد شايد اين اطاعت هم معصيت باشد. اگر پرونده عمر ما را در مقابل ما بگذارند، در برابر صد عصيان آيا يك كار خدايى داريم؟ اين آثار نفس است. به خودت خيلى خوش‏بينى آقا!

گفتار 12 : الهى قلبى محجوب و نفسى معيوب و عقلى مغلوب و هوائى غالب¹³.

شرور نفس

معرفت نفس

اگر انسان با نفس و آثار نفس آشنا شود، مى‏فهمد كه كسى كه اين همه نعمت را براى او آورده است. خودش نيست، خودش فقط يك آتش است كه خودش را و هر كس را كه نزديك او شود مى‏سوزاند. نفسى معيوب ؛ نفس معيوب است. عيبى بالاتر از اين چيست كه نفس جهنم‏ساز است؟ نفوسى كه ارتباط الهى ندارند، خود و ديگران را آتش مى‏زنند. اين همان خلقتنى من نار¹⁶ است. نفس نارى است.
اگر معرفت‏الله پيدا شد، از طريق خودشناسى، خدا را هم شناخت و دانست كه خدا، خالق اين نعمت‏ها و بركات و رحمت‏هاست و همه از بركات حق است ـ گرچه از بركات انبيا باشد ـ بنده خدا مى‏شود. انبيا مى‏دانند كه رابطه الهى، مبدأ خيرات است و لذا بنده خدا هستند. مال خيال مى‏كنيم رابطه نفسانى خودمان، كه مبدأ همه آتش‏هاست، مبدأ خيرات است.
الآن در تمام جهان خدا ورشكسته است. كسى گوش به حرف خدا نمى‏دهد، همه حزب شيطانند. همه اتباع هوى و هوس هستند. اگر اتباع خدا باشند، كار اصلاح مى‏شود. اگر اتباع حق باشند، اين بساط نيست. آنچه بشر را در حوادث جهانى حفاظت مى‏كند، رابطه الهى است. بايد سراغ آن رابطه الهى رفت.

چيرگى هوى

عقلى مغلوب. خدا عقل را داده است، هوى و هوس هم هست. رجال الهى عقلشان غالب و ما عقلمان مغلوب است. همه مفاسد جهانى كه مى‏بينيد، مال هواى غالب است. اگر عقل غالب شد، هيچ يك از اين مفاسد در حكومت بشرى نيست. مثل اين كه حكومت انبيا و مردان خدا همين طور بوده است. اين حكومت نفس اماره است كه مبدأ اين آتش‏هاست. چون هوى حاكم است. فقط هواى اولياى الهى و بندگان خدا حاكم نيست. آن‏ها فهميدند با چه كسى بايد رابطه پيدا كنند. آن وقت احيا مى‏كنند، آتش را برد و سلام مى‏كنند.
با همه زحماتى كه كشيده شده است، حريف اين بشر نيستند كه: اى بشر، دست از هوى و هوس بردار! هوى و هوس او را مى‏كشد، مانع حركتش مى‏شود. مانع نورانيت اوست. ما چرا حركت نداريم؟ چرا در صالحين داخل نمى‏شويم؟ چرا منويات ما خراب است؟ منويات بدى داريم. همه مال اين است كه رابطه الهى نداريم.
مكتب اسلام و مكتب انبيا براى اين است كه اين آدم را بسازد. به بركت عبادات و اعتقاد به حق تعالى و اخلاق اسلام، يك خاكسترى روى اين آتش‏ها بگذارند، تا نه خودش را بسوزاند و نه ديگران را. ولى عقل ما مغلوب و هوايمان حاكم است. در عبادت شايد چند گونه بازى درمى‏آوريم و نتيجه اين مى‏شود كه بشر خيال مى‏كند كه آدم خيلى روشنفكرى است. نه، آدم خيلى كوته فكرى است. اگر با كارهاى الهى بازى كردى، پدر خودت را درآورده‏اى، نمى‏فهمى! اگر پنجاه سال نماز سياسى خواندى و عبادت سياسى كردى، پيره شيطان مى‏شوى؛ يعنى اين ناريت را تقويت كرده‏اى. خدا همه را به هدايت اسلام و ايمان به حق تعالى موفق كند، تا از اين آتش‏ها نجات پيدا كنيد.

گفتار 13 : الهى قلبى محجوب و نفسى معيوب و عقلى مغلوب و هوائى غالب... فكيف حيلتى¹⁷.

طهارت نفس

حكومت عقل

حكومت حق و حكومت ولى عصر ـ عجل الله تعالى فرجه الشريف ـ كه حكومت عدل اجتماعى است، همان حكومت عقل است. عقل حاكم است، هوى حاكم نيست. اگر هوى غالب شد، همين بساط است. اگر عقل بر هوى غالب شد، مفاسد از بين مى‏رود. در ظهور دولت حق ولى عصر ـ عجل الله تعالى فرجه الشريف ـ تمام اين مفاسد برداشته مى‏شود. هوى، هم در فرد است و هم در اجتماع. هم آتش فرد را بايد خاموش كرد و هم آتش اجتماع را. و اين فقط يك راه دارد و آن، معارف و توحيد اسلام است، معرفت‏الله است، فقه و عبادت و نماز و روزه اسلام است. اگر معرفت بارى تعالى براى يك انسانى حاصل شود از تمام گرفتارى‏ها نجات پيدا مى‏كند. همين معرفت به خدا و توحيد حق تعالى.
پيامبر اسلام اهل كتاب را دعوت كرد: تعالوا الى كلمه سواء بيننا و بينكم ان لانعبد الا الله و لا نشرك به شيئا و لا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله¹⁸ بياييد در همين يك كلمه توافق پيدا كنيد. اگر بشر روى همين يك كلمه توافق داشته باشد، هوى را الغا كند و دور اندازد. ـ معناى الغاى هوى، الغاى شيطان است. ـ اگر حق تعالى حاكم باشد، همه مشكلات حل است. پس تمام مشكلات، مشكلات نفس است. همان طور كه خانه و مغازه را مى‏سازيد، خود را بسازيد. ما به خودسازى خيلى نياز داريم. اگر انسان خودش را بسازد، از همه گرفتارى‏ها نجات پيدا مى‏كند.

گفتار 14 : الناس موتى و اهل العلم احياء¹⁹.

موت و حيات

حيات طيبه

اهل العلم أحياء. كسى كه با خدا رابطه دارد، به حيات طيبه رسيده است. خداوند به همه توفيق حيات الهى عنايت كند، حيات علمى و عملى بدهد. با وجود حيات نورانى، در مسائل جهانى، در وهم و خيال گم نمى‏شود. معرفت‏الله كه نباشد، گم مى‏شود. با راه‏يابى به دستگاه خدا، انسان از همه اوهام و ترديدها نجات پيدا مى‏كند: ألا بذكر الله تطمئن القلوب²⁰. تمام عبادات، اعمال و مجالس و قرآن و تفسير، همه براى اين است كه ساخته شوى.
ليلة القدر خير من ألف شهر²¹. پيامبر خدا (صلى‏الله عليه و آله و سلم) به مقامى رسيد كه براى نزول قرآن بر قلبش اهليت پيدا كرد. هشتاد سال عبادت كرده‏اى، ولى نتيجه آن چه بوده است؟ نتيجه‏اش همين بساطى است كه مى‏بينيد. همان هتاكى و جهالت. اين كه عبادت نيست. ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر²². اگر نماز جلو دروغ‏ها را نمى‏گيرد، بدان، نماز نيست. نماز جلو دروغ را مى‏گيرد. خداى تعالى به همه ما حيات علمى، حيات تقوايى، حيات نورى و حيات عقلى عطا كند. اگر همت نكنيد به جايى نمى‏رسيد. بايد به فكر خودسازى باشيد. اگر صدها جلسه هم باشد، ولى تا تصميم به اصلاح خودتان نگيريد، فايده‏اى ندارد. بايد بدى‏ها را كنار بگذاريد تا حق تعالى شما را يارى كند. اگر به سوى دستگاه خدا رفتى، خدا پشتيبانى مى‏كند.

گفتار 15

معرفت خدا

شهادت و شهود

شايد تعبير به شهادت در موارد استعمالش در اذان و اقامه و در تشهد نماز و آيات كتاب خدا: شهد الله انه لا اله الا هو و الملائكة و أولوالعلم قائما بالقسط²³، هر مفهومى كه داشته باشد، شهود در آن معتبر است؛ چون شهود، مبدأ اشتقاق است. بنابراين، شهادت به وحدانيت خدا، شهود به وحدانيت است. شهادت به رسالت، شهود به رسالت است. شهادت به ولايت، شهود به ولايت است و اين‏ها به بركت انوار عقلى و حقيقت ايمان و بصيرت قلبى است. همه شهود است؛ منتها شهود قلبى و شهود عقلى است، نه شهود نفسى.
اين شهود، به وسيله حقيقت ايمان حاصل مى‏شود. وقتى از حضرت سؤال مى‏كنند: هل رأيت ربك؛ آيا خدا را ديده‏اى؟ مى‏فرمايد: لم اعبد ربا لم اره¹⁴؛ خدايى را كه نديده‏ام عبادت نمى‏كنم. اين كلام، واقعيت دارد، ولى براى حضرت. چيزى را كه نورانيت عقل درك مى‏كند، هفتصد ميليون نفر هم نمى‏توانند ايجاد كنند. گرچه هفتاد هزار نفر جمعيت يا هفتصد هزار يا هفتصد ميليون در غدير خم باشند، ولى حقيقت بايد به وسيله انوار عقلى حاصل شود، مثل خود معرفت بارى تعالى. اين كه انسان در هر شبانه‏روز، شهادت به وحدانيت خدا و رسالت پيامبر و ولايت مى‏دهد، كمال آن شهود رسالت و ولايت است. و آن براى نفوس مزكى حاصل مى‏شود.

طلب در علوم الهى

تزكيه و تهذيب نسبت به علوم الهى و معارف حقه، همان طلب است. طلب در علوم متعارف، حركت از وطن به مراكز علمى و حضور در جلسات بحث و تعليم است؛ ولكن طلب در معرفت‏الله، حركت روحانى است، كه همان تزكيه و تهذيب است. با تزكيه و تهذيب، معرفت‏الله و معرفت نبوت و ولايت و علوم الهى حاصل مى‏شود. انبيا براى علوم الهى نيازمند به حركت مكانى نيستند. علمى كه نور يقذفه الله فى قلب من يشاء²⁵ است، حركت مكانى نمى‏خواهد. همه معارف و عبادات معراجى، از بركات حركت الهى و تخلق به اخلاق الله و تزكيه و تهذيب است. طلب در اينها حركت روحانى است، نه حركت مكانى. بايد با دورى از بدى‏ها خودسازى كنند و با خوبى‏ها خود را بيارايند، تا به انوار عقلى و ايمانى و قلبى نايل شوند. با آن انوار، معرفت‏الله و معرفت به رسالت و نبوت حاصل مى‏شود.

دستاورد تهذيب

اگر انسان، مجرد از نتايج، به خودسازى بپردازد، نتايج كلى گرفته مى‏شود. در خودسازى، انسان از مرحله بهيميت حركت كرده و به مرحله انسانى نايل مى‏شود. و اين، منشأ بركات الهى است. آنچه در حوادث جهانى به انسان آرامش مى‏دهد، معرفت‏الله است.
انسان بايد، به توفيق خدا تزكيه و تهذيب كند، تا مسائل حل شود. البته ممكن است انسان، معانى الفاظ را هم لحاظ كند، ولى حقيقت مطلب روشن نمى‏شود، جز اين كه انسان، موانع ادراك را بردارد. ادراك و تفسير قرآن و نهج‏البلاغه و صحيفه سجاديه، نيازمند تزكيه و تهذيب است. به شيخ الرئيس نسبت مى‏دهند كه مى‏گويد: دليلى بر معاد نداريم، جز اين كه انسان صادقى به وقوع آن خبر داده است. با اين كه بوعلى تمام علوم را تا بيست و چهار سالگى فراگرفته است، ولى در مسأله معاد براى او علم حاصل نشده است، فقط براى او ثابت شده است كه انبيا صادق هستند، ولى معاد را وجدان نكرده است. مدرك اين مسائل، همان نيروى عقلى است كه تكامل آن به عبوديت حق است.

گفتار 16

تطهير از شرك

غايت علم

علم در فقه، مقدمى است؛ يعنى مقدمه براى عمل است. ولى در اعتقادات اسلامى و توحيد، شايد بتوان گفت علم، موضوعى است؛ يعنى خودش موضوعيت دارد. و ممكن است كه مقدمه باشد براى همان قضايايى كه در كلمات مولاست: ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا فى جنتك ولكن وجدتك أهلاً للعباده فعبدتك²⁶.
علم اين معنا را در انسان ايجاد مى‏كند كه خدا را اهل براى عبوديت مى‏يابد. از اين رو، شايد علوم در اعتقادات هم مقدمه باشد براى اين كه حالتى در انسان حاصل شود كه شوق الى الله پيدا كند.

معادن علوم

العلم مخزون عند أهله²⁷ علم را بايد از اهلش گرفت كه اهل‏بيت (عليهم السلام) هستند. بايد بركات را از مشاهد گرفت. روايات در باب ولايت، معانى خيلى دقيق و جملات بسيار زيبايى دارند. اهل‏بيت (عليهم السلام) در اصول و فروع و اخلاق معدن علومند. معارف اسلام، معارف تبليغى نيست. اسلام يك واقعيتى است كه انشاءالله انسان موفق شود به آن برسد. منتها رسيدن به آن واقعيت مشكل است. بايد از طريق تزكيه و تهذيب به آن رسيد.

تقدير از علما

البته بايد از زحمات استادان و علما هم قدردانى كرد. گمان نكنيد كار آسانى است. نمى‏دانيد نوشتن يك صفحه مكاسب شيخ انصارى، چقدر دشوار است. افراد محقق وقتى پنج سطر هم بنويسند، قابل استفاده است، دقيق است، تفكر و تامل و مطالعه مى‏خواهد. اين‏ها با زحمت نوشته شده است. يك صفحه مكاسب با تفكر و تتبع و مطالعات نوشته شده است، اين طور نبوده است كه قلم را دست بگيرند و تمام شود. بلكه زحماتى كشيده‏اند تا تحقيقاتى كرده‏اند. گاهى تمام عمرشان در اين كار مصرف شده است.

ميرزاى قمى

ميرزاى قمى در قوانين خيلى زحمت كشيده است. ميرزا يك جهاتى هم داشته است. گمان نكنيد جمعيت زائران سر قبر ميرزا بى‏منشأ است. كسى مجانى سر قبر ميرزا نمى‏رود. كسى براى ما نقل كرد كه ما خانه نداشتيم، دو سه مرتبه سر قبر ميرزا رفتيم و خانه‏دار شديم. براى ما نقل كردند ـ نقل، حقيقت بود، ولى مبدأ اصلى خيلى قابل اعتماد نبود، شايد خوابى بود ـ مثل اين كه بى‏بى حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) فرموده بودند: به ميرزا رجوع كنيد؛ يعنى شما به ما احتياج نداريد. ميرزا براى كارهاى شما كافى است. آنها در يك سطح عالى‏ترى هستند.

براى حوزويان

اكنون كه موفق به تحصيل در حوزه شده‏ايد، سعى كنيد انشاءالله استفاده اهم بكنيد. اين مقدور نيست، جز با مسئلت از خداى تعالى و تشبث به امام زمان (عليه السلام). تا به اين وسيله، در كارهايمان به يك عمل منتجى هدايت شويم. در ابتداى كار بايد از سازندگى خودمان شروع كنيم. اول خود را اصلاح كنيم و به دنبال آن به اصلاح مردم بپردازيم. اگر خودمان را اصلاح كرديم، ديگران هم اصلاح مى‏شوند.
زمانى كه در فيضيه بوديم، اول اذان، چراغ همه حجره‏ها روشن بود. الآن خبر ندارم چگونه است. البته حاج شيخ هم مردى بود كه مصالح حوزه را در نظر مى‏گرفت، نه مصالح خودش را. يعنى براى مصالح حوزه كار مى‏كرد، نه براى خودش. و اين موضوع دقيقى است كه انسان كار اجتماع را براى اجتماع انجام دهد، يا براى خودش. و حاج شيخ از كسانى بود كه كار اجتماعى مى‏كرد، ولى براى حوزه مى‏كرد. مصالح خودش را در نظر نمى‏گرفت. خدا رحمتش كند. او هم شخصيت فوق‏العاده‏اى بود. براى طلبه‏ها از يك پدر مهربان، مهربان‏تر بود.

گفتار 17 : لابعث الله نبيا و لا رسولاً حتى يستكمل العقل و يكون عقله افضل من جميع عقول امته²⁸.

حركت استكمالى

شئون ولايت

اصل و مرتبه ولايت، مقام اجراى احكام الهى است و مرتبه نبوت، مرتبه تشريع احكام الهى است. مرحله اجراى احكام به مراتب دشوارتر و بزرگ‏تر از مسأله تشريع است. بنابراين، شايد مجرد ولايت، مقامش از مجرد نبوت، اعلا و افضل است؛ چون مشكلاتى كه ولى دارد در نبوت محض نيست. پيامبر اسلام (صلى‏الله عليه و آله و سلم)، بين نبوت و ولايت جمع كرده است. مرحله نبوت، مرحله تشريع و قانون‏گذارى در اجتماع، در ابعاد مختلف معارف اسلام، توحيد و طهارت از شرك، اخلاق و فقه اسلام است. ولى مرتبه ولايت، اجراى احكام است. مقابله با تهاجمات شرق و غرب، همه مربوط به جهت ولايى است؛ چون برنامه اسلام و شئون ولايت، حفظ حقوق و اقامه حدود و حاكميت عدالت است.
مبدأ ولايت، جهات الهى است. و مبدأ غارتگرى‏هاى شرق و غرب، فساد اخلاقى و سياست مبتذل آنها، همه از جهات شيطانى است. همه اصلاحات امت، اعم از اصلاحات اجتماعى، فرهنگى، صناعى، اصلاحات شهرها و رفع دشمنان، همه از شئون ولايت است. و در نهايت همه مشكلات بايد به بركت ولى عصر ـ صلوه‏الله و سلامه عليه ـ حل شود. مسأله نبوت نمى‏تواند اين را حل كند.
احكام فقهى اسلام را بايد حكومت اجرا كند. دستگاه حكومتى بايد حقوق را حفظ كند و جلو منكرات را بگيرد. اقامه حدود به عهده رياست دينى است. اگر غير رياست دينى را بخواهد اقامه حدود كند، مفاسدى پيدا مى‏شود. بنابراين، ولايتى كه اجراى احكام است و با اين مشكلات مواجه است، مرتبه آن، حركت اجتماعى است. ولى مرتبه نبوت، حركت شخص است. انسان در مرتبه خودش ممكن است به مقامى برسد كه علوم الهى به او افاضه شود.

گفتار 18 : يا هشام ان الله تبارك و تعالى بشر أهل العقل و الفهم فى كتابه فقال: فبشر عباد الذين...³⁰.

عقل، مرز حق و باطل

مراد از كلمات اميرالمؤمنين على (عليه السلام) هم كه فرمود: الناس ثلاثه: عالم ربانى و متعلم على سبيل نجاه³² همين علما و شاگردان مكتب اسلام و انبيا هستند. آيه قرآن هم اهل عقل و فهم را بشارت مى‏دهد. فبشر عباد الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه³³. يعنى در جهانى كه مملو از آراى حق و باطل است و شايد آراى باطل بيش از حق است، مقاله‏ها و سخنان آن چنانى. فقط عاقله بايد تشخيص دهد كه بين اقوال، كدام را اختيار كند و در بين آرا، كدام فكر را تصويب كند و در بين نوشته‏ها، كدام نوشته را.
پس همه اينها محتاج به عقل است. تا عاقله نباشد نمى‏توان كلمات كتاب خدا و كلمات انبيا را فهميد. حضرت دو طايفه را اهل نجات مى‏دانند كه هر كدام، بدون واسطه و يا به واسطه مكتب اسلام، احتياج به عاقله دارند. همج رعاع، اتباع كل ناعق، از اين دو طايفه خارج هستند. بنابراين، در جهانى كه مقالات و آرا و استدلالات فراوانى وجود دارد، فقط عاقله مى‏تواند نظر احسن را انتخاب كند. عاقله مى‏تواند فكر صحيح را از فكر باطل و مسير صحيح را از مسير خطا تميز دهد.
ادراكات نفوس بشرى تا وقتى كه گرفتار تعصبات و ساير امور نفسانى و رذايل نفسانى است نمى‏تواند حقايق را درك كند. بايد از اينها فراغت پيدا كند، آنگاه كلمات انبيا و كتاب‏الله را مى‏فهمد. شايد قسمتى از اعجاز كتاب‏الله هم مربوط به همين است. كتاب‏الله دقايقى است غير از علوم ما. بايد توفيقات الهى نصيب انسان شود تا بفهمد. آنها اشتباه نكردند: و ما ينطق عن الهوى ان هو الا وحى يوحى³⁴ پس همه آثار روحانيت، مال اهل عقل و فهم است. درجات ايمان و هدايت و درجات علمى، همه بر اساس درجات عقلى است. يعنى اگر كمال عقلى داشته باشد، كمال علم را هم دارد، كمال هدايت و ايمان را هم پيدا مى‏كند. فرد شاخص آن، خود پيامبر خداست.
بنابراين، آنچه را كه در مسير حق از آن بى‏نياز نيستيم عاقله است. دسته‏اى كه نجات پيدا مى‏كنند، يكى انبيا هستند و ديگر، اتباع و شاگردان آنها. طبقه سوم هم كه همج رعاع، اتباع كل ناعق هستند، دنبال هر صدايى مى‏روند، ولى چيزى به دست نمى‏آورند. صداها، صداهايى است كه محتوا و لب و حقيقت ندارد. فقط صداى انبيا لب و حقيقت دارد.

گفتار 19 : ان لى جارا كثير الصلوه، كثير الصدقه، كثير الحج...³⁵.

عقل و عبوديت

عقل و معرفت

كسى كه عقل ندارد، توحيد و معرفت ندارد و نماز از اين شخص، صورت عبادت است، نه حقيقت آن. معراجيت نماز، به غير حقيقت ايمان و بصيرت عقلى، قابل حل نيست. اعتقادات او هم صورى است و مبانى محكمى ندارد. به وسيله عقل نفوس ساخته مى‏شود و بعد از آن، مورد افاضات الهى قرار مى‏گيرد و معرفت‏الله به دست مى‏آيد. اگر ما افاضه نداريم براى اين است كه نفوس ما ساخته نشده است. بركات الهى براى كسانى است كه خود را ساخته‏اند: ما أخلص عبدلله عزوجل أربعين صباحا الا جرت ينابيع الحكمه من قلبه على لسانه³⁶ لذا در روايت آمده است: اول ما خلق الله العقل³⁷. عقل به حسب مقام، در رتبه اول است. همه بركات از عقل است. ما خلقت خلقا احب الى منك³⁸. خلاصه، كثرت نماز و روزه منشأ آثار نيست، بلكه كيفيت آن منشأ آثار است. كيفيت خيلى مؤثر است، نه كميت.
فرق عقل و نفس اين است كه نفس، مبدأ هلاكت است و عقل، مبدأ نجات؛ عقل، نورانيت دارد و نفس، ظلمت. گاهى انسان از روى اشتباه به رذالت‏هاى خود افتخار مى‏كند. اين از نفس انسان است.

گفتار 20 : تفقهوا فى الدين فانه من لم يتفقه منكم فى الدين فهو اعرابى ان الله يقول فى كتابه: ليتفقهوا فى الدين و لينذروا قومهم اذا رجعوا اليهم لعلهم يحذرون³⁹.

بصيرت دينى

استغنا و حريت

كسى كه بصيرت دينى دارد، ارشاد و انذار او در اجتماع، عنوان اكتساب ندارد. يعنى كسى كه به مرتبه كمال توحيد رسيد، آن توحيدى كه خداى تعالى مى‏خواهد، آن توحيدى كه در انبيا و اوليا بوده است، خداوند او را از اكتسابات اجتماعى مستغنى مى‏كند. يعنى اگر در اجتماع، ارشاد و انذار و تعليم و تعلم هم دارد، براى كسب ماديت نيست؛ چون مقام و مرتبه توحيدى، انسان را از اجتماع مستغنى مى‏سازد. اگر انسان با توفيقات الهى به سازندگى پرداخت و با تأييدات خدا ساخته شد، يعنى مردى شد كه مرضى خدا بود، خداى تعالى نمى‏گذارد محتاج مردم باشد؛ چون تمام فعل و انفعالات در يد الهى است. ولى كسى كه براى اكتساب حوايج خودش، در اجتماع ترويج مى‏كند، به اين مرحله نخواهد رسيد. از اين روست كه در قرآن از قول انبيا آمده است: ما براى ترويج و تبليغ و زحماتمان اجر نمى‏خواهيم: ان أجرى الا على الله⁴¹؛ اجر زحمات ما بر خداست.
اين يك واقعيت است كه اگر انسان به مراتب توحيد موفق شد، خداى تعالى حوايج او را برآورده مى‏سازد، گرچه حوايج اقتصادى و مادى باشد. حوايجى كه به يد قدرت بارى تعالى انجام مى‏شود، با حوايجى كه با تشبثات به زيد و عمرو، برآورده مى‏شود، خيلى فرق دارد. و اين، بدان معنا نيست كه انسان از اجتماع كناره‏گيرى كند. انسان بايد در اجتماع باشد و براى اجتماع كار كند، براى خدا كار كند. نه اين كه در اجتماع باشد و براى خودش كار كند. اگر در اجتماع براى خود كار كرد، اين مثل يك اكتساب بازارى است. بازارى هم براى خود كار مى‏كند. منتها از طريق تجارت و ما از طريق ترويج و انذار و بشارت.
خداوند به انسان توفيق دهد تا به مراحل توحيدى نايل شود و غناى از اجتماع پيدا كند. اگر غناى از اجتماع پيدا كرد، يك حريت نفسانى پيدا مى‏كند، و اين است آزادى. يعنى در كلمات خود ديگر حساب زيد و عمرو، ارباب و آقا و رعيت را نمى‏كند. تبليغات اسلامى بايد اين چنين باشد و از اين خصوصيات مجرد باشد وگرنه براى خودش تبليغ كرده است.

پى‏نوشتها:‌