تاريخ از نگاه قرآن و نهج البلاغه

جعفر وفا

- پى‏نوشت‏ها -


1 - ر . ك : مجمع البحرين ، ج 2 ، ص 429 .
2 - بحار الانوار ، ج 33 ، ص 282 .
3 - سفينة البحار ، شيخ عباس قمى ، ج 2 ، ص 640 .
4 - يوسف (12) ، آيه 111 : (لَقَدْ كانَ فى قِصَصِهِمْ عِبْرَةً لاِوُلِى الاَْلْبابِ) همانا در قصه هاى آنان (پيامبران و امتهايشان ) عبرتى است براى خردمندان .
5 - مـائده (5) ، آيـه 27 : (وَاتـْلُوا عَلَيْهِمْ نَبَاءابْنَىْ آدَمَ بِالْحَقِّ) خبر دو فرزند آدم را به درستى برايشان بخوان .
6 - مـريـم (19) ، آيـه 17 : ( ... وَاذْكـُرْ عَبْدَن ا د اوُدَ ذَاْلاَيْدِ اِنَّهُ اَوّ ابُ) به يادآور بنده ما داوود صاحب قدرت را ، كه او بسيار توبه كننده بود .
7 - بقره (2) ، آيه 30 : (وَاِذْقالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ اِنّى جاعِلٌ فِى الاَْرْضِ خَليفَةً) و هنگامى كه پروردگارت به فرشتگان گفت : من در روى زمين جانشينى قرار خواهم داد .
8 - لغتنامه دهخدا ، ج 14 ، ص 139 .
9 - مقدّمه اى بر روش تحقيق در تاريخ ، م ـ ذاكر ، ص 8 .
10 - تاريخِ تاريخ نگارى در اسلام ، ص 26 ـ 27 .
11 - همان .
12 - تاريخِ تاريخ نگارى در اسلام ، ص 26 ـ 27 .
13 - نقش شخصيتها در تاريخ ، محمد تقى جعفرى ، ص 3 .
14 - فلسفه تاريخ ابن خلدون ، محسن مهدى ، ترجمه مجيد مسعودى ، ص 92 ـ 93 ، تلخيص .
15 - ر . ك : نقش شخصيتها در تاريخ ، ص 3 .
16 - يوسف (12) ، آيه 111 .
17 - ر . ك : لسان العرب ، ج 4 ، ص 529 ـ 531 .
18 - واژه (تعبير) و (عبارت ) نيز از عبرت اشتقاق يافته و معناى عبور و جريان در آنها نيز ملحوظ است .
19 - فلسفه تاريخ ، شهيد مرتضى مطهرى ، ج 1 ، ص 298 .
20 - نقش شخصيتها در تاريخ ، ص 4 ـ 5 .
21 - يكى ازبندرهاى مهم لهستان .
22 - نقش شخصيّتها در تاريخ ، ص 4 ـ 5 .
23 - همان .
24 - نهج البلاغه ، نامه 31 ، ص 404 .
25 - نهج البلاغه ، نامه 31 ، ص 423 .
26 - جامعه و تاريخ ، شهيد مرتضى مطهّرى ، ص 63 .
27 - البته از ديدگاه (ماركسيسم ).
28 - فلسفه تاريخ ، مرتضى مطهرى ، ج 1 ، ص 145 .
29 - فلسفه تاريخ ، حسين كريمى ، ص 14 .
30 - جامعه و تاريخ ، ص 64 .
31 - فلسفه تاريخ ، كريمى ، ص 15 .
32 - ر . ك : قرآن در اسلام ، علامه طباطبايى ، ص 146 ـ 147 .
33 - انعام (6) ، آيه 11 .
34 - يوسف (12) ، آيه 109.
35 - تاريخ در قرآن ، عزّت اللّه دادمنش ، ص 27 ـ 28 ، انتشارات آستان قدس ؛ تلخيص .
36 - ر . ك : (تفسير آفتاب ) ، (عروة الوثقى ) و (بيدارگران اقاليم قبله ) و ... .
37 - يوسف (12) ، آيه 3 .
38 - طه (2) ، آيه 99 .
39 - حجر (15) ، آيه 75 .
40 - يونس (10) ، آيه 92 .
41 - زخرف (43) ، آيه 56 .
42 - تاريخ در قرآن ، ص 15 ـ 16 ، تلخيص .
43 - نهج البلاغه ،نامه 31 ، ص 393 .
44 - همان ، ص 392 .
45 - نهج البلاغه ، حكمت 365 ، ص 538 .
46 - بـا ايـن تـفـاوت كـه قـرآن ، خـود وحـى اسـت و نـهـج البـلاغـه بـه مـنـبـع وحـى متّصل و در راستاى تبيين قرآن است و وحى غير مستقيم و با واسطه محسوب مى شود .
47 - اعراف (7) ، آيه 7 .
48 - آل عمران (3) ، آيه 137 .
49 - نهج البلاغه ، ترجمه محمدتقى جعفرى ، خطبه 99 ، ج 18 ، ص 17 .
50 - احزاب (33) ، آيه 21 .
51 - ممتحنه (60) ، آيه 4 .
52 - نهج البلاغه ، خطبه 182 ، ص 264 .
53 - همان .
54 - جامعه و تاريخ ، ص 65 .
55 - ر . ك : سوره غافر ، آيات 28 ـ 33 .
56 - ر . ك : سـوره يـس ، آيـه 20 ، تـعـبـيـر مـؤ مـن آل يـاسـيـن بـرگرفته از روايات اسلامى است براى توضيح بيشتر ر . ك : الميزان ، ج 17 ، ص 83 .
57 - يوسف (12) ، آيات 23 ـ 30 .
58 - همان ، آيات 23 ـ 32 و 50 ـ 53 .
59 - همان ، آيه 51 .
60 - ر . ك ، تاريخ در قرآن ، ص 98 ـ 100 .
61 - ذاريات (51) ، آيه 55 .
62 - مجله ياد ، سال اول ، شماره اول ، ص 23 .
63 - ر . ك : تاريخ در قرآن ، ص 141 ـ 167 .
64 - فى ظلال القرآن ، سيد قطب ، ج 5 ، جزء 16 ، ص 8 .
65 - ر . ك ، كهف (18) ، آيات 83 ـ 98 .
66 - همان ، آيه 13 .
67 - جامعه و تاريخ ، ص 76 ـ 77 .
68 - تفسير تاريخ ، عبدالحميد صديقى ، ترجمه جواد صالحى ، ص 120 .
69 - ر . ك : تفسير نمونه ، ج 11 ، ص 271 .
70 - جامعه و تاريخ ، ص 78 ـ 79 .
71 - جامعه و تاريخ ، ص 82 ـ 83 .
72 - همان ، ص 106 و 118 ـ 119 .
73 - جامعه و تاريخ ، ص 128 .
74 - تفسير تاريخ 132 ـ 134 .
75 - جامعه و تاريخ ، ص 81 .
76 - همان ، ص 84 .
77 - جامعه و تاريخ ، ص 86 ـ 87 ، صدرا .
78 - تاريخ در قرآن ، عزت اللّه رادمنش ، ص 136 ـ 140 .
79 - بقره (2) ، آيه 141 .
80 - نهج البلاغه ، نامه 31 ، ص 401 .
81 - اعراف (7) ، آيه 157 .
82 - نهج البلاغه ، نامه 31 ، ص 401 .
83 - تاريخ در قرآن ، ص 123 .
84 - همان .
85Arnold , Tognbi - 85 86 - تاريخ در قرآن ، ص 124 .
87 - علم تحولات جامعه ، حميد حميد ، ص 32 ـ 34 .
88 - فلسفه تاريخ ، مرتضى مطهرى ، ج 1 ، ص 62 .
89 - ر . ك : نهج البلاغه ، خطبه 13 .
90 - همان ، خطبه 14 ، ص 56 .
91 - ر . ك : علم تحولات ، ص 32 ـ 34 .
92 - فلسفه تاريخ ، مرتضى مطهرى ، ج 1 ، ص 63 و جامعه و تاريخ ، ص 217 ـ 219 .
93 - نهج البلاغه ، نامه 31 ، ص 405 .
94 - علق (96) ، آيه 5 .
95 - الرحمن (55) ، آيات 1 ـ 4 .
96 - بحارالانوار ، ج 71 ، ص 342 .
97 - فلسفه تاريخ ، ج 1 ، ص 29 ـ 30 .
98 - نهج البلاغه ، خطبه 16 ، ص 58 .
99 - جامعه و تاريخ ، ص 81 .
100 - نهج البلاغه ، خطبه 3 ، ص 48 .
101 - نهج البلاغه ، خطبه 201 ، ص 319 .
102 - همان .
103 - نهج البلاغه ، نامه 53 .
104 - همان .
105 - نهج البلاغه ، خطبه 3 .
106 - همان ، خطبه 192 .
107 - دخان (44) ، آيات 25 ـ 28 .
108 - فلسفه تاريخ ، شهيد مطهرى ، ج 1 ، ص 287 .
109 - جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن ، محمد تقى مصباح يزدى ، ص 162 .
110 - سنّتهاى اجتماعى در قرآن ، احمد حامد مقدم ، ص 32 ، انتشارات آستان قدس رضوى .
111 - جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن ، ص 162 .
112 - ر . ك : فلسفه تاريخ ، ص 21 .
113 - يس (36) ، آيه 68 .
114 - ترجمه مقدمه ابن خلدون ، پروين گنابادى ، ج 2 ، ص 735 .
115 - اعراف (7) ، آيه 34 .
116 - حجر (15) ، آيه 4 .
117 - ر . ك : جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن ، محمد تقى مصباح ، ص 164 .
118 - سنتهاى اجتماعى در قرآن ، ص 38 .
119 - جامعه و تاريخ ، ص 46 .
120 - نور (24) ، آيه 55 .
121 - ترجمه الميزان ، ج 15 ، ص 210 ـ 211 .
122 - ترجمه الميزان ، ج 15 ، ص 220 .
123 - همان ، ص 217 .
124 - همان ، ج 10 ، ص 162 .
125 - شورى (42) ، آيه 24 .
126 - نهج البلاغه ، خطبه 100 ، ص 146 .
127 - همان ، حكمت 209 ، ص 506 .
128 - قصص (28) ، آيه 5 .
129 - روم (30) ، آيات 2 ـ 4 .
130 - ر . ك : تفسير نمونه ، ج 16 ، ص 359 .
131 - الالهيات ، جعفر سبحانى ، ص 397 .
132 - ترجمه الميزان ، ج 16 ، ص 233 .
133 - قصص قرآن ، صدرالدين بلاغى ، ص 380 .
134 - تفسير نمونه ، ج 18 ، ص 58 .
135 - نباء (34) ، آيات 15 ـ 18 .
136 - سباء (34) ، آيه 15 .
137 - همان ، آيه 17 .
138 - سباء (34) ، آيه 19 .
139 - ترجمه الميزان ، ج 16 ، ص 551 .
140 - جلوه تاريخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ، ترجمه ، محمود مهدوى دامغانى ، ج 2 ، ص 296 .
141 - نهج البلاغه ، خطبه 127 ، ص 184 .
142 - اين جمله ، ضرب المثلى است ، در آنجا به كار مى رود كه راءى روشنى مورد مخالفت قرارگيرد و اين بى توجّهى زيان زياد به بار آورد.
143 - نهج البلاغه ، خطبه 35 ، ص 79 .
144 - همان ، خطبه 36 ، ص 80 .
145 - همان ، خطبه 60 ، ص 93 .
146 - ممتحنه (60) ، آيه 4 .
147 - كنز الدقائق ، ج 13 ، ص 204 .
148 - احزاب (33) ، آيه 21 .
149 - الكاشف ، ج 6 ، ص 205 .
150 - نهج البلاغه ، صبحى صالح ، خطبه 160 ، ص 227 .
151 - همان ، ص 228 .
152 - همان .
153 - ر . ك : تفسير نمونه ، ج 17 ، ص 264 .
154 - قصص (28) ، آيه 24 .
155 - نهج البلاغه ، خطبه 160 ، ص 226 .
156 - انبيا (21) ، آيه 80 .
157 - نهج البلاغه ، خطبه 160 ، ص 227 .
158 - ر . ك : منهاج البراعة ، حبيب اللّه خويى ، ج 9 ، ص 369 .
159 - اَئِمَّتـُنـا ، عـلى دُخـَيِّلْ ، ج 1 ، ص 42 و تـفسير و ترجمه نهج البلاغه ، محمد تقى جعفرى ، ج 1 ، ص 196 .
160 - مائده (5) ، آيه 55 .
161 - ر . ك : ترجمه الميزان ، ج 6 ، ص 33 ـ 34 .
162 - نهج البلاغه ، صبحى صالح ، نامه 45 ، ص 417 .
163 - نهج البلاغه ، صبحى صالح ، خطبه 187 ، ص 278 .
164 - همان ، نامه 45 ، ص 418 .
165 - ر . ك : مفردات راغب ، ص 251 .
166 - جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن ، محمد تقى مصباح ، ص 425 .
167 - نهج البلاغه ، صبحى صالح ، خطبه 148 ، ص 206 .
168 - ترجمه و شرح فشرده اى بر نهج البلاغه ، امامى و آشتيانى ، ج 3 ، ص 221 .
169 - ارزش تاريخ ، عباس نصر ، ص 34 .
170 - غافر (40) ، آيه 85 .
171 - اسراء (17) ، آيه 77 .
172 - حجر (15) ، آيات 12 ـ 13 .
173 - جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن ، ص 426 (تلخيص ) .
174 - انفال (8) ، آيه 17 .
175 - احزاب (33) ، آيه 38 .
176 - مريم (19) ، آيه 74 .
177 - فاطر (35) ، آيه 43 .
178 - ر . ك : ظهور و سقوط تمدنها از ديدگاه قرآن ، ص 249 ـ 250 .
179 - انفال (8) ، آيه 25 .
180 - شعرا (26) ، آيه 157 .
181 - نهج البلاغه ، صبحى صالح ، خطبه 201 ، ص 319 .
182 - سنتهاى اجتماعى و فلسفه تاريخ در مكتب قرآن ، ص 78 ـ 80 .
183 - آل عمران (3) ، آيه 140 .
184 - ر . ك :ترجمه الميزان ، ج 7 ، ص 47 ؛ المنار ، ج 4 ، ص 147 .
185 - نحل (16) ، آيه 36 .
186 - شعرا (26) ، آيه 208 .
187 - بقره (2) ، آيه 155 .
188 - طه (20) ، آيه 85 .
189 - دخان (44) ، آيه 17 .
190 - جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن ، ص 435 .
191 - شورى (45) ، آيه 20 .
192 - اسرا (17) ، آيه 18 ـ 20 .
193 - جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن ، ص 435 .
194 - همان .
195 - مائده (5) ، آيه 54 .
196 - محمد (47) ، آيه 38 .
197 - نهج البلاغه ، خطبه 152 ، ص 212 .
198 - روم (30) ، آيه 47 .
199 - ترجمه الميزان ، ج 16 ، ص 299 .
200 - فرهنگ آفتاب ، ج 1 ، ص 385 .
201 - همان ، ص 383 .