كامل كننده اين بحث ، دلائل قرآنى و روايى در اين خصوص  
مى گوييم : هنگامى كه ما درباره خصوصيات شريعت اسلام بلكه همه اديان الهى ، خوب تدبير و دقت مى كنيم ، اين مطلب را در مى يابيم كه تنها هدف و مقصود در آنها، توجه دادن انسانها به ماوراء طبيعت است و اين راه اديان الهى ، يك دعوت آگاهانه به سوى خداست ؛ پس به هر طريق ممكن ، اين هدف مورد نظر مى باشد و اديان بر اين محور در حال طواف و گردش اند. سپس اين مساله مورد توجه قرار گيرد كه مردم از نظر درجات انقطاع از عالم ماده و حركت به سوى خداوند سبحان ، چند گروه اند:
گروه اول : انسانهاى تام الاستعدادى هستند كه در مقام علم و عمل انقطاع تام دارند و كاملا دل از عالم ماده كنده اند و يقين كامل به معارف الهى دارند و دلبستگى شان فقط خداست ، اين چنين انسانى مى تواند ماوراء طبيعت را مشاهده نمايد و اشراف بر انوار الهى پيدا كند، مانند پيامبران ، كه اين گروه در كلام الهى مقربين نام گرفته اند.
گروه دوم : انسانهاى تام الايقان و اهل يقين اند كه انقطاع تام از عالم طبيعت ندارند و اين به جهت آن است كه هنوز تحت تاثير افكار نادرست و ياس آور و مورد تهاجم بعضى از دلبستگى هاى دنيوى قرار دارند كه اين امور آنها را از توجه نمودن كامل به ماوراء طبيعت و رهائى كامل از نشئه ماده ، نااميد مى سازد.
اين گروه ، خدا را آن چنان مى پرستند كه گويا او را مى بينند، پس عبادت اينها از روى صدق و صفاست نه لعب و بازيچه ، لكن از وراى حجاب و تنها به خاطر ايمان به غيب است و اينان در مقام عمل از اهل احسان به شمار مى آيند.
و از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله درباره احسان سوال شد، حضرت فرمودند:
ان تعبداللّه كانك تراه ، فان لك تكن تراه ، فانه يراك . ⁽³⁰⁾
(ترجمه : خدا را طورى پرستش نمايى كه گويا او را مى بينى ، پس اگر تو او را نبينى ، همانا او تو را مى بيند!)
و فرق بين اين گروه با گروه اول (مقربين )، فرق بين كلمه ان ،(حقيقتا) با كلمه كان (مثل اينكه مى باشد!
مترجم گويد: آيت اللّه جوادى آملى درباره گروه دوم ، مى فرمايد: ممكن است در مقام علم كامل باشند ولى در مقام عمل متوسط اند، يعنى يا در مقام علم و عمل متوسط اند يا در مقام علم كاملند و در مقام عمل متوسط؛ اينها در كلام الهى جزء اصحاب يمين هستند كه به عمق اين باطن راه پيدا نمى كنند، به باطن باطن ، راه ندارند گرچه به باطن عالم ، راه دارند؛ درجه ولايت اينها همانند درجه ولايت مقربين و سابقين نخواهد بود؛ زيرا مقربين و سابقين از ولايت خاصه اى برخوردارند كه نسبت به اصحاب يميمن و ابرار، اشراف دارند. اينكه خداى سبحان فرمود:
ان كتاب الابرار لفى عليين و ما ادراك ما عليون كتاب مرقوم يشهده المقربون . ⁽³¹⁾
صحيفه اعمال و حقيقت هستى ابرار در كتابى به نام عليين ثبت است ، كه اين عليين را مقربين مشاهده مى كنند.
پس كسى كه جزء سابقين و مقربين است و انقطاع كامل دارد، در علم و عمل ، كامل است و به جايى رسيده است كه صحيفه اعمال ابرار را مشاهده مى كند و آن را مى نگرد. كسى كه چشم ظاهرش بسته است ، اما از درون ديگرى با خبر است ، روشن است كه در درون بااو ارتباط برقرار كرده است نه از بيرون . ⁽³²⁾
گروه سوم : كسانى اند كه نه جزو گروه اول قرار مى گيرند و نه گروه دوم و گروه اين افراد را، مردم ديگر كه اكثريت را دارند تشكيل مى دهند و اين گروه - البته به استثناء اهل عناد و انكار و الحاد - كسانى اند كه مى توانند عقايد صحيح و اعتقادات واقعى در خصوص مبدا و معاد به دست آورند و طبق آن به طور اجمالى - نه تفصيلى - عمل نمايند. و اين تنزل از جهت دنيا گرايى و پيروى از خواهش هاى نفسانى و دنيا دوستى آنهاست ؛ پس اين حب دنيا و جلوه هاى فريباى آن موجب دل مشغولى و توجه بيش از حد به آن مى شود و همين امر سببى است كه تمام حركات و سكنات انسان براساس دنيا محورى و دنيا دوستى قرار گيرد، و خود اين مساله گرايش ‍ شديد نفس به دنيا را فراهم مى آورد و همت و تلاش انسان فقط در راستاى عالم ماده قرار مى گيرد و از ماوراى ماده غافل مى شود و اين موجب ركود و توقف آن شده و از به دست آوردن اعتقادات صحيح باز مى ماند به طورى كه هيچ تاثيرى براى او ندارد و فعاليت نيز نمى يابد و تنها به يك سرى اعمال خشك و ظاهر مى پردازد و از حقيقت آن و سرايت ظاهر به باطن و تحقق لوازم آن اعمال ، فرو مى ماند و اين مساله اى است واضح و نياز به توضيح بيشتر ندارد.
يك مثال براى اين مطلب : همانا اگر ما در محضر يكى از پادشاهان حضور يابيم ، مى بينيم حالمان ( در اثر عظمت آن پادشاه ) متغير مى گردد و كم كم اين تغيير در چهره و حركات ظاهرى ما نمايان مى شود و به شكل حضور قلب و خشوع جلوه مى كند، هر چند اين حالات ارزنده را در نماز - كه حضور در محضر خدا و پروردگار پادشاهان است - در خودمان مى يابيم !
همچنين اگر بدانيم كه تحت نظر يكى از پادشاهان هستيم ، حالاتى در خود مى يابيم كه در وجودمان پيدا نمى كرديم . اين در حالى است كه ما معتقديم كه خداوند سبحان ما را زير نظر دارد و مى بيند و مى شنود و از رگ گردن به ما نزديكتر است ( ولى عملا) به اسباب عادى كه خطاپذيرند آن چنان اعتماد راسخ داريم كه چنين اعتماد داريم كه همه چيز به دست خداست و سبب ساز و سبب سوز اوست و هر چه بخواند انجام مى دهد و هرچه كه اراده نمايد حكم برايش صادر مى نمايد. و از طرف ديگر به وعده انسانها، نداريم . و امثال اين تناقض (و صفت در توحيد افعالى ) در اعتقادات و اعمال ما موج مى زند به طورى كه قابل شمارش و احصاء نيستند و علت همه اينها ، ميل شديد و اعتماد كامل به دنياست ؛ پس همانا چسبيدن نفس ‍ به هدفهاى دنيوى ، موجب حصول صورتهاى دنيا گرايى و نقش بستن آن در نفس انسانى مى شود؛ چرا كه دنيا بر نفس تسلط دارد به طورى كه نقشى را در نفس مى زدايد يا مى پروراند و هر لحظه صورت ديگرى از آن خارج مى كند و اين كار، لحظه به لخظه جريان دارد.و همين امر موجب تضعيف صورتهاى آن حقايق كه در پى ايجاد لوازم خود در نفس مى باشد، مى كاهد و براى همين است كه در حديث آمده خب الدنيا راس خطيته ⁽³³⁾حب دنيا سرسلسله هر گناهى است .
اين گروه سوم كه وصف شد نمى توانند به انقطاع تام دست يابند و توجه كامل به خداوند سبحان پيدا نمايند مگر در حد اعتقادات حقيقى اجمالى و اعمال بدنى كه مختصر توجهى به دنبال دارد و عبادات نيز فى الجمله مبداء مد نظر قرار مى گيرد.
سپس وقتى در مورد اين سه گروه دقيق مى شويم و خوب تامل مى كنيم ، در مى يابيم كه اينها در امورى با هم وجه اشتراك دارند و امورى نيز فقط به يكى از آن گروهها اختصاص دارند.
در فصل اول بيان شد كه همانا اين معارف ، داراى حقائق و اسرار باطنى است كه قابل بيان نيست و مردم عادى تحمل آن حقائق را ندارد. پس ‍ روشن شدن كه اين امور، چگونه امورى هستند!
فصل سوم : راهيابى به باطن عالم و اسرار غيب مخصوص انبياء نيست بلكه براى همگان امكان پذير است
نزد بزرگان اديان الهى ، هيچ شك و ترديدى نيست كه همانا انبياء عليه السلام - با اختلاف مراتبى كه دارند - با ماوراء طبيعت ؛ در ارتباط هستند و بر امور باطنى اطلاع دارند. پس آيا اين مقام و مرتبت ، فقط مخصوص آنان مى باشد و يك موهبت الهى انحصارى براى آنهاست يا اينكه براى ديگران نيز كه اقتداى علمى به آنان نموده اند، امكان پذير است ؟
به عبارت ديگر، آيا اين اطلاع بر امور باطنى و اسرار عيبى مخصوص ‍ انبياست و ديگران در اين عالم ماده نمى توانند به آن راه يابند مگر بعد از مرگ يا اينكه اين مقام يك امر اكتسابى است و براى ديگران امكان پذير است ؟ به نظر ما قول دوم صحيح است و افراد ديگر هم مى توانند به اسرار عالم راه پيدا كنند.
در توضيح اين مطلب مى گوييم : دليل ما اين است كه نسبت عالم ماده با وراى ماده ، نسبت عليت و معلوليت و كمال و نقص است ما از اين ارتباط تغيير به ظاهر و باطن مى كنيم .
از آنجا كه ظاهر ضرورتا مشاهده مى شود و شهود ظاهر، نمى شود خالى از شهود باطن باشد؛ براى اينكه وجود ظاهر، بالفعل مشهود است و از آنجا كه ظاهر، و حد و تعيين باطن است است ، پس اگر انسان از اين حد اعراض ‍ نمايد و با مجاهدت و كوشش بسيار آن را به فراموشى بسپارد، ناگزير باطن را مشاهده خواهد كرد و همين مطلوب ماست .
مترجم مى گويد: آيت اللّه ممدوجى در توضيح اين عبارت علامه طباطبائى فرمودند: ( عالم ماده معلول عالم مثال است ، يعنى اگر ما بخواهيم به صورت پله اى از عالم ماده بالا برويم به عالم مثال خواهيم رفت . عالم مثال همين الان همراه ما و شما بالفعل موجود است . ظاهرا معلول باطن است . به فرموده مرحوم علامه طباطبايى - رضوان اللّه عليه - عالم ماده از عالم مثال چكيده است . مرحوم آخوند ملاصدرا - رضوان اللّه عليه - در كتاب اسفار مى فرمايند حمل بين ماده و عالم و عالم مثال ، حمل رقيقه و حقيقت است .... نسبت اين عالم ماده با باطن ، نيست عليت و معلوليت است . مثل تصور انسان و نوشتن او. انسان وقتى مى نويسد، تصور مى كند و مى نويسد، اگر يك لحظه تصور نكند ديگر نمى تواند بنويسد.
در حقيقت اينجا كه نيز نظام على و معلولى حاكم است . ظاهر مشهود است و قائم به باطن است ، گرچه باطن هم مشهود است اما ما نمى بينيم . وقتى ما شاهد ظاهر هستيم ، باطن نيز با فعل مشهود ما است اگر كسى چشم باطنش ‍ باز شود امكان ندارد از شهود ظاهر پى به مشهود باطن نبرد؛ چون كه وجود ظاهر از اطوار وجود باطن است . ظاهر همان باطن است كه تجلى كرده است . پس با همين عالم ماده ، باطن آن نيز مشهود است .
ظاهر حد باطن است و در حقيقت باطن محدود مى شود به عالم ظاهر، اگر انسان بتواند اين حد را با مجاهد بشكند واز آن غفلت بورزد، حتما باطن عالم را مشاهده خواهد كرد.
توضيح مطلب اين است : همانا نفس ، تعلق و اتحاد با بدن دارد كه اين امر موجب مى شود كه نفس خود را همان بدن و عين آن بداند و وقتى كه بدان از طريق حواس خود، نفس را مشاهده مى كند، خود را جدا و منفصل از او مى پندارد و هنگامى كه اين پندار شكل گرفت ، نفس در مرتبه بدن متوقف شده و از مرتبه علياى خودش غافل مى شود. مرتبه علياى هركس همان عالم مثال است خصوصبات مختص به آن مرتبه از مراتبه و عالم مخصوص ‍ آن را نيز فراموش خواهد كرد؛ ولى در عين حال ، اين نيت و حقيقت خودش ‍ را كه همان من است كه مشاهده ضرورى و جدا ناپذير است .
كامل كننده اين بحث  
عمده آيات و احاديثى كه به زودى - به خواست خداوند متعال - نقل خواهيم كرد، اين امر را گواهى مى كنند كه انسان مى تواند اسرار عالم و باطن اين نشئه ماده را مشاهده كند ( و يكى از اين مشاهدات ، همانا مشاهده حق تعالى و به اصطلاح لقاء ا است ).
دليل مهم و عمده انكار كنندگان اين سعادت ديدار حق تعالى ، اين پندار است كه شهود حق تعالى امرى محال است و چنين استدلال كرده اند كه وجود خداوند سبحان از اعراض و جهات و مكانها، پاك و مبر است ، لذا تعلق رويت بصرى بر خداوند متعال است ، به سبب اينكه اگر بخواهيم خدا را ببينيم بايد خدا داراى جسم و مكان و وضع خاصى باشد. اين اشكال را خوب تحويل بگير! و محدثين اين گروه يك سلسله اخبار و رواياتى را كه رويت خداوند را جايز ندانسته ، تمسك جسته اند و از طرف ديگر تمام آيات و احاديثى را كه رويت خداوند را اثبات مى كند، حمل بر مجاز كرده اند و تاءويل نموده اند و امثال اين دلايل را مطرح كرده اند.
و اين مطلبى است كه برهانهاى قطعى عقلى آن را اثبات مى كنند و ظواهر قرآن و سنت نيز آن را گواهى مى نمايند؛ بلكه مقتضاى براهين عقلى ، محال بودن جدائى ممكن الوجود از چنين شهودى است و آنچه كه مطلوب است ، علم به شهود است كه همان معرفت مى باشد، نه اينكه اصل شهود بديهى كه از آن تعبير به علم حضورى مى شود و خلاصه ، چون عمده نفى مخالفان شهود، متوجه مساءله رويت خداست ، لذا ما بعضى از دلايل رويت را ذكر مى كنيم و بقيه را به آينده محول مى كنيم ان شاء اللّه .
آيات رويت  
1. وجوه يومئذ ناصرة الى ربها ناظرة ⁽³⁴⁾
در چنين روزى كه ، چهره هايى تازه و خرم باشد، به سوى پروردگارشان نگران .
2. و ان الى ربك المنتهى
و اينكه سر انجام ( همه كار و همه چيز) با پروردگار توست .
3. و اليه تفلبون
به سوى او باز گردانده مى شود.
4. و انا الى ربنا لمنقلبون ⁽³⁵⁾
و ما به (درگاه ) پروردگارمان روى مى آوريم .
5. واللّه المصير
و سير بازگشت به سوى اوست .
6. و اليه ترجعون
به سوى او باز گردانده شويد.
7. و لقد اتينا موسى الكتاب فلا تكن فى مرته من لقائه
و به راستى به موسى كتاب داديم ، پس در لقاى او (باخدا ترديد مكن .
8. الاالى اللّه تصير الامور
بدانيد كه كارها به سوى خداوند باز مى گردد.
9. من كان يرجوا لقاءاللّه فان اجل اللّه لات
هر كس كه به لقاى الهى اميد داشته باشد ( بداند كه ) اجل مقرر الهى فرا رسيده است .
مى گويم : اين ( لقاء) و (رجوع ) بسيار زياد در قرآن و سنت به كار رفته است .
10. ستريهم اياتنا فى الافاق و فى انفسهم حتى يتبين لهم انه الحق اولم يكف بر بك انه على كل شى شهيد * الا انهم فى مرية من لقاء ربهم الا انه بكل شى محيط
به زودى نشانه هاى خود را در افقهاى گوناگون و در دلهايشان به ايشان خواهيم نمود، تا برايشان روشن گردد خود حق است ، آيا كافى نيست كه پروردگارت خود شاهد هرچيزى است ؟ آرى ، آنان در لقاى پروردگارشان ترديد دارند، آگاه باش كه مسلما او به هر چيزى احاطه دارد.
و سابق آيه اول كه مى فرمايد: سنريهم آياتنا فى الافاق - تا آنجا كه مى فرمايد - حتى يتبين نشانگر آن است كه مرا از (شهيد) در آيه مذكور، (مشهود) است نه شاهد.
و همين طور است : آيه الاانهم فى مرية من لقاء ربهم و اين آيه اعتراض مانندى است كه جواب آن ، آيه الاانه بكل شى محيط است . و سابق اين آيه اخير ( الاانهم ...) منافات دارد با ادعاى كسانى كه مى گويند مراد از ( لقاء)، همان مرگ يا قيامت مى باشد كه در اينجا به طور مجازى به كار گيرى شده است . علت اين منافات ، اين است كه آن وقت بروز آيات و ظهور سبحان ؛ در آن روز خواهد بود، به طورى كه حق تعالى بدون هيچ شك ترديد در لقاى خود را با اين مطلب كه به همه چيز احاطه كامل دارد، بر آنها رد كرده است ؛ چرا كه احاطه او فقط؛در روز قيامت به طور مساوى احاطه دارد، پس هيچ وجه و دليلى ندارد كه لقاء را از جهت احاطه و چيره بودن ، به مرگ يا قيامت تعبير نمايند.
در اين صورت ، ديگر اين آيه با آيه قبلى ارتباطى نخواهد داشت ، بلكه معناى آيه - و البته خدا بهتر مى داند - اين مى شود كه كفايت مى كند در حقيقت و ثبوت خداوند سبحان اينكه او مشهود بر هر چيز است ، ليكن آيات و نشانه هاى خود را در درون و بيرون ايشان مى نماياند تا آنان را از شك و ترديد در شهود و لقاى خود، خارج نمايد و البته اين ترديد براى آنها جايز نيست و چگونه مى تواند جايز باشد در حالى كه خداوند سبحان به همه چيز احاطه كامل دارد. پس اول و آخر و ظاهر و باطن فقط اوست .
فا ينما تو لو فثم وجه اللّه . ⁽³⁶⁾
پس به هر سو رو كنيد، آنجا روى به خداست .
مايكون من نجوى ثلاثه الا هو رابعهم و لا خمسة الاهو سادسهم (و لا ادنى من ذلك و لا اكثر (الا) هو معهم اين ما كانوا
هيچ گفتگوى محرمانه اى ميان سه تن نيست مگر اينكه او چهارمين آنهاست ( و نه كمتر از اين عدد و نه بيشتر، مگر اينكه ) هر كجا باشند او با آنهاست .
كسى كه شاءن او چنين است ، به هيچ عنوان نمى شود در لقا و شهودش ‍ ترديد و شك نمود؛ وليكن شك در آيات و نشانه هاى او - كه به زودى به خوبى روشن خواهد شد و ترديد راخواهد زدود - جايز است . پس اين نكته مهم را خوب درياب !
اين برداشت ما كه ذكر كرديم با آنچه كه در كتاب ( توحيد) شيخ صدوق از على عليه السلام نقل شده كه آن حضرت فرمودند: همانا آنچه كه در قرآن از كلمه (لقاء) نام برده شده ، مراد از آن ، بعث است ... منافاتى ندارد؛ براى اينكه سخن ما همانطور كه روشن مى باشد درباره مفهوم مستعمل فيه است نه درباره مصداق آن ؛ پس معلوم مى شود كه بعث يكى از مصداقهاى لقاء است همانطور كه به زودى مقدارى از آيات و روايات در تاييد اين مطلب خواهد آمد. و از فرمايش خداوند سبحان نيز اين مطلب به خوبى روشن است كه مى فرمايد:
يندرونكم لقاءيومكم هذا ⁽³⁷⁾
شما را به ديدار چنين روزى هشدار دهند.
و همچنين خداوند سبحان مى فرمايد: ائذا ضللنا فى الارض ائنا لفى خلق جديد بل هم بلقاء ربهم كافرون
آيا چون در (خاك ) زمين ناپديد شديم ، آيا آفرينش تازه خواهيم يافت ؟ بلكه ايشان لقاى پروردگارشان را منكرند.
مترجم گويد: آيت اللّه جوادى آملى در اين باره فرمودند: (بسيارى از آيات قرآن كريم ، مساءله لقاى حق را مطرح كرده است . اين لقاء اختصاصى به قيامت ندارد، بلكه در قيامت ، اين مسائل شكوفاتر و بارزتر است ؛ زيرا خداى سبحان در پايان سوره فصلت ، خود را اين چنين معرفى كرد كه سنريهم آياتنا فى الافاق . مرحوم علامه - رضوان اللّه تعالى عليه - در (رسالة الولاية ) اين جمله را طرزى معنا مى كنند كه در تفسير (الميزان ، آن چنان معنا نكرده اند.
در اين رسالة مى فرمايد: حتى يتبين لهم انه الحق يعنى براى آنها روشن مى شود كه خداحق است . در تفسير الميزان ، ضمير را به قرآن ارجاع داده اند؛ اما در رسالة الولاية ، ضمير را به خداوند ارجاع مى دهند و مى فرمايند: براى آنها روشن مى شود كه خدا حق است . آنگاه اين آيه مباركه : اولم يكف بربك انه على كل شى شهيد ⁽³⁸⁾
را اين چنين معنا مى كنند كه شهيد يعنى مشهود نه شاهد. خداى سبحان مشهود بالاى جميع اشياء است . هرچه را انسان مى بيند، اول خدا را مى بيند بعد آن شى را؛ چون جمله (هو الظاهر جايى براى ظهور غيرنمى گذارد. يعنى به وسيله آن مرئى صورت ، ما حقيقت بيرون را مى نگريم . چون راه را خداى سبحان فرا سوى همه نصب كرده است ؛ لذا ديگران هم مى توانند ببينند آنچه را انبياى الهى ديده اند، منتها با حفظ مراتب و درجات و جودى ؛ و اگر مساءله لقاى حق در قيامت مطرح است ، در دنيا هم به خوبى براى مومنين مطرح است .
روايات رويت  
از رواياتى كه در اين باره مطرح است حديثى است در كتاب محاسن برقى كه به طور مسند از زراره و او نيز از امام صادق عليه السلام نيز نقل كرده كه در خصوص آيه شريفه : و اذا ربك من بنى آدم من ظهور هم ذريتهمم و اشهدهم على انفسهم ⁽³⁹⁾
( ياد كن ) هنگامى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم ، ذرية آنان را برگرفت و ايشان را بر خودشان گواه ساخت ، فرمود: آن ، معاينه و ديدن خدا بود، پس خداوند آن ديدن را از ياد ايشان برد و اقرار و گواهى دادن را در دلهايشان ثابت نگاه داشت و اگر اين چنين نبود هيچ كس خالق و رازق خود را نمى شناخت و اين همان فرمايش خداست كه : و لئن سالتهم من خلقهم ليقولن اللّه اگر از ايشان بپرسى چه كسى ايشان را آفريده ، بى شك خواهند گفت : اللّه !
و نيز روايت ديگرى در تفسير قمى به طور مسند از ابن مشكان و او نيز از امام صادق عليه السلام درباره اين آيه شريفه نقل كرده : و اذ اخذ ربك ... بلى كه از حضرتش پرسيدم : اين معنا به طور معاينه و ديدن بود؟ فرمود: آرى ، معرفت را از دست ندادند ولى خصوصيات آن به زودى آن خصوصيات به يادشان خواهد آمد و اگر معرفت را فراموش كردند و به زودى از دست مى دادند احدى نمى فهميد كه خالق و رازق او كيست و كسانى كه در اين نشئه كافر شدند، افرادى هستند كه در آن نشئه كافر شدند،و ايمان نياوردند و اقرارشان زبانى بوده و اينها همانهايى هستند كه خداوند در حقشان فرموده : فما كانوا ليومنوا بما كذبوا من قبل ⁽⁴⁰⁾ايمان نخواهد آورد به چيزى كه در سابق ، آيه را تكذيب كرده بودند.
و از آن روايات است آنچه كه در تفسير عياشى از زراه نقل كرده كه گفت از امام باقر عليه السلام پرسيدم معناى آيه : و اذا اخذ ربك من بنى آدم چيست ؟ فرمودند: خداوند از پشت آدم در مدت روز بيرون آورد و ايشان مانند ذره ها بيرون آمدند و خداوند خود را به ايشان شناسانيد و نشان داد و اگر اين چنين نبود احدى پروردگار خود را نمى شناخت و اين فرمايش خداست : و لئن ساءلتهم من خلق السموات والارض .... ليقلولن اللّه
اگر از ايشان بپرسى چه كسى آسمان ها و زمين را آفريده ... هر آينه خواهند گفت : اللّه .
مترجم گويد: علامه طباطبائى در تفسير الميزان مى فرمايد: صاحب معانى الاخبار همين روايت را به همين سند و به عين همين الفاظ از زراره از امام باقر عليه السلام نقل كرده ؛ در نقل وى به جاى عبارت : خود را به ايشان شناسانيد و نشان داد، عبارت (خود را به ايشان شناسانيد و صنع خود را نشانشان داد)آمده و بعيد نيست اين تغيير عمدى بوده و راوى چون ديده كه از عبارت خود را به ايشان نشان داد بوى تجسم و جسمانى بودن خدا مى آيد، لذا روايت را خراب مى كند و هم معناى آن را؛ و خوانندگان محترم ملاحظه كردند كه همين روايت در كافى و تفسيرعياشى به عبارت و خود را به ايشان نشان داد نقل شده بود.
واز آن روايات است حديثى كه در كتاب توحيد شيخ صدوق به طور مسند از ابوبصير، او نيز از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه مى گويد: به امام عليه السلام عرض كردم كه آيا مومنان در روز قيامت خدا را خواهند ديد؟ امام فرمود: آرى ، و به تحقيق قبل از روز قيامت هم ديده اند! پس ‍ عرض كردم : كسى ديده اند؟ فرمود: وقتى كه براى آنان فرمود: وقتى كه براى آنان فرمود: ( الست بربكم قالوا بلى )؛⁽⁴¹⁾
آيا من پروردگارتان نيستم ؟ گفتند: پروردگارمان هستى . سپس حضرت ساعتى سكوت كرد، آنگاه فرمود: و ان المومنين ليرونه فى الدنيا قبل يوم القامة ، الست تراه فى وقتك هذا؟! وبه درستى كه اهل ايمان در همين دنياقبل از قبل از بر پائى روز قيامت او را مى بيند، آيا تو همين لحظه او را نمى بينى ؟! ابو بصير مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم كه فدايت گردم آيا اجازه مى فرمايد اين حديث را براى ديگران نقل كردم كه فدايت گردم نه زيرا هروقت بخواهى آن را نقل نمايى پس اهل انكار و نادان به آن معنايى كه تو مى گويى قبول نخواهند كرد و سپس گمان خواهند نمود كه اين ادعا، تشبيه است و كفر، در حالى كه رويت قبلى مثل رويت با چشم نيست . خداوند پاك و منزه است از آنچه كه تشبيه گران و اهل الحاد او را به آن وصف كى نمايد.
و از آن روايات ، حديثى است در كتاب ( توحيد) شيخ صدوق به نقل از هشام در ضمن حديث زندى ، كه هنگامى كه از امام صادق عليه السلام درباره نزول خدا به آسمان دنيا سؤ ال كرد و حضرت جواب داد كه اين نزول مثل نازل شدن جسمى از جسمى به سوى جسم ديگر نيست - تا آنجا كه حضرت فرمود: - و لكن بدون هيچ تغيير و حركتى به آسمان دنيا نازل مى شود؛ پس همانطور كه خدا در آسمان هفتم بر عرش خود است ، در آسمان دنيا نيز چنين است ؛ همانا خداوند متعال از عظمت خويش پرده بر مى دارد و خود را هر چه طور كه بخواهد به اوليائش مى نماياند و از قدرتش ‍ هر گونه كه بخواهد نقاب بر مى گيرد و ديدنش از دور و نزديك يكسان است . ⁽⁴²⁾
و باز روايت ديگرى از امام على عليه السلام در كتاب توحيد شيخ صدوق ذكر شده كه فرمودند: حضرت موسى عليه السلام درخواست كرد و بر زبانش حمد الهى - عز و جل - جارى گشت و عرض كرد: پروردگار را، خودت را به من بنمايان به سوى تو نگاه كنم و اين تقاضايش امر بزرگى بود و او مساءله عظيمى را درخواست نموده بود، پس مورد عقاب الهى قرار گرفت و خداوند متعال فرمود: لن ترانى فى الدنيا حتى تموت فترانى فى الاخرة ؛ هرگز؛ در دنيا مرا زحمتى كه خداوند سبحان در بهشت براى او مى گويد: و لك فى كل جمعة زورة ؛ و براى تو در جمعه اى ، ديدارى است . ودر كتاب جمع الجوامع ضممن حديثى ذكر شده كه (سترون ريكم كما ترون القمر ليلة البدر؛ به زودى پروردگارتان را خواهيد ديد مثل آنكه ماه شب چهارده را مى بيند.
وروايتى در اين باره در مورد پيامبر صلى اللّه عليه و آله وائمه اطهار عليه السلام نقل شده است از آن جمله در كتاب توحيد شيخ صدوق به طور مسند از محمد بن فضيل روايت شده كه مى گويد: از امام ابوالحسن عليه السلام پرسيدم آيا رسول خدا صلى اللّه عليه و آله كه پروردگار خود را مى ديد؟ فرمود: آرى ! با دل خود مى ديد؛ مگر نشنيده اى كلام خداى عز و جل را كه مى فرمايد: ( ما كذب الفواد ما راى )؛⁽⁴³⁾دل در آنچه ديده بود دروغ نگفت ، از اين آيه به خوبى به دست مى آيد كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله پروردگار خود را مى ديده و ليكن نه با چشم سر بلكه با دل . و نيز در كتاب توحيد شيخ صدوق به نقل امام رضا عليه السلام آمده كه ايشان در ضمن حديثى فرمودند:
كان - يعنى رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله - اذا نظر الى ربه بقلبه ، جعله فى نور مثل نور الحجب ، حتى يستبين ) له ما فى الحجب
زمانى كه او را - يعنى رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله - با قلب خود به خدا نظر مى كرد، او رادر نورى مثل نور حجابها قرار مى داد نا اينكه آنچه در پشت آن حجابها بود، برايش آشكار گردد.
ودر كتاب كامل الزيارة ابن قولويه ، به طور مسند از ابن ابى يعفور، او نيزاز امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: وقتى رسول خدا صلى اللّه عليه و آله در منزل فاطمه عليه السلام تشريف داشت در حالى كه امام حسين عليه السلام در آغوش پيامبر بود ناگاه پيامبر گريست و به سجده افتاد پس فرمود: اى فاطمه ! اى دختر محمد صلى اللّه عليه و آله همانا خداوند على اعلى در همين خانه و؛ در همين ساعت ، در زيباترين چهره و بهترين هيت ، خود را به من نشان داد و فرمود: اى محمد ( عليه السلام ) آيا حسن ( عليه السلام ) را دوست مى دارى ؟ گفتم : آرى او نور چشم من و ريحانه من و ميوه دل من و ميان دو چشم من است !
خداوند براى من فرمود: اى محمد! - پيامبر در اين هنگام دستش را روى سر امام حسين عليه السلام گذاشت - بر تو مبارك باد مولودى كه بركات من و صلوات من و رحمت و رضوان من بر اوست . ⁽⁴⁴⁾
و همچنين از جمله آن روايات است فرمايش امام على عليه السلام كه به حد استفاده رسيده كه فرمودند: لم اعبدربالم اره ؛ من هرگز عبادت نمى كنم پروردگارى را كه نديده ام .
و فرمايش ديگر امام على عليه السلام كه فرمودند: ما رايت شيئا الا ورايت اللّه قبله من چيزى را نديدم مگر آنكه خدا را پيش از او ديدم .
خلاصه ؛ اخبار درباره شهود خدا جدا فراوان است و آن روايات به حد استفاده يا تواتر رسيده است .
و مراد از رويت در قرآن روايات ، قوت علم حاصله به دليل و برهان نيست ؛زيرا چنين علمى فكرى و حصولى است نه علم شهودى .
و اخبار زياد ديگرى در اين باره اين است كه چنين علمى ، معرفت حقيقى نمى باشد چه برسد به اينكه آن را رويت و شهود ناميد؛ بنابراين مطلوب و مقصود ما ثابت شد و الحمدم .
فصل چهارم : بعد از اثبات امكان شهود خدا طريق وصول و دستيابى به اين كمال چيست ؟
در پاسخ مى گوييم : از آنجا كه همانا اين حقايق نسبت به آنچه كه در اين نشئه مادى و نفس بدنى است ، نسبت باطن به ظاهر مى باشد و هر خصوصيت وجودى متعلق به ظاهر، در واقع متعلق به باطن است و خود آن با معرض و بالتبع است ؛ لذا ادراك ضروريى كه نفس نسبت به خودش دارد، اولا و در واقع ، متعلق به باطن است و به عرض و تبع آن ، متعلق به خود نفس ‍ مى باشد.
پس حقيقى كه در باطن نفس است ، نزد خود نفس ، مقدم تر و بديهى تر مى باشد از بعد ادراك از خود نفس و آنچه كه در باطن اين باطن است از آن هم پيشتر و روشن تر است و همين طور ادامه دارد تا اينكه به حقيقى مى رسد لذا براى آن دوم و غيرى متصور نمى شود و هيچ دفع كننده و منع منع كننده اى نسب به ادراك آن وجود صرف قابل تصور نيست و البته اين برهانى تمام و غيرقابل دفع رد است .
و همچنين آشكار مى گردد كه وصول هر موجودى به كمال حقيقى خود، مستلزم فناى آن موجود است ؛ چون وصول به كمال حقيقى مستلزم فنا قيود و حدود آن در ذاتش يا در عوارضش فقط مى باشد و بر عكس اين نيز صحيح است ؛ يعنى فناى هر موجودى مستلزم بقاى حقيقت آن موجود به تنهايى است . خداوند متعال مى فرمايد:
كل من عليها فان * ويبقى وجه ربك ذوالجلال و الاكرام ⁽⁴⁵⁾
هرچه بر( زمين ) است فانى شونده است و ذات باشكوه و ارجمند پروردگارت باقى خواهد ماند.
پس كمال حقيقى هرممكن الوجودى ، همان چيزى كه او در او فانى گردد؛ و كمال حقيقى براى انسان نيز همان مطلق شدن و رهايى از همه قيدها و در او فانى شدن است كه البته براى انسان غير از آن ، هيچ كمالى نمى باشد.
و همانا در برهان سابق گذشت كه شهود انسان ذات خود را، كه عين ذات خود مى باشد و از آنجا كه به تحقيق انسان فانى مى گردد، پس از انسان خود شاهد خود نيست و اگر مى خواهى بگو همانا حقيقت او همان شهود نفس ‍ خود مى باشد در حالى كه انسان فانى است . اين نكته را خوب تحويل بگير!
پس كمال حقيقى براى انسان ، همان وصول او به كمال حقيقى خويش ، از نظر ذاتى و عوارض ذاتى است يا وصول او به كمال نهالى خود، از نظر ذات و وصف و فعل مى باشد كه همان فناى ذاتى و فناى وصفى وفناى فعلى در حق سبحان است كه از آن تعبير به توحيد ذاتى و اسمى و فعلى مى شود ( وحده ، وحده ، وحده و اين مقام عبارت است از اينكه انسان در اثر اين شهود در مى يابد كه هيچ ذاتى و وصفى و فعلى ، جزيراى خداوند سبحان - آن هم به گونه اى كه شايسته و لايق مقام قدس حضرتش باشد - باشكوه باد عظمتش - براى ديگر وجود ندارد. البته بدون اينكه اين مساءله به حلول و اتحاد منجر گردد، كه خداوند متعال از اين هردو، برى و پاك است .
فناى ذاتى به اين معنا نيست كه انسان نابود شود، نابودى و نيستى و زوال نقص است نه كمال ؛ در حالى كه عالى ترين درجه ولايت انسانى ، همان فناى ذاتى است نه كمال است . فناى ذاتى را جز ذات اقدس اله نبيند؛ نه خود را، نه صفت خود را و نه فعل خود را و نه ديد و عرفان خود را و نه خلوص نيت و اخلاص خود را! سخن بلند ابن سينا در اين زمينه گويد كه : من اثرالعرفان للعرفان فقد قال بالثانى
هركس عرفان را براى عرفان بخواهد - نه براى معروف - تحقيقا قائل به دومى شده است .
عارف وقتى موحد است و توحيدش كامل است كه حتى عرفان خود را هم ننگرد؛ نه تنها احدى و چيزى را نبيند، خود را و عرفان خود را هم ننگرد، فقط معروف را ببيند و لاغير. ⁽⁴⁶⁾

 

---

منبع: پايگاه غدير