پرورش عقرب و تولید گرانترین مایع دنیا

هر گرم از سم عقرب بین ۸هزار تا ۸۰هزار دلار  ارزش دارد و همین موضوع اقشار مختلفی را علاقه مند ورود به عرصه پرورش عقرب کرده است. بسیاری از مراکز، آموزش پرورش عقرب را شروع کرده اند.

یونس شکیب زاده دانشجوی بیست و چهار ساله و خرم آبادی رشته سم شناسی و عرفان پرهیزکار دانشجوی اهوازی و بیست و پنج ساله بیوشیمی با دیدن مستندی تلویزیونی، ایده پرورش عقرب را با مرکز رشد دانشگاه آزاد مطرح کردند و کارهای تحقیقاتی و میدانی از همان مقطع شروع شد. تا اواخر سال۹۶ افراد خاصی در جریان این فعالیت بودند ولی با پخش گزارش صدا و سیما، همه چیز عوض شد. از آن مقطع تا حالا، بیش از صد هزار نفر مصاحبه را دیده و بارها آن را بازنشر کرده اند.

علی امیری مدیر مرکز رشد دانشگاه می گوید: تعداد مراجعات تلفنی یا حضوری برای کسب اطلاعات به حدی افزایش پیدا کرده که روزانه دو الی سه ساعت از وقت من را می گیرد. البته اکثر مراجعین غیر متخصص هستند و تصور درستی از میزان تخصص و سرمایه مورد نیاز راه اندازی مزرعه پرورش عقرب ندارند.

امیری که ارشد مواد سرامیکی دارد، می گوید: به دنبال ارائه این ایده، دانشگاه ضمن اعزام دانشجویان به دوره های تخصصی مرتبط،  با ارائه حمایت های فنی، زیرساختی، مالی و برندینگ در طرح مشارکت کرد و در حال حاضر کار به مرحله اخذ مجوزات لازم برای ارائه سم عقرب به داروسازهای خارجی و شاید هم داخلی رسیده است.

مرکز رشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد دو زیرمجموعه دارد. یکی شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان واحد نجف آباد و دیگری مرکز رشد ساخت تجهیزات پزشکی که پروژه پرورش عقرب با محوریت مجموعه دوم کلید خورده است.

البته مراجعات علاقه مندان، تنها به دانشگاه محدود نمانده و محیط زیست شهرستان و استان نیز جوابگوی تعداد قابل توجهی از این دسته افراد هستند.

شکیب زاده و پرهیزکار روزانه به طور متوسط ۸ ساعت از وقت خود را به این کار اختصاص می دهند و در این مسیر برخی دیگری از دانشجویان همچون حسین رحیمی نیز آن ها را کمک می دهد.

پرورش عقرب

۳سال انتظار برای صدور مجوز

حدود هزار نوع عقرب شناخته شده جهان در کمتر از ده کشور زندگی می کنند و در این میان خاور میانه را باید اصلی ترین زیست گاه آن ها دانست. از کل عقرب ها حدود ۲۰نمونه قابلیت  به کار گیری در امور پزشکی داشته و در این بین تنها هشت گونه صرفه اقتصادی پرورش و تکثیر دارند.

شرایط اقلیمی ایران ظرفیت بسیار خوبی برای فعالیت در این عرصه دارد ولی تا قبل از مرکز رشد دانشگاه آزاد نجف آباد، شخص یا مجموعه ای به صورت جدی وارد این عرصه نشده بود و همین موضوع اخذ مجوز از محیط زیست و دیگر ارگان های مربوطه را با مشکلات جدی مواجه کرد.

امیری می گوید: حدود سه سال طول کشید تا بتوانیم مجوز محیط زیست را بگیریم و در این میان مهم ترین چالش پرورش و تکثیر گونه های خاصی از عقرب در محیط آزمایشگاهی بود. تعداد محدودی عقرب را با مجوز محیط زیست شکار کرده و با انجام کارهای تحقیقاتی و پژوهشی گسترده، به تکنولوژی زاد و ولد عقرب در محیط آزمایشگاهی دست پیدا کردیم.

یونس شکیب زاده توضیح می دهد: عقرب ها معمولا سالی یک بار بین ۶۰ تا ۹۰ لارو به دنیا آورده و برای دو هفته نوزادان خود را روی کمرشان نگه می دارند. رنگ لاروها در ابتدا شیری رنگ بوده و به تدریج و طی چند مرحله به سمت رنگ مادر حرکت می کند. عقرب از گونه های هم نوع خوار محسوب می شود و در شرایط طبیعی امکان دارد به دلیل گرسنگی تا نیمی از بچه های خود را بخورد. اگر شما صد عقرب را در یک محیط نیم متر مربعی داشته باشید، امکان دارد تا ۲۰درصد خورده شوند.

پرورش عقرب+ تصاویر

البته تا پیش از این، موارد محدود و معدودی از زاد و ولد عقرب ها در محیط آزمایشگاهی به ثبت رسیده بود ولی در حال حاضر این تیم علاوه بر دستیابی به این تکنولوژی، در صدد افزایش تعداد لاروها در هر سری زایمان و افزایش نرخ تبدیل آن ها به عقرب های بالغ است.

عرفان پرهیزکار اضافه می کند: عمر مفید عقرب ها به طور متوسط چهار سال است و از هشت ماهگی بالغ شده و امکان گرفتن زهر از آن ها وجود دارد. در کل قاره اروپا به دلیل شرایط خاص آب و هوایی، عقربی دیده نمی شود و امکان پرورش آن در محیط آزمایشگاهی نیز بسیار سخت و در مواردی غیر ممکن است.

این مجموعه در حال حاضر با انجام آنالیزهای متعدد بر روی سم تولید شده، در حال اخذ مجوزات قانونی برای ارسال نمونه های اولیه به کارخانجات داروسازی معتبر دنیا است تا بتواند وارد فاز فروش بشود.

خواص درمانی سم عقرب

عقرب در مقایسه با مار، خساست بیشتری در استفاده از سم نشان می دهد و همین موضوع در کنار ترکیبات خاص آن، سم عقرب را به ماده ای فوق العاده ارزشمند تبدیل کرده. بر اساس تحقیقات و آزمایشات پزشکی متعدد، از این سم می توان در درمان بیماری های مختلف همچون سرطان، ام اس و در مواردی تومورهای مغزی نیز استفاده کرد.

برخی حتی از تاثیر آن در افزایش طول عمر گفته اند و در مواردی ادعا شده که گزش عقرب، از ابتلا به برخی انواع سرطان جلوگیری می کند. دیده شده که برخی محققان آزمایشگاهی که نیش عقرب را در مقاطعی از زندگی چشیده اند، با وجود سال ها تماس با مواد شیمیایی سرطان زا، تاکنون علائمی از بیماری نداشته اند. به طور کلی شانس افرادی که سابقه گزش عقرب داشته باشند برای ابتلا به انواع سرطان، حدود ۷۰درصد کاهش پیدا می کند. در مورد خود عقرب ها نیز تنها یک بیماری کشنده وجود دارد.

طی سال های اخیر نیز از سم گونه خاصی عقرب که زیستگاه اصلی اش مناطق مرزی سوریه و عراق و تا حدودی غرب ایران است، به صورت موفقیت آمیزی در معالجه انواع تومورها استفاده شده است. با وجود همه این موفقیت ها، تولید بسیار کم و قیمت بالای سم مانع از عرضه گسترده دارویی آن شده است.

سرمایه گذاری ۱میلیارد تومانی

مدیر مرکز رشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد با اشاره به برآورد اولیه چهارصد و پنجاه میلیون تومانی راه اندازی مزرعه پرورش عقرب در طرح پیشنهادی چهار سال پیش دانشجویان گفت: الآن اگر مجموعه ای بخواهد حداقل های لازم از لحاظ فضای فیزیکی و غذا در کمنار تجهیزات گرفتن، نگهداری و آزمایش سم و دیگر موارد لازم را تامین کند، به سرمایه گذاری حداقل یک میلیارد تومانی نیاز خواهد داشت.

علی امیری هزینه تامین دو سال مواد مورد نیاز آنالیز سم را بین ۲۰ تا ۲۵ میلیون تومان برآورد کرده و می گوید: جیره غذایی عقرب ها شامل گونه های خاصی از جیرجیرک سبز و کرم ها است و تامین پنج کیلوگرم غذای ماهیانه بیست هزار عقرب، حدود دویست و پنجاه هزار تومان هزینه خواهد داشت.

پرهیزکار حداقل فاصله سایت پرورش عقرب از مراکز مسکونی را بر اساس دستور العمل سازمان حفاظت از محیط زیست بین پنج تا ده کیلومتر عنوان کرده و می گوید: بر اساس نوع و شرایط تغذیه ای عقرب، هر سال دو تا سه بار امکان گرفتن سم از عقرب وجود دارد ولی با هر بار انجام این کار، کیفیت آن کاهش پیدا می کند مگر این که با رژیم غذایی خاص، کیفیت سم را در حد مطلوب نگه داریم.

شکیب زاده هم به شرایط سخت و  در عین حال خطرناک نگهداری عقرب ها اشاره کرده و می گوید: در مورد عقرب های درشت، از ۲تا ۳هزار عقرب می توان یک گرم سم را در طول دو تا سه روز گرفت و با ریزتر شدن جثه آن ها که با کاهش حجم غده سم نیز همراه خواهد بود، این عدد به حدود بیست تا سی هزار عقرب می رسد. تمامی مراحل گرفتن سم به صورت دستی و با تحریک های خاص الکتریکی انجام می شود.

گرفتن سم بایستی حداقل با حضور دو نفر همراه بوده و بدون استفاده از تجهیزات خاص همچون ماسک های مجهز به فیلترهای خاص، امکان آسیب های ریوی در دراز مدت وجود خواهد داشت. سم عقرب همچنین امکان جذب از طریق پوست را دارد و بخار متصاعد شده آن بسیار خطرناک خواهد بود و به همین دلیل محیط سم گیری باید دارای شرایط استریل خاص باشد.

یونس شکیب زاده به شرایط خاص نگهداری زهر نیز اشاره می کند. این مهندس جوان می گوید: زهر در فاصله زمانی ده تا پانزده دقیقه فاسد و غیر قابل استفاده می شود مگر این که آن را در دمای حداقل منفی هفتاد درجه سانتیگراد به کمک ازت مایع نگهداری کرد. البته استفاده از ازت نیز نباید به گونه ای باشد که زمینه خوردگی در سم را ایجاد کند.

عرفان پرهیزکار اضافه می کند:  اگر دمای محیط نگهداری را به زیر منفی ۱۹۶درجه سانتیگراد برسانیم، امکان نگهداری سم در بازه زمانی پنج تا شش سال وجود خواهد داشت. البته امکان تبدیل حالت مایع سم به فاز جامد نیز وجود دارد ولی از نظر مجموع هزینه های فرآوری و نگهداری، حالت مایع و جامد سم از لحاظ اقتصادی تفاوت چندانی ندارند. البته از لحاظ ارزش دارویی و آزمایشگاهی، حالت مایع ارجحیت دارد. مثال قابل لمس این تغییر حالات و کیفیت استفاده را می توان در مورد شیر و شیرخشک تعمیم داد.

برای آنالیز سم، حداقل به سه دستگاه خاص و نسبتا گران قیمت نیاز است که استفاده از آن ها نیز تنها توسط کارشناس این حوزه امکان پذیر خواهد بود. زمان بر بودن دیگر موضوع مهم در فرآیند آنالیز است. به گفته یکی از اعضای تیم، انجام مراحل مقدماتی یکی از این آنالیزها به حداقل دو روز زمان نیاز دارد.

از مهم ترین تجهیزات مورد نیاز برای زهرگیری می توان به الکتروشوک اتوماتیک، فریز منفی هفتاد درجه، تانک ازت و ابزار بسیار خاص آنالیزگیری مانند الایزا اشاره کرد.

برگزاری دوره آموزشی پرورش عقرب

علی امیری با اشاره به فعالیت گسترده مجموعه های مدعی ارائه دهنده آموزش پرورش عقرب از مقطع رسانه ای شدن موضوع به این طرف، می گوید: در بیشتر موارد، با وجود گرفتن هزینه های قابل توجه، عملا آموزش های کاربردی و مورد نیاز ارائه نشده و تنها کلیاتی از عقرب شناسی و گونه های شناخته شده آن در سطح ایران معرفی می گردد.

امیری با اشاره به دغدغه محیط زیست در این خصوص می گوید: متاسفانه میزبانی برخی دانشگاه های علوم پزشکی مراکز استان ها از این دوره ها زمینه ساز اعتماد و جذب تعداد قابل توجهی از علاقه مندان شده ولی به دلیل کیفیت پایین آموزش ها، بعید است  افراد موفقیت عملی کسب کنند و حتی امکان بروز تهدیدات جسمی برای آن ها نیز دور از انتظار نخواهد بود.

ارائه تضمین دروغین خریداری سم از شرکت کنندگان در دوره دیگر موردی بود که مدیر مرکز رشد دانشگاه با بیان آن گفت: هنوز هیچ گونه مجوز و زیرساختی برای خرید و فروش قانونی در کشور فراهم نشده و چنین ادعاهایی تنها زمینه آسیب به محیط زیست و سلامت اشخاص را فراهم خواهد کرد. دانش برخی برگزار کنندگان به حدی پایین بوده که برای گرفتن سم، از شعله فندک استفاده کرده اند.

وی ادامه داد: به احتمال زیاد در شهریور ماه سال جاری شاهد برگزاری یک دوره آموزشی به میزبانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد خواهیم بود. البته شرکت کنندگان بایستی دارای حداقلی از توانایی های علمی باشند. از نظر ما تیم هایی که بخواهند وارد این عرصه باشند، باید از وجود متخصصان جانوار شناسی و سم شناسی در کنار دیگر اساتید مرتبط استفاده کنند.

امیری اذعان داشت: از ورود گروه های متخصص که دارای پشتوانه علمی و مالی کافی باشند استقبال می کنیم. بالطبع گسترش فعالیت ها در این بخش می تواند به تولید بیشتر سم و کاهش قیمت آن تا سطح تبدیل فرآورده های مرتبط به داروهای قابل استفاده عموم مردم منجر شود. با توجه به پتانسیل های خاص ایران در این عرصه، ظرفیت بسیار خوبی از لحاظ اشتغال زایی و ایجاد ارزش افزوده در  حوزه پرورش عقرب وجود دارد.

به نظر می رسد، ورود غیر کارشناسی و صرفا تجربی افراد به این بخش با مشکلات زیادی همراه باشد. زیرا حتی به فرض تولید سم، امکان نگهداری و عرضه آن به بازارهای جهانی برای شرکت های کوچک وجود نخواهد داشت و شرکت های داروسازی معتبر دنیا نمی توانند به هر مجموعه ای که مدعی تولید سم شده، اعتماد کنند.

نجف آباد نیوز