جرایم رایانه‌ای منافی عفت و راهکارهای پیشگیری از آن

[box type=”shadow” ]جرایم رایانه‌ای محدوده‌ وسیعی از جرم‌ها را شامل می‌شود که یا در فضای سایبر اتفاق می‌افتد و یا اگر مشابه آن در فضای عادی هم وجود داشته باشد، فضای سایبر ویژگی‌های خاصی برای آن ایجاد کرده که لزوم نگرش جدید در قوانین حقوقی مربوط به آن را سبب می‌شود.[/box]

مقدمه

با رشد و گسترش فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی و دسترسی عموم جامعه به شبکه اینترنت در قالب چت روم ها، فضای جدیدی فرا روی کاربران قرار گرفته است، فضایی که در آن محدودیت‌هایی هم چون مرزهای جغرافیایی، ملیت، بعد مسافت، زمان و … فاقد معنا و مفهوم است. با گسترش و توسعه این فضا، جرایم رایانه‌ای مرتبط با امور غیر اخلاقی نیز گسترش یافته و تأثیر منفی بر نظام اجتماعی و پایه‌ای مخصوصاً خانواده ها گذاشته و بیشتر کودکان و نوجوانان را مورد هجوم قرار داده است و شرایط لازم را برای ارتکاب برخی جرایم در جهت اشاعه این مفاسد را آماده ساخته است.

در این میان خانواده ها برای آموزش صحیح استفاده از اینترنت بسیار مؤثرند، امروزه خانواده ها فقط به خرید رایانه اکتفا می کنند و معتقدند که فرزندان، خود استفاده از آن را یاد می گیرند در صورتی که باید ابتدا فرهنگ استفاده و تذکرهای لازم را، به اضافه آموزش مناسب به فرزندان خود بدهند و سپس وسیله را مهیا کنند.

جرم منافی عفت و اخلاق عمومی که در این نوشتار به بررسی آن خواهیم پرداخت عبارت است از هرگونه رابطه ناشی از تمایل زن و مرد به یکدیگر که از حد و مرز متعارف جامعه فراتر باشد به نحوی که جامعه نتواند آن را غمض عین کند بلکه آن را به عنوان یک ضد عفت و اخلاق عمومی مردود شمرده و مستحق مجازات و کیفر بداند.

وقوع برخی از جرایم با ظهور اینترنت از محیط فیزیکی به محیط مجازی انتقال یافته است و این سنخ جرایم متنوع و متعددند: برخی از آنها از جمله جرایم حدی می باشند که شارع مقدس مجازات مشخصی را برای آن تعیین کرده است، مثل زنا، لواط و قوادی و بعضی تعزیری هستند، مثل روابط نامشروع کمتر از حد و عرضه و خرید و فروش صور قبیحه. ولی در برخی از آن ها رایانه و اینترنت نمی تواند به عنوان واسطه ارتکاب جرم شود، مثل زنا و لواط؛ چرا که در وقوع چنین جرایمی حضور فیزیکی افراط شرط است.

به نظر مهم‌ترین و شایع‌ترین این جرایم: انتشار محتوای مجرمانه، قوادی، پورنوگرافی و روابط نامشروع می باشد. لذا هدف از این نوشتار، بررسی جرایم رایانه ای فوق الذکر و ارائه راهکارهایی برای پیشگیری از آن می باشد.

۱- جرایم رایانه ای منافی عفت

در ذیل به بررسی مهم ترین جرایم رایانه ای منافی عفت خواهیم پرداخت:

۱-۱ انتشار محتوای مجرمانه

انتشار محتوی مجرمانه را شاید بتوان شایع ترین جرم رایانه‌ای در نظر گرفت که هر کس که در خانه رایانه‌ای متصل به اینترنت داشته باشد به راحتی می تواند عمق و گستره این جرم را دریابد. درفضای مجازی می توان محتوای مجرمانه را در قالب عکس ها، فیلم های مستهجن و غیر اخلاقی و مطالب ضد ارزشی و ضد فرهنگی، دروغ و توهین و افترا، نشر اخبار غیر واقع علیه اشخاص، گروه ها و دولت ها و حتی مذاهب مشاهده کرد.

رابطه جرم با انتشار این نوع مطالب این است که غالباً بنا به آزادی بی حد و حصر در غرب و آن چه آن را جریان آزاد اطلاعات می دانند، سایت ها به راحتی به پخش این نوع مسائل مبادرت می ورزند به گونه‌ای که بیشتر محتوای مجرمانه از این طریق منتشر می شود و انتقال تصاویر و اطلاعات از طریق شبکه های اطلاع رسانی مرز جغرافیایی نمی شناسد.

مسئله امر به معروف و نهی از منکر به عنوان دو ابزار اساسی کنترل، از مسئله دعوت به خیر متمایز است و والدین وظیفه دارند که علاوه بر دعوت به کار خیر و ارشاد به آن، در مواردی هم با جدیت و قاطعیت بیشتری فرزند را به سمت انجام کارهای خوب سوق داده و مانع انجام رفتارهای انحرافی او شوند.

بر این اساس به طور آشکار حاکمیت ملی کشورهایی که خواهان بعضی مطالب ارسالی نیستند نقض می شود به عنوان مثال انتقال تصاویر و اطلاعات غیر قانونی فرامرزی هم چنان به عنوان یکی از مشکلات لاینحل اینترنت باقی مانده است.

انتشار برخی اطلاعات و تصاویر ممکن است در کشوری غیر قانونی محسوب شود، ولی در کشور دیگر قانونی باشد. در این صورت حتی اگر ناشر آن نیز مشخص شود، امکان تعقیب قانونی وی در فراسوی مرزها بدون موافقت مراجع قانونی کشور محل اقامت ناشر وجود ندارد.

در قانون، موادی را برای افشای فحشاء وضع شده است که در صورت ارتکاب به این عمل مجازاتی را برای آن معین نموده اند، مانند:

۱. اشاعه فحشا و منکرات (بند ۲ ماده ۶ قانون مطبوعات)

۲. تحریک، تشویق، ترغیب، تهدید یا دعوت به فساد و فحشا و ارتکاب جرایم منافی عفت یا انحراف جنسی (بند ب ماده ۱۵ قانون جرایم رایانه‌ای و ماده ۸۵۸ قانون مجازات اسلامی فعلی)

۳. انتشار، توزیع و معامله محتوای خلاف عفت عمومی (مبتذل و مستهجن) (بند ۲ ماده ۶ قانون مطبوعات و ماده ۱۴ قانون جرایم رایانه ای)

۴. تحریک، تشویق، ترغیب، تهدید یا تطمیع افراد به دست یابی به محتویات مستهجن و مبتذل (ماده ۱۵ قانون جرایم رایانه‌ای)

۶. استفاده ابزاری از افراد (اعم از زن و مرد) در تصاویر و محتوی، تحقیر و توهین به جنس زن، تبلیغ تشریفات و تجملات نامشروع و غیر قانونی (بند۱۰، ماده ۶ قانون مطبوعات).

در جامعه ایران انتشار مطالب و تصاویر خلاف عفت عمومی، علاوه بر منع قانونی، عقلی و اخلاقی دارای قبح شرعی نیز می باشد و طبق قانون مجازات اسلامی مجازات اشخاصی که مرتکب جرایم بالا شوند به حبس تعزیری و جزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار ریال تا شش میلیون ریال و تا ۷۴ ضربه شلاق یا به یک یا دو مجازات مذکور محکوم خواهند شد. (قانون مجازات اسلامی در نظم حقوق کنونی، ص۷۱).

۱-۲- قوادی

دومین جرمی که می توان جزو جرایم رایانه ای و از شایع ترین آنها دانست قوادی می باشد.از جمله گناهانی است که شارع مقدس برای آن حد تازیانه (۷۵ضربه) مشخص نموده است «قیادت» می باشد.طبق تعریفی که در کتاب لمعه و شرح آن آمده است: «قیادت عبارت است از این که: کسی، دو فاعل عمل فحشا مانند زنا، لواط و مساحقه را به هم برساند و میان آن دو وساطت نماید».

از زبان فقها و از جمله شیخ مفید، شیخ طوسی، سید مرتضی و امام خمینی(ره) استفاده می شود که قیادت جمع کردن و دلالی گناه فحشا بین مردان و زنان یا بین مردان و مردان و نوجوانان (پسربچه‌ها) است. ولی در مورد جمع دیگری از اصحاب امامیه از جمله ابن حمزه، ابن زهره، ابوالصلاح حلبی، قطب الدین البیهقی، شهید اول و ثانی، سید طباطبایی و مرحوم خویی استفاده می شود. بلکه تصریح در کلامشان است که دلالی بین مردان و زنان برای زنا، مردان و مردان و پسر بچه ها برای لواط و بین زنان و زنان برای سحق را نیز شامل می شود.

اگر فرد از شناخت لازم و کافی برخوردار باشد، اما از جهت عواطف و احساسات، ارضا نشده باشد، مثلاً دچار کمبود محبت والدین باشد، همین مسئله می تواند زمینه انحراف وی را فراهم نماید. از این رو در اسلام نسبت به محبت و مهرورزی به کودکان بسیار سفارش شده است.

قانون مجازات اسلامی فعلی نیز که بر اساس نظر مشهور فقهاء تنظیم شده، در ماده ۲۴۰ قوادی را چنین تعریف کرده است: «قوادی عبارت از به هم رساندن دو نفر یا چند نفر برای زنا یا لواط است».حال با توجه آشنایی مختصر از قوادی، قیادت به وسیله رایانه و اینترنت، چگونه محقق می شود. آیا ارائه آدرس و شناساندن طرف در صدق قیادت کافی است، یا آن که علاوه بر آن باید آن دو را به یکدیگر آشنا سازد، یا آن که بالاتر از آن مقدمات اجتماع آنها را فراهم کند و یا بالاتر موفق به جمع آن دو شود و یا این که نه، هیچ کدام از آن ها کافی نیست، بلکه تحقق زنا و لواط شرط است؟

دامنه جرم قوادی درحالت سنتی خود محدود به دو یا چند نفر می شد، در حالی که قوادی از طریق رایانه با یک دنیا سر و کار دارد و مجرم می تواند ابتدا توسط داده های مستهجن و غیر اخلاقی، افکار افراد را تحت تأثیر قرار دهد و سپس در موقع مناسب هدف نهایی خود را اجرا نماید. پس در پاسخ به این سئوال که آیا قوادی توسط رایانه هم صورت می-پذیرد یا خیر؟ باید اذعان داشت: بله، برای هر کسی که کمی با رایانه و اینترنت آشنایی داشته باشد، قوادی با رایانه نه تنها ممکن، بلکه بسیار سهل و بی درد سر است.

توسعه روز افزون کاربرد علوم فناوری و اطلاعات و استفاده فراگیر شخصیت های حقیقی و حقوقی از گستره آن و هم چنین توسعه همه جانبه ارتباطات، شبکه‌های مختلف، اینترنت و… در تمام جوامع و تأثیر آن در روابط اجتماعی باعث شده است که تهدیدهایی علیه روابط و مناسبت‌ها وجود داشته باشد و به نحوی که امروزه یکی از مهم ترین چالش های جوامع به ویژه خانواده‌ها، عدم توجه و آگاهی به حقوق و تکالیف قانونی است.

در قوانین ملی و بین المللی مربوط به جرایم رایانه‌ای به صراحت یا ضمنی به این جرم اشاره‌ای نشده است، در حالی که با پیشرفت جوامع و دسترسی همگان به ابزارها و امکانات گوناگون به ویژه فن آوری ارتباطات، قوادی که در قدیم به صورت یک جرم ساده و جزئی بود، امروزه به یک بحران بزرگ اجتماعی تبدیل شده و در سایه همین امکانات و گستردگی جوامع است که اکنون قوادی را در شکل قاچاق انسان به صورت سازمان یافته حتی در عرصه بین المللی ملاحظه می کنیم. (بررسی فقهی و حقوقی جرایم رایانه ای، ص۳۸۴)

از ماده سوم پروتکل الحاقی به کنواسیون پالرموسال ۲۰۰۰ که در مقام بیان تعریف قاچاق اشخاص است تا حدودی می توان قوادی را استنباط کرد: بهره کشی جنسی در این ماده اطلاق دارد و شامل هر نوع بهره کشی از جمله زنا، لواط و… می باشد.

باتوجه مباحث مطروحه مرتبط می توان فهمید که جرم قوادی میان کسانی که هر طرف بنا بر خواسته قلبی خود به چنین عملی اقدام می نمایند، با کسانی که حداقل یک طرف با فریب و ترغیب و تطمیع به این کار مبادرت می نماید، یکسان نیست و قانون گذار می بایست در تعیین مجازات میان این دو تفاوت قایل می شد.

خلأ دیگر قانون جرایم رایانه‌ای این است که اشاره‌ای به روابط نامشروع توسط رایانه نکرده است، در حالی که مجرمان به کمک رایانه و اینترنت قادر به برقراری رابطه ناسالم و نامشروع با افرادی در دورترین نقاط دنیا می باشند.

البته ممکن است که قانون گذار بخواهد این جرم را در لوای قوانین سنتی بررسی کند و نوع وسیله را در کیفیت آن دخیل نداند. این برداشت به نظر بی اشکال است چون کیفیت روابط نامشروع در رایانه از نوع سنتی فراتر نمی رود و می توان آن را با قانون سابق سنجید. (جرایم رایانه ای علیه اخلاق و عفت در حریم خانواده، ص۱۲۷).

بر اساس مبانی دینی، انسان موجودی دارای ابعاد سه گانه تفکر و اندیشه؛ عواطف و احساسات و رفتار و اعمال است و از دیدگاه اسلام نیازهای افراد باید در این حوزه های سه گانه برآورده شود: شیوه آموزش مدار، شیوه عاطفی مدار و شیوه کنترل مدار.

۱-۳- پورنوگرافی

سومین نوع از جرایم رایانه ای را می توان پورنوگرافی یا هرزه نگاری دانست. یکی از مهم ترین جرایمی است که علیه اخلاق و عفت عمومی انجام می شود و تأثیر مستقیمی بر روی خانواده می گذارد.تعریف لغوی پورنوگرافی عبارت است از هر گونه نوشته، فیلم، تصاویر و مطالب مربوط به امور جنسی که فاقد هرگونه ارزش ادبی، هنری، سیاسی و علمی است و اعمال مجرمانه در پورنوگرافی عبارت است از این که شخصی ابزار سمعی و بصری یا وسایلی که حاوی این گونه تصاویر و عکس های هرزه باشد را بفروشد، پخش کند یا چنین وسایلی را در معرض نمایش گذارد یا کودکان و نوجوانان را به شرکت در این نمایش یا پورنوگرافی اغوا یا تشویق نماید.

این نوع اعمال مجرمانه که ماهیتاً در جرایم کلاسیک نیز وجود دارد با توسعه و پیشرفت تکنولوژی کامپیوتر و اینترنت وارد این رسانه جمعی شده است و از لحاظ گستردگی و وسعت در زمینه پخش و توزیع، در نوع خود بی نظیر می باشد به عنوان مثال صندوق‌های پستی، آدرس‌‌های الکترونیکی (E-mail) و سایت هایی در اینترنت وجود دارد که به تبلیغ، پخش و عرضه تصاویر «پورنو» می پردازد، فروشندگان هر نوع مشتری های جنسی را دارا هستند.

باید گفت هرزه نگاری در فضای سایبر از سه جنبه، تهدیدی جدی برای کودکان محسوب می شود: اول این که امکان دارد کودکان به هرزه نگاری وقیحانه در اینترنت دسترسی پیدا کنند، دوم اینکه هرزه نگارها، هرزه نگاری کودکان را راه آسانی برای فروش محصولات خود یافته اند و همین امر سبب شده سوء استفاده جنسی از کودکان تا این حد رواج یابد، سومین و جدی ترین خطر برای کودکان، آن است که افراد خطرناک دیگر می توانند از طریق اینترنت و به واسطه مکاتبه، ایمیل یا گپ زدن قربانیان خود را جذب کنند و آنان را در دنیای واقعی به دام بیندازند.

یکی از واضح ترین دلایل منع خداوند از بی حجابی چشم و جسم، جلوگیری از فساد و بی بند و باری است و رایانه با به تصویر کشیدن صور قبیحه سعی در ترویج آن دارد، عملی که خداوند بندگانش را از آن نهی می کند. علاوه بر این آیه روایات زیادی وجود دارد که هرزه نگاری بسیار منع و نکوهش شده و با نگاهی به استفتائات مراجع تقلید و قوانین می توان فهمید که همگی به نوعی این امر را جرم دانسته اند و مورد مذمت قرار داده اند و در قانون مجازات نیز به نوعی برای مرتکبین به این عمل مجازات هایی بازدارنده ای را تعیین نموده است که درمواد قانونی ۶۳۹ و۶۴۰ و ماده ۱۴ و ۱۵ جرایم رایانه ای بدان اشاره شده است.

۲- راهکارهای پیشگیری از جرایم رایانه ای

در فرهنگ دینی، اسلام به ما توصیه می کند، روابط دختر و پسر در حد ضرورت باشد و فرد روح و ذهن خود را از این گونه امور آزاد گرداند؛ هنگامی هم که فرد به سن بلوغ می رسد، با مشورت بزرگان و خانواده، مقدمات امر مقدس ازدواج را فراهم ساخته، و محبت های صادقانه خویش را در کانون گرم خانواده بارور سازد و بقیه ذهن خویش را از شهوات منصرف و به کارهای عقلایی و شرعی مشغول شود.

اعمال مجرمانه در پورنوگرافی(هرزه نگاری) عبارت است از این که شخصی ابزار سمعی و بصری یا وسایلی که حاوی این گونه تصاویر و عکس های هرزه باشد را بفروشد، پخش کند یا چنین وسایلی را در معرض نمایش گذارد یا کودکان و نوجوانان را به شرکت در این نمایش یا پورنوگرافی اغوا یا تشویق نماید.

علت این که چرا این قدر در مورد این مسائل سفارش شده، این است که یکی از غرایز قوی در انسان شهوات جنسی است که اگر طغیان و سرکشی کند، کنترل آن ناممکن یا مشکل خواهدبود. بروز و ظهور و غلبه غریزه شهوانی هم در انسان به صورت پلکانی و تدریجی می باشد و به تعبیر قرآن کریم شیطان از طریق سیاست گام به گام به هدف خودش می رسد.

بر اساس مبانی دینی، انسان موجودی دارای ابعاد سه گانه تفکر و اندیشه؛ عواطف و احساسات و رفتار و اعمال است و از دیدگاه اسلام نیازهای افراد باید در این حوزه های سه گانه برآورده شود: شیوه آموزش مدار، شیوه عاطفی مدار و شیوه کنترل مدار (توانمندی خانواده در پیشگیری انحرافات اجتماعی، ص۵۳).

۲-۱- شیوه آموزش مدار

لازم است که افراد اهتمام جدی به فراگیری علم و کسب معرفت و شناخت داشته باشد. پیامبر گرامی اسلام(ص) برای مسئله تعلیم و تعلم ارزش فراوانی قائل بوده اند و فرموده اند: «و لکن بالتعلیم ارسلت»؛من برای تعلیم فرستاده شده‌ام. (تعلیم و تربیت در اسلام، ص۵۳).و قرآن کریم در این زمینه می فرماید:«هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الاُمِیّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَالْحِکْمَهَ»؛ (جمعه/۲)

اوست خدایی که از میان مردمی بی کتاب، پیامبری برای خود از خودشان مبعوث کرد تا آیاتش را بر آنها بخواند و آنها را پاکیزه سازد و کتاب و حکمت به آنها بیاموزد.هم چنین دین مبین اسلام یکی از معیارهای ارزش‌گذاری انسان را علم می‌داند و می‌فرماید:« هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ»؛ (زمر/۹) بگو آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند، برابرند!؟

بنابراین اسلام برای مسئله تعلیم و تربیت افراد اهمیت و ارزش فوق العاده‌ای قائل است و افراد را نسبت به فراگیری آن تشویق و تحریص نموده و برای کسب علم و معرفت از جهت زمان، مکان و نوع علم محدودیتی قائل نشده است. هرچند باید توجه داشت که در امر تعلیم، باید بهترین شیوه، برای بیان بهترین موضوعات و مطالب مورد نیاز کودک و نوجوان و نیز برای شکل ذهنی افکار درست و عواطف و احساسات متعادل و رفتار و اعمال صحیح در او انتخاب شود.

بنابراین آگاه نمودن فرزندان به آثار مثبت عمل صالح و بهنجار و پیامدهای منفی دنیوی و آثار غیر قابل جبران اخروی عمل نابهنجار، گرچه لازم و ضروری است، اما نمی تواند به تنهایی فرد را در مقابل انحرافات اجتماعی مصون بدارد، بلکه لازم است که به دیگر ابعاد وجودی انسان توجه شود تا این تعلیم و فراگیری، در سازندگی فرد مؤثر باشد و فرد از یک شخصیت بهنجار برخوردار شود. (توانمندی خانواده در پیشگیری انحرافات اجتماعی، ص۲۰)

۲-۲- شیوه عاطفی مدار

اگر فرد از شناخت لازم و کافی برخوردار باشد، اما از جهت عواطف و احساسات، ارضا نشده باشد، مثلاً دچار کمبود محبت والدین باشد، همین مسئله می تواند زمینه انحراف وی را فراهم نماید. از این رو در اسلام نسبت به محبت و مهرورزی به کودکان بسیار سفارش شده است. به طوری که پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید:

«احبوا الصبیان و ارحموهم واذا وعدتموهم شیئا ففوا لهم»؛ (وسائل الشیعه، ص۴۸۳)به کودکان خود محبت کنید و نسبت به آنها مهربان باشید و هنگامی که به آنها وعده دادید، به وعده خویش عمل کنید.هم چنین امام صادق(ع) می‌فرماید:«اکثروا من قبله اودلادکم فان لکم لکل قبله درجه»؛ (همان) کودکان خود را زیاد ببوسید، زیرا هر بوسه شما درجه‌ای (پاداشی) دارد.

در جامعه ایران انتشار مطالب و تصاویر خلاف عفت عمومی، علاوه بر منع قانونی، عقلی و اخلاقی دارای قبح شرعی نیز می باشد و طبق قانون مجازات اسلامی مجازات اشخاصی که مرتکب جرایم بالا شوند به حبس تعزیری و جزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار ریال تا شش میلیون ریال و تا ۷۴ ضربه شلاق یا به یک یا دو مجازات مذکور محکوم خواهند شد.

بدین ترتیب برخورد اعضای خانواده با یکدیگر و خصوصاً برخورد والدین با فرزندان باید برخوردی عاطفی و بامهر و محبت باشد و با توجه به این نکته است که در برخی از کلمات معصومین علیهم السلام سفارش شده است که رفتار با کودکان باید با رفتار بزرگسالان متفاوت باشد. پیامبر اکرم(ص) می فرمایند:

«من کان عنده صبی فلیتصاب له»؛ (همان،۴۸۶) کسی که کودکی پیش اوست، باید در برخورد با او، کودکانه رفتار کند.حضرت علی (ع) هم می‌فرماید:«کسی که فرزندی دارد، برای تربیت او، باید خود را هم سطح او سازد و کودکی کند».

با وجود این که محبت از سوی اعضای خانواده می تواند نقش به سزایی در پیشگیری از انحرافات اجتماعی افراد خانواده داشته باشد، اما باید توجه داشت، همان گونه که کمبود محبت می تواند زمینه انحراف اعضای خانواده را فراهم کند، زیاده روی و افراط در محبت نیز می تواند پیامدهای نامطلوبی داشته باشد.

بنابراین محبت باید عاقلانه، منطقی و در حد اعتدال باشد تا مصلحت فرد را تأمین نماید و او را با ارزش های مطلوب هم نوا سازد. گاه از سوی برخی والدین ناآگاه و ناآشنا محبت به فرزند به معنای فراهم کردن تمام خواسته های فرزند تعریف می شود و هر چه را که او ناخوش دارد، حتی اگر به صلاح او باشد، از او دریغ می کند. صورت دیگر این است که محبت شکل منطقی به خود گیرد و آنچه مصلحت فرزند ایجاب می کند، در اختیار او قرار می دهد، گرچه ممکن است مورد خوشایند او نباشد.

در دیدگاه تربیتی اسلام، روش تنبیه و تأدیب، زندان، تبعید، قطع عضو، تعزیر و یا تنبیه های غیر بدنی مانند وعده به عذاب های غیر قابل جبران اخروی و یا پرداخت جریمه و دیه به عنوان یک ابزار تربیتی پذیرفته شده و استفاده از آن در مواردی مفید و لازم شمرده است. (اسلام و تعلیم و تربیت، ص۴۵۴)

پس در دین اسلام، هم از ابزار تشویق و هم از ابزار تنبیه و هم از تبشیر و هم از انذار برای تربیت افراد کمک گرفته شده است. در نتیجه اولیاء در امر تربیت، می توانند در موارد لزوم از برخی تنبیه‌ها مانند قهر کوتاه مدت، محرومیت از برخی امور مطلوب و… استفاده کنند که البته تشخیص موارد لازم و تنبیه متناسب، کار دشوار و حساسی می باشد. (توانمندی خانواده در پیشگیری انحرافات اجتماعی، ص۲۷)

۲-۳- شیــوه کنترل مدار

یکی دیگر از ابعاد وجودی انسان، رفتار یا کنش است. رفتار در یک معنای عام، شامل همه حرکات و سکنات فرد است. دین، برای بهنجار کردن رفتار انسان ها، محدودیت هایی را در نظر گرفته و در قالب احکام پنجگانه (واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح) قواعد این رفتارها را تعیین کرده است.

بنابراین گرچه دین اسلام به جهت در نظر گرفتن دیگر ابعاد وجودی انسان، وجود تعلیم و آموزش را لازم می داند و ارضای درست عواطف و احساسات انسانی را از طریق ایجاد روابط عاطفی ضروری می شمارد، اما هیچ گاه نگرش تک بعدی به انسان ندارد، از این رو نظارت و کنترل را نیز برای رفتار انسان لازم دانسته و دامنه کنترل را بسیار توسعه داده و از بهترین داده و از بهترین و بیشترین ابزارها استفاده کرده است ؛ به طوری که خداوند را ناظر به تمام اعمال و رفتار انسان ها می داند و هیچ عملی را از حیطه علم او خارج نمی داند. قرآن کریم می فرماید:

«… وَ هُوَ مَعَکمْ أَیْنَ مَا کُنتُم  وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ »؛ (حدید/۴) هر کجا باشید او با شماست و خداوند به هرچه انجام می‌دهید، بیناست. بر این اساس، این جمله مشهور معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) برگرفته از آیه فوق الذکر است که می فرمایند:

«عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید» (ر.ک: صحیفه نور، ج۱۱، ص۸۲) در راستای نظارت خداوند، بخشی از نظارت متوجه حاکمان و دولتمردان قرار گرفته است تا هم دامان خود را از رفتارهای نادرست نگاه دارند و هم دیگران را از رفتارهای ناشایست و ناصواب بر حذر دارند.

توصیه های امام علی(ع) در نهج البلاغه به ویژه در نامه های حضرت به مسئولین و استانداران خویش مشاهده می شود. بخش دیگر این نظارت و کنترل متوجه آحاد مردم در رابطه با دیگران، معطوف به اعضای خانواده و والدین است تا جایی که وقتی این آیه نازل شد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا»؛ (تحریم/۶) ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خود را از آتش جهنم باز دارید.

جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر گرامی اسلام(ص) پرسیدند: یا رسول الله! ما به وظیفه خود واقفیم که باید با انجام واجبات و ترک محرمات، خود را از آتش جهنم نگه داریم، ولی نمی دانیم که چگونه اهل بیت خود را از عذاب باز داریم؟ پیامبر(ص) فرمودند:

با سه وظیفه‌ای که برای شما مشخص می کنم: دعوت به خیر؛ امر به معروف؛ نهی از منکر. یعنی پدر نسبت به فرزندان و همسر و مادر نسبت به همسر و فرزندان خویش دعوت به خیر داشته باشد و آنها را به انجام کارهای خوب و شایسته عادت دهند که این امر می تواند در پیشگیری اعضای خانواده از انحراف تأثیر شایانی داشته باشد.

این روایت نشان می دهد که مسئله امر به معروف و نهی از منکر به عنوان دو ابزار اساسی کنترل، از مسئله دعوت به خیر متمایز است و والدین وظیفه دارند که علاوه بر دعوت به کار خیر و ارشاد به آن، در مواردی هم با جدیت و قاطعیت بیشتری فرزند را به سمت انجام کارهای خوب سوق داده و مانع انجام رفتارهای انحرافی او شوند.

بنابراین از جمله وظایف والدین در امر پیشگیری این است که بر اعمال و رفتار فرزندان نظارت داشته و آن ها را برای رفتن به مجالس و مراسم مذهبی تشویق و ترغیب نمایند و از رفتن به محیط های آلوده و ارتباط با افراد منحرف و بزهکار برحذر دارند. (قاسمی روشن، ۱۳۸۱ش، ص۲۹) زیرا نقش تخریبی ارتباط با این دسته از افراد و حضور در مجالس آنها به قدری است که حضرت علی(ع) در این ارتباط می فرمایند:

«مجالسه اهل الهوی منساه للایمان و محضره للشیطان»؛ (نهج البلاغه ،خطبه۸۵، ص۹۹) همنشینی با هوا پرستان ایمان را به دست فراموشی می سپارد و شیطان را حاضر می کند.بنابراین دین اسلام با توجه به ابعاد مختلف نفس انسان، دستور العمل جامعی را تنظیم نموده است تا به نیازهای انسان در تمامی این ابعاد پاسخ گوید و از این طریق بر روشنایی عقل و خرد انسان بیفزاید، عواطف و احساسات انسان را در حد معقول سیراب کند و هم رفتار و عمل بهنجار را در فرد بروز دهد. بدین ترتیب انسان می تواند با انجام تعالیم دینی به نتیجه‌ای مطلوب در امر پیشگیری از انحرافات اجتماعی دست یابد. (توانمندی خانواده در پیشگیری انحرافات اجتماعی، ص۳۰)

۲-۴- شیوه قدرت مدار

شیوه قدرت مدار که بر استفاده بی قید و شرط از عنصر قدرت تأکید می کند، در امر پیشگیری می تواند نتیجه معکوسی به همراه داشته باشد؛ از این رو استفاده بی قید وشرط از ابزار قدرت و خشونت، مورد قبول اسلام نمی باشد.

حضرت علی(ع) در این رابطه می فرمایند:«لاتقسروا اولادکم علی آدابکم فانهم مخلوقون لزمان غیر زمانکم»؛ (شرح نهج البلاغه، ص۲۶۷) آداب و رسوم زمان خود را با فشار و زور به فرزندان خویش تحمیل نکنید، زیرا آنان برای زمانی غیر زمان شما آفریده شده اند.

بدون تردید مقصود حضرت این نیست که آداب و سنن و هنجارهای خود رابه فرزندان منتقل نکرده و آنها را با فرهنگ خود آشنا نکنید، زیرا در صورت، هیچ هنجاری در جامعه باقی نمی‌ماند و نسل‌های بعدی، انسان‌های بی هویتی خواهند شد؛ بلکه حضرت می خواهند این موضوع مهم را گوشزد کنند که استفاده از فشار و زور آثار نامطلوبی را در پی دارد و افراد را به راه ناصواب می‌کشاند.

به علاوه استفاده از ابزار زور و قدرت در تربیت فرزندان و بروز رفتار مقتدرانه در ارتباط با اعضای خانواده، جهت پیشگیری از انحراف آنان، به دلیل اظهار توقعی فراتر از توان و ظرفیت آنها در بعضی موارد، فرد را در مقابل کارهای مقدور هم، بی تفاوت و بدون انگیزه نموده و زمینه طغیان او را فراهم می کند. چنان که پیامبراسلام(ص) می‌فرمایند:

«رحم الله من اعان ولده علی بره، قال قلت کیف یعینه علی بره؟ قال یقبل میسوره و یتجاوز عن معسوره و لایرهقه ولا یخرق به»؛ (کافی، ص۵۰)خدا رحمت کند کسی را که در نیکو کاری و نیکی به فرزندش کمک کند، سئوال شد چگونه می تواند در این موارد کمک کند؟ فرمود: آنچه در توانایی کودک است، از او بپذیرد و آنچه انجام دادنش برای کودک طاقت فرسا می باشد، از او نخواهد و او را به گناه و طغیان و کارهای احمقانه وادار نکند.

بنابراین لازم است که به جای استفاده از قدرت و تحکم، از ابزار عواطف و احساسات استفاده نمود، زیرا ابراز عواطف و احساسات از سوی مادر در نخستین روزهای زندگی کودک، نقش مؤثری در سلامت روانی و جسمانی کودک ایفا می کند. به طوری که مطابق تحقیقات «ولف واشپیتز»، در صورتی که کودک به طور مستمر، عشق و علاقه مادر را دریافت نکند، حتی واکنش های بسیار طبیعی عاطفی نیز به موقع بروز نمی‌کند.

نتیجه

با توجه به مباحث مطروحه در این نوشتار می توان نتیجه گرفت:

جرایم رایانه‌ای محدوده ی وسیعی از جرم ها را شامل می شود که یا صرفاً در فضای سایبر اتفاق می افتد و یا اگر مشابه آن در فضای عادی هم وجود داشته باشد، فضای سایبر ویژگی های خاص (گستردگی بدون حد و مرز) برای آن ایجاد کرده که لزوم نگرش جدید در قوانین حقوقی مربوط به آن را سبب می شود.

لذا با بررسی های انجام شده از جمله جرایمی که  از وجود فضای مجازی باعث منافی غفت در جامعه شده است افشای فحشاء، قوادی، پورنوگرافی و… می باشد که شارع مقدس و ائمه معصومین علیهم السلام  به آنها اشاره کرده اند و این جرایم نه تنها در اولین گام به ضرر خود شخص می باشد بلکه بنیان مهم ترین نهاد جامعه، یعنی خانواده را سست می کند.

لذا با پیشگیری از طرق مختلف از جمله آموزش، تعلیم، کنترل و… از این جرایم، کمک شایانی به استحکام بنیان خانواده می شود. هم چنین والدین با کنترل و نظارت بیشتر روی اعمال کودکان و نوجوانان خود، می توانند از این سنخ جرایم در جامعه پیشگیری کنند و فرزند خود را از افتادن در این دام فساد و فحشاء نجات دهند.

فهرست منابع و مآخذ

۱. قرآن کریم

۲. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، مکتبه آیۀالله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.

۳. امینی، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۴ش.

۴. بای، حسینعلی و بابک قهرمانی، بررسی فقهی – حقوقی جرایم رایانه ای، قم، انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.

۵. جبعلی عاملی، زین الدین بن علی(شهید ثانی)، الروضه البهیه فی شرح المعه الدمشقیه (مصحح: سید محمد کلانتر)، قم، کتابفروشی داوری، ۱۴۱۰ق.

۶. حرّعاملى، محمّد بن حسن بن على، تفصیل وسائل الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه، محقق/ مصحح: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت علیهم السلام‏، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام‏، چاپ اوّل، ۱۴۰۹ق‏.

۷. شکری، رضا و قادر سیروس، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوق کنونی، تهران، مهاجر، ۱۳۸۴ش.

۸. قاسمی روشن، ابراهیم، توانمندی خانواده در پیشگیری انحرافات اجتماعی، تهران، کتاب زنان، ۱۳۸۱ش.

۹. قدسی، زهرا و ابوالحسن مجتهد سلیمانی، جرایم رایانهای علیه اخلاق و عفت در حریم خانواده به ویژه جرم قوادی و هرزه نگاری، دو فصل نامه ندای صادق، شماره ۵۳، پاییز و زمستان ۱۳۸۹.

۱۰. کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.

۱۱. مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام ( مجموعه آثار)، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۸ش.

حامد رستمی نجف آبادی

مدرس گروه فقه و حقوق دانشگاه قرآن و حدیث