۱۴ ساعت کار طاقت فرسای روزانه برای زنده نگه داشتن میراث فرهنگی نجف آباد

محمد علی محمدی یکی از آخرین بازماندگان نسل طلایی کلاه مالان نجف آباد که از ده سالگی به این کار وارد شده، هنوز نیز با عشق و علاقه ای مثال زدنی پس از آغاز کارش از ساعت ۳ بامداد،روزانه بیش از چهارده ساعت را به زنده نگه داشتن آخرین نفس های این میراث فرهنگی ارزشمند شهر اختصاص می دهد.

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری شهرداری نجف آباد محمد علی محمدی هفتاد ودو ساله که با وجود احوال ناخوش این روزهای صنایع دستی،هنوز با قوت و امیدی کم نظیر پای حرفه اش باقی مانده در گفت و گویی اختصاصی با اشاره به تاریخچه این صنعت در شهر گفت:« در حدود پنجاه سال پیش که کلاه مالی با فعالیت نزدیک به بیست و پنج استاد کار ماهر روزهای پر رونقی را پشت سر می گذاشت، بیشتر تولیدات ما را تاجرانی از تویسرکان،ممسنی و همدان به صورت عمده خریداری می کردند ولی در سالهای اخیر منحصر شدن خریداران به یک نفر علاوه بر از بین بردن بازار رقابت، زمینه ساز کاهش چشمگیر قیمت این اثر دست ساز را نیز فراهم کرده است.»

محمدی در ادامه این گفت و گو با تشریح روند تغییر ذائقه بازار از “شب کلاه” به کلاه های جدیدی معروف به “راساک” بیان داشت:« شب کلاه که از پشم گوسفند تهیه می شد علاوه بر داشتن کیفیت و دوام بیشتر، از پشم گوسفندان بومی منطقه تهیه می شد که این امر به رونق هر چه بیشتر یک شبکه گسترده کمک شایانی می کرد ولی به مرور خشن بودن این نمونه ها و تغییر فرهنگ استفاده کنندگان زمینه تولید کلاه های راساک که از الیاف مصنوعی و معروف به پشم گوسفند استرالیایی تهیه می شوند را فراهم کرد.»

عمر متوسط سه ساله شب کلاه ها در مقایسه با عمر یک ساله نمونه های جدید دیگر مطلبی بود که این کلاه مال قدیمی با اشاره به آن ادامه داد:« در حالی که آماده کردن حدود بیست شب کلاه که رنگ زرد و شل بودن از علائم مشخصه آنها به شمار می آید برای یک استاد کار تنها نزدیک به یک روز وقت می برد ولی در مورد کلاه های جدید تهیه دویست کلاه راساک یک هفته وقت دو استاد کار ماهر را خواهد گرفت.»

لازم به ذکر است که در حال حاضر معدود کلاه مالان نجف آباد مجبورند محصول کار طاقت فرسای خود را تنها به قیمت حدود سه هزار تومان به یکی از تجار فعال در این بخش بفروشند در حالی که همین محصول پس از انجام کارهای تکمیلی و بسته بندی در بازار به قیمت ۱۵ تا بعضا ۵۰ هزار تومان بسته به نوع مواد به کار رفته در پرداخت آن به دست مشتریان می رسد.

محمدی در پایان سخنان خود در مورد درآمد این حرفه می گوید:« خود من شش دختر و دو پسرم را از محل در آمد همین کار به سر و سامان رسانده ام و جوانان نیز می توانند در صورت داشتن علاقه و پشتکار لازم در ضمن اضافه کردن برخی نوآوری ها به این حرفه نگاهی مثبت تر داشته باشند تا بتوانند ضمن توسعه آن، بر روی در آمد آن نیز حساب ویژه ای باز کنند.»

به نظر می رسد سرمایه اولیه کم و وجود بازار خوب در کنار امکان تنوع بخشیدن بیشتر به تولیدات این بخش می تواند کلاه مالی را به عنوان یکی از گزینه های مهم برای ایجاد اشتغال در بین نسل جوان مطرح کند.

در ادامه نیز می توانید طرز تهیه کلاه های شب کلاه و راساک را از زبان محمدی یکی از آخرین بازماندگان این هنر صنعت نجف آباد مطالعه کنید.

خلاصه ای از طرز تهیه شب کلاه و راساک

برای تهیه شب کلاه پشم گوسفند پس از طی مراحل اولیه آماده سازی، در دستان کلاه مال و بر روی تاوه های مخصوصی که بر روی زمین و با تعبیه یک سیستم گرمایی در زیر آن کار می کند، به صورت لایه های جداگانه در کنار هم قرار داده شده تا شکل اولیه کلاه به وجود آید.

پس از این مرحله شب کلاه ها در دیگی حاوی محلول جَفت (پوست بلوط) و پوسته انار به مدت دوازده ساعت جوشانده میشدند و پس از آن با گذشت هشت ساعت از خارج شدن از دیگ و قرار گرفتن در معرض هوای آزاد در آب جاری شستشو می شدند.

در زمان شستشو نیز دله هایی از آب آهک آماده و کلاه ها به منظور روشن شدن بیشتر رنگ و به اصطلاح باز شدن در داخل آنها زده میشد و در نهایت نیز کلاه مال مجددا با آغشته کردن دست خود به روغن چراغ مالش نهایی را به کلاه میداد تا آن را آماده عرضه به بازار کرده باشد.

در مورد کلاه های جدید معروف به راساک نیز شرایط آماده سازی اولیه مشابه شب کلاه های طی می شود ولی در مرحله جوشاندن پس از طی دوازده ساعت اولیه، به آن زاغ سیاه افزوده و جوشاندن کلاه ها پنج تا شش ساعت دیگر نیز ادامه پیدا خواهد کرد.

پس از پایان این مرحله کلاه ها همزمان با شستشو در کنار آبی جاری، به اصطلاح ” تیل پیچ” داده می شوند که به نوعی می توان آن را به مشت دادن لباس های کهنه در زمان شستشوی دستی شبیه دانست.

بعد از خشک شدن کلاه ها، ماده ای به نام “زدو” مجددا به آن آغشته می شود و پس از مالش مجدد در تاوه های گرم کلاه مالی، قالب زده شده و پس از جمع کردن لبه های داخلی و خشک شدن در آفتاب با استفاده از سنگ هایی معروف به “حجر” محیط داخلی و خارجی کلاه به صورت دستی پرداخت می شود.

البته در نهایت و پیش از عرضه کلاه به مشتری، نمونه های تهیه شده جهت از بین بردن الیاف و زدگی های اضافی احتمالی بر روی پیک نیک چرخانده شده و در ادامه با استفاده از کیسه لیف قسمت های سوخته و غیر ضروری آن جدا می شوند.