تعزیه اصیل، از اسب افتاده

ایمنا: فقط چهار سال با نود سالگی فاصله دارد ولی هنوز مثل جوانی‌اش روی اصالت اشعار و نسخه‌های تعزیه حساس است و نگران آینده این هنر آیینی. اعتقاد دارد ورود مادیات و تشریفات خلوص و دلنشینی اجراها را کم کرده و مسیر سختی برای بازگشت به تعزیه اصیل پیش رو داریم.

حاج حسن محزونی

حاج‌ حسن محزونی با بیش از هفتاد سال سابقه، از آخرین بازماندگان نسل قدیم تعزیه استان و یکی از بهترین نسخه‌نویسان این هنر آیینی در سطح کشور است. به معنی واقعی کلمه عاشق تعزیه است و این را وقتی می‌فهمی که در پایان مصاحبه، پسرش و مسئول انجمن تعزیه شهرستان را ملزم می‌کند که مجلس «دیرِ راهب» را بخوانند؛ با صدایی بلند و رسا عین وقتی که جلوی جمعیت اجرا می‌کنند. همیشه تاکید دارد: «هر جا تعزیه را درست بخوانند، شک نکنید که اهل‌بیت(ع) هم می‌آیند. به احترام امام‌حسین از حنجره‌تان مایه بگذارید، کاری نداشته باشید مستمع دارید یا نه. هر طور در میدان می‌خوانید، در خلوت هم همان‌جور بخوانید».

محزونی در سال‌های ابتدایی کودکی پدر کشاورزش را از دست داده و هنوز نوجوانی را تجربه نکرده بود که در یک تصادف، دست چپ‌اش قطع می‌شود. با سختی زیاد دوران کودکی را پشت سر می‌گذارد و شش کلاس درس می‌خواند؛ درس و سوادی که بعدها خیلی زیاد در تعزیه به کارش می‌آید.

وقتی رضا‌خان بر خلاف ظاهرسازی‌های سال‌های اول حکومتش، از حوالی سال۱۳۰۴ شروع به محدود کردن مرحله به مرحله شعائر مذهبی از جمله مراسم تعزیه می‌کند، به تدریج بخشی از تعزیه‌ خوان‌ های مطرح پایتخت به نقاط دیگر مهاجرت کرده و این مراسم به نوعی در سراسر کشور شناخته‌تر می‌شود.

در این میان علاقه زیاد پدر حاج‌حسن به تعزیه باعث شده بود در هر فرصتی از تعزیه‌خوان‌های دوره‌گرد ساکن دهق، دعوت کند و چندین شب در منزل شخصی‌اش تعزیه برپا کند. همین رفت و آمدها عشق به تعزیه را در فرزندانش زنده کرد ولی از همه جدی‌تر، حسن بود که این مراسم آیینی را دنبال کرد.

تعزیه با فشار عوامل محلی حکومت پهلوی اول به تدریج محدود و محدودتر شد تا در نهایت در سال ۱۳۱۶ به طور کامل ممنوع شد. در این شرایط حدود چهل نفر از علاقه‌مندان تعزیه در نجف‌آباد، شروع به برگزاری جلسات منظم هفتگی در سطح منازل می‌کنند تا هنر مورد علاقه‌شان را به هر شکلی زنده نگه دارند.

جلساتی که در اوج سادگی ولی در نهایت خلوص و معنویت با اجرای مجالس مختلف تعزیه برگزار می‌شد و همچنان نیز ادامه پیدا کرده است. علاقه به برگزاری این جلسات به حدی بود که گاهی تا بیست جلسه بعد نیز میزبان‌ مشخص بود.

ورود به تعزیه در اوج اختناق رضاخانی

محزونی در خصوص ورودش به این عرصه می‌گوید: «نوجوان بودم که تعدادی از علاقه‌مندان تعزیه در نجف‌آباد تصمیم گرفتند حتی به قیمت کشته‌شدن، صبح عاشورا در خیابان تعزیه بگیرند. از چند هفته قبل جلسات تمرین و هماهنگی در حسینیه چهار‌سوق نجف‌آباد که امکانات تعزیه‌اش از همه جا کامل‌تر بود، برگزار شد و تمام عوامل از شام تاسوعا در حسینه مستقر شدند».

وی ادامه می‌دهد: «صبح عاشورا، مثل روال همیشه امنیه‌ها تمام مساجد و حسینیه‌های مهم شهر را بستند و خیابان‌های اصلی شهر را قرق کردند. خیلی از طلوع آفتاب نگذشته بود که جمع تعزیه‌خوان‌ها در حسینیه را از داخل شکستیم و رفتیم وسط خیابان. امنیه‌ها که دستور تیر هم داشتند، خیلی تهدید‌مان کردند ولی به هر شکلی بود، تعزیه را اجرا و بلافاصله فرار کردیم».

محزونی از همان زمان همراه با دوست نزدیکش «علی شریفی» که هنوز نیز با هم در ارتباط هستند، به جمع تعزیه‌خوان‌های نجف‌آباد راه پیدا می‌کند و بعد از چندین سال کسب تجربه در اجرای نقش‌های مختلف به ویژه «نقاب‌خوانی» شخصیت‌هایی مانند حضرت‌زینب، به لطف سواد و دست‌خط زیبایش به عرصه «نسخه‌نویسی» وارد می‌شود.

در آن سال‌ها بیشتر نسخه‌های تعزیه‌خوان‌های نجف‌ آباد را مرحوم «حاج‌حسن میردامادی» می‌نوشت ولی خط او برای بیشتر بازیگران ناخوانا بود و تنها با بازنویسی حاج‌حسن محزونی، امکان استفاده از آن‌ها وجود داشت. محزونی به تدریج شروع به تکمیل نسخه‌های میردامادی و نوشتن نسخه‌های جدید کرد؛ نسخه‌هایی که بیشتر در عصرهای ماه رمضان نوشته می‌شد و برخلاف برخی نسخه‌های متداول آن روزها، دارای تاریخ و امضا بودند.

حاج حسن محزونی

تعزیه اصیل، به دل مردم می‌نشست

وقتی از حاج‌حسن محزونی، درباره وضعیت و جایگاه امروز تعزیه می‌پرسیم، می‌گوید: تعزیه‌های قدیم بسیار مخلصانه و ساده بود و به همین دلیل به دل مردم می‌نشست و ساعت‌ها گریه می‌گرفت. امثال من به عنوان عوامل اصلی برگزاری تعزیه، نه تنها هیچ مبلغی به عنوان دستمزد نمی‌گرفتند، بلکه طی جلسات هفتگی طول سال مبالغی را برای مخارج مراسم کنار می‌گذاشتند تا با آن تجهیزات و لباس تهیه شود یا به تعزیه‌خوان‌های حرفه‌ای که از شهرهای اطراف دعوت می‌شدند، به عنوان هدیه داده شود.

این پیش‌کسوت تعزیه از خودنمایی و مردم‌آزاری به عنوان دیگر آفات برخی تعزیه_‌‌های امروزی یاد کرده و ادامه می‌دهد: در زمان قدیم، تماشاچیان نیز بر حسب توانایی‌شان به بازیگران تعزیه انعام می‌دادند که مجموع این مبالغ گاهی به هزار تومان هم می‌رسید و بخشی از آن صرف امور خیر می‌شد.

محزونی ادامه داد: مردم بهترین قاضی برای تشخیص تعزیه اصیل هستند و اگر با نیت خاصل به میدان نیایید، به سرعت متوجه این موضوع می‌شوند. هنوز هم اگر فرصت و توانی داشته باشم، به برخی مجالس تعزیه می‌روم ولی اگر چیزی را در اجرا اشتباه و نامربوط ببینم، ترک مجلس کرده یا بلافاصله تذکر می‌دهم.

کار سخت نسخه‌نویسی

نسخه‌های اصیل و دست‌نویس مجالس مختلف تعزیه، از ارزشمندترین دارایی‌های یک تعزیه‌خوان اصیل به شمار می‌آیند. نسخه‌هایی که نوشتن‌ و حتی خواندن‌شان کار هر کسی نیست و به سال‌ها تجربه نیاز دارد.

حاج‌حسن محزونی که بازنشسته نظام پزشکی است و هنوز چند ساعت از روز را در محل سابق کارش حاضر می‌شود، نسخه‌ های تعزیه را علی‌رغم نداشتن یک دست، با دقت و وسواس بسیار زیادی می‌نوشته است.

او که صدای رسا و دلنشین‌اش را حفظ کرده، خاطر نشان می‌کند: دست و چشمم را روی نوشتن این نسخه‌ها گذاشتم و همه را طبق اصول و مطابق با روایت‌های معتبر تنظیم کرده‌ام. هر کدام از این نسخه‌ها مطابق با دستگاه خاصی تنظیم شده‌اند که باید مطابق با آن خوانده شوند.

محزونی در پایان این گفت‌وگو، گریزی هم به سختی زندگی با یک تعزیه‌خوان زده و می‌گوید: خانه یک تعزیه‌خوان قدیمی در طول سال میزبان جلسات مختلف و عوامل اجرایی دعوت شده از دیگر شهرها است و همین موضوع زحمات زیادی را متوجه همسر چنین افرادی می‌کند.

از حاج‌حسن محزونی که دو پسرش نیز به خوبی راه او را در هنر تعزیه ادامه داده‌اند، بارها در حاشیه سوگواره‌های استانی و کشوری تجلیل شده ولی در شهر نجف‌ آباد چنین شخصیتی چندان شناخته شده نیست.

نمونه نسخه های تعزیه حاج حسن محزونی

نجف آباد نیوز