مطلب دوم : ((والمبراء عن العيوب )) امام از عيوب مبرا است مطلقا چه عيوب ظاهرى و چه عيوب باطنى چه عيوب بدنى و چه عيوب اخلاقى هر چه كه براى انسان عيب محسوب مى شود امام از آن مبرا است ، به جهت اين كه اگر عيب يا نقصى داشته باشد نمى تواند امام و الگو و مقتداى كل بوده باشد. امام حجت خدا بر مردم است اگر عيب و نقصى داشته باد حجتش بر ديگران تمام نيست . اقتضاى حجت بودن اين است كه حجتش بر همه تمام بوده باشد و احدى از او برتر نباشد كه بر او حجت داشته باشد و از طرفى هم عيب و نقص ‍ منشاء تنفر ديگران است چون عيب منشاء تنفر است . انسان فطرتا به طرف عيب نمى رود امام كه قبله كل است آن هم قبله كل فى الكل ، ممكن نيست عوامل تنفر در او بوده باشد فرض ندارد. با قبله بودن و مقتدا بودن او سازگارى ندارد او كه قبله و قدوه همه است و همه دور او طائفند اگر عيب و نقص داشته باشد همه از او متنفر مى شوند، منزجر مى شوند، متفرق مى شوند در حال يكه بايد به او جذب شوند و دور او طواف كنند. پس بنابراين ممكن نيست عيب و نقص ‍ در امام باشد و از طرفى از آن جا كه تمام شؤ ون زندگى امام ، معصوم است و حجت براى ديگران است اين با عيوب منافات دارد او تمام شؤ ونش معصوم است و معصوم بودن با عيب داشتن جمع نمى شود اين دو با هم منافات دارد. اگر در جاى خود و در موطن خودش ثابت شد كه امام بايد معصوم باشد، غير معصوم نمى تواند امام بوده باشد، عصمت با عيب منافات دارد امام مطلقا از عيوب مبراست ، چه عيوب بدنى يا عيوب اخلاقى و علمى : عيوب بدنى بر اثر عدم اعتدال مزاج است مزاج كه معتدل نباشد بدن معيوب مى شود به هر اندازه اعتدال مزاج كمتر، سلامت انسان هم كمتر. ولى انسان كامل ، امام معصوم مزاجش اعدل امزجه است يعنى مزاجش ‍ اعتدال تام دارد. اين اعتدال تام مزاج امام با عيب جمع نمى شود. و اما عيوب اخلاقى و كمبودهاى علمى بر اثر كامل نبودن انسان است . انسانى كه در انسانيت كامل نباشد از نظر اخلاقى مشكل دارد از نظر علمى مشكل دارد، كمبود دارد. در حالى كه امام آن انسان كامل و مكملى است كه صاحب نفس مكتفى است يعنى خودكفا است نياز به معلم ندارد نياز به تعليم ندارد. او علم لدنى دارد و قدرت لدنى دارد و بركت لدنى دارد و همه اينها من عندالله است . مكتفى و بى نياز از غير خداست بنابراين او هم كامل است و هم مكمل . كامل بودن با عيب داشتن با هم منافات دارد اگر او كامل است معيوب نمى تواند باشد. بنابراين امام از جهت ظاهر و بدن سالم ترين و معتدل ترين و زيباترين فرد زمان خويش مى باشد. البته در مورد زيبايى ممكن است كسى بگويد يك امر نسبى است ، ممكن است كسى براى كسى زيبا و براى كس ديگر زيبا نباشد اما قبيح المنظر نبودن يك امر ثابتى است و اين زيبايى به طورى است كه امام در هر عصر و زمانى هر كس او را ببيند مى گويد او جميل المنظر است . زيبايى ظاهرى امام از حيث بدن ، از حيث چهره طورى است كه هر كس او را ببيند، دل مى دهد، چهره امام چشم پركن است . يعنى گاهى انسان منظره اى را مى بيند، كسى را مى بيند ولى خيلى توجهش ‍ را جلب نمى كند، گاهى مى بيند توجهش را جلب كرده و با تمام وجود نظاره مى كند، اينجا مى گويند چشم پركن يعنى انسان با تمام چشمش او را نگاه مى كند.
امام زيباترين فرد زمان خويش است كه احدى در اين سلامت ، بر او برترى ندارد، امام معتدل ترين افراد جامعه است . بلكه ممكن است امامى بدنش يك مقدار فربه و چاق باشد مثل امام باقر (عليه السلام ) يا يك مقدار لاغر اندام باشد مثل امام صادق (عليه السلام ) ولى طورى نيست كه در جامعه يك چاقى و لاغرى مفرط باشد. خلاصه ديدن امام ، قد و قامت او، صداى او چشم او، گوش او، كمال او هر چه هست معصوم است و حجت است . احدى در اين سلامت بر او برترى ندارد چه در حواس ظاهرى و چه در حواس باطنى لذا امام بليغ ‌ترين و گوياترين افراد زمان خويش است ، چه اين كه سميع ترين و بصيرترين افراد زمان خود است . اين گونه نيست كه امام نياز به عينك يا سمعك داشته باشد، آن كه چشمش نياز به عينك دارد، گوشش نياز به سمعك دارد آن كه زبانش نياز به سخنگو دارد آن كه دستش نياز به كاتب دارد امام نيست . امام مبراى از عيب است . فراموشى و نسيان و ترس و افراط و تفريط و دلهره و پشيمانى و نمى دانم چه كنم و حواسم نبود و حالا صبر كنيد تا ببينم ، حريم قدس امام از اين گونه موارد مبرا و منزه است .
بيان ديگر در همين مطلب : انسان كامل و امام معصوم خليفه و جانشين كسى است كه حقيقت لا يشغله سمع عن سمع است و لا يمنعه فعل عن فعل است و لا يلهيه قول عن قول است و لا يغطلطه سوال عن سوال و لا يحجبه شى ء عن شى ء⁽⁶²⁾ است . انسان كمال خليفه يك چنين حقيقتى است لذا انسان كامل كه مظهر اتم حق تعالى است در حريم قدسى او غفلت ، نسيان ، سهو، خطا، عدم التفات ، ندانستن ، نفهميدن ، نشنيدن ، نديدن ، حالت انتظار و فكر كردن و مانند اينها اصلا راه ندارد. همه اين تفصيلات زير سر اين يك كلمه است ، هر چه كه عيب است امام از آن مبرا است مطلقا، البته اين حرف قابل تفصيل و بسط است ولى به همين مقدار كه در شرح اين فقره يعنى : ((امام المبراء عن العيوب )) بيان شد كافى است .
مطلب سوم : ((المخصوص بالعلم )) علم مخصوص اوست ، او معدن علم است ، سرچشمه علم است ، حقيقت علم است ، هر كسى اگر علمى دارد از او دارد.
بحثى پيرامون علم امام (عليه السلام )
بر اساس ادله نقليه و براهين عقليه علم امام (عليه السلام ) به اعيان خارجى و حوادث و وقايع امور زندگى دو قسم است :
قسم اول : امام (عليه السلام ) كه جانشين پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و صاحب ولايت كليه مى باشد به حقايق جهان هستى اعم از مجرد و مادى و در هر شرايطى كه باشد واقف است به اذن الله تعالى علم او همه چيز را در بر مى گيرد و اين كه گفته شد در هر شرايطى ، در امور مادى ، زمان و مكان نقش دارد و در امور مجرد، زمان و مكان نقش ندارد امام به همه اينها واقف است . اين كه اميرالمومنين (عليه السلام ) فرمود: ايها الناس سلونى قبل اءن تفقدونى فلاءنا بطرق السماء اءعلم منى بطرق الاءرض ⁽⁶³⁾ سماء، يعنى عالم مجردات . فرمود هر چه از من خواستيد بپرسيد اگر از آسمانها بپرسيد من عالم ترم از زمين . زمين يعنى ماديان ، اين فرمايش امام به اين معنا نيست كه علم من در ماديات كمتر و محدود است ، چون علم به ماديات ، علم محدود است نسبت به مجردات كه علمش وسيع است ، اصلا ماديات در مقابل مجردات اندكند. مقيد و محدودند. فرمود: فلاءنا بطرق السماء اءعلم منى بطرق الاءرض چون انسان عاقل به امور مجردات آگاه تر است و مجردات اقتضاى آن را دارد، نه اين كه به عالم برگردد، به معلوم بر مى گردد، پس امام به اذن الله به اين امور واقف است اين مدعاى ما است ، ما ادعا داريم كه امام معصوم ، حجت خدا، انسان كامل به حقايق جهان هستى اعم از مجرد و مادى ، در هر شرايطى كه باشد آگاه و واقف و عالم است .
اما اثبات اين مدعا هم از راه نقل ، هم از راه عقل قابل اثبات است ، از راه نقل روايات متواتره اى است كه در جوامع حديثى شيعه ضبط شده است به موجب اين روايات كه به حد و حصر نمى آيد، امام (عليه السلام ) از راه موهبت الهى نه از راه اكتساب ، به همه چيز واقف و از همه چيز آگاه است و هر چه بخواهد به اذن خداى متعال مى داند. همين مضمون را در كتاب شريف كافى كتاب الحجة مرحوم كلينى بابى منعقد فرمود تحت عنوان : اءن الائمة عليهم السلام اذا شاؤ وا اءن يعلموا علموا⁽⁶⁴⁾ سه روايت در اين باب نقل شده كه روايت اول و دوم اصل آنها يكى است منتهى طريق روايت فرق مى كند.
روايت اول : على بن محمد و غيره عن سهل بن زياد عن ايوب بن نوح عن صفوان بن يحيى عن ابن مسلكان عن بدر بن الوليد عن ابى الربيع الشامى عن ابى عبدالله (عليه السلام ) قال : ان الامام اذا شاء اءن يعلم علم (علم ) امام هر چيزى را خواست بداند مى داند. روايت دوم هم همين مضمون است منتهى راويان آن فرق مى كنند. ابو على الاشعرى عن محمد بن عبدالجبار عن صفوان عن ابن مسكان عن بدر بن الوليد عن ابى الربيع الشامى . نكته رجالى : در روايت قبل ((عن سهل بن زياد)) دارد چون در رجال نسبت به ايشان فرمايشاتى دارند بعضى روايات ايشان را قبول ندارند اگر چه محققين فرموده اند: الاءمر فى السهل سهل ولى روايت دوم از طريقه ديگر است كه جبران مى شود: عن ابى عبدالله (عليه السلام ) قال : ان الامام اذا شاء اءن يعلم اءعلم .
روايت سوم : محمد بن يحيى عن عمران بن موسى عن موسى بن جعفر، عن عمرو بن سعيد المدائنى ، عن ابن عبيدة المدائنى عن ابى عبدالله (عليه السلام ) قال : اذا اءراد الاءمام اءن يعلم شيئا اءعلمه الله ذلك . وقتى امام اراده نمايد چيزى را بداند. خدا او را آگاه مى كند. يعنى به اذن الله آگاه مى شود اين سه روايت مربوط به بحث فعلى است كه امام به اءدنى توجه هر چيزى را كه بخواهد بداند به اذن خدا مى داند.
اما از راه عقل : براهينى است كه به موجب آنها امام (عليه السلام ) به حسب مقام نورانيت خود كامل ترين انسان عصر خود و مظهر تام اسماء و صفات الهى و بالفعل به همه چيز عالم و به هر واقعه آشنا است . و به حسب وجود عنصرى خود به هر سو توجه كند براى او حقايق روشن مى شود. امام مظهر تام اسماء و صفات الهى است رب مطلق بى مظاهر نمى شود. رب مطلق مظهر دارد، اسماء بدون مظهر نمى شوند اگر انسان كامل مظهر اسم شريف الله است كه الله مستجمع جميع صفات است يكى از آن اسماء كه امام ائمه هفت گانه اسماء است العليم است ، انسان كامل مظهر تام العليم است . ((العليم )) ديگر چيزى باقى نمى گذارد. امام مظهر تام اين اسم است .
انسانهاى كامل يعنى ائمه عليهم السلام حامل عرشند، جانشان عرش است ، سرشان وعاء معارف الهى است ، حامل علمند، جان عرشى امام وعاء حقايق قرآن است او انسانى است كه حامل عرش ‍ الهى است و علم الهى عرش اوست . عرش يعنى آن خزانه علم ، اگر عرش الهى علم اوست و امام حامل عرش اوست . عرش يعنى آن خزانه علم ، اگر عرش الهى علم اوست و امام حامل عرش است يعنى حامل علم است . و انسان كامل حامل عرش الهى است . امام معصوم عقل محض و علم محض است كمال محض است . به اقتضاى مظهر اتم بودن اسماء و صفات كمالى . قلب انسان كامل مشرق حقايق الهى است قلب انسان كامل كه واسطه فيض است آن مشرقى است كه حقايق از آن مشرق طلوع مى كند. اگر چه در رساله درر اين نكته را آورده ايم كه ((در عالم هر چه هست مشرق است )). مغربى نداريم . ولى اينجا امام ، انسان كامل مشرق حقايق الهى است ، هر چه از حقايق و علوم الهى بخواهد طلوع كند شروقش از مشرق قلب انسان كامل است . قلب انسان كامل مشرق است . نور علم و معارف از اين مشرق ، شروق و طلوع دارد. انسان كامل ثمره شجره معرفت و يقين است . اگر ما معرفت و يقين را يك درخت فرض ‍ كنيم ، انسان كامل و امام ثمره اين درخت است . ائمه معصومين عليهم السلام انسانهاى كامل ، كسانى هستند كه از كثرت اعتدال مزاجى و شرافت بافت تار و پود بدن عنصريشان و از شدت و صلابت قوت و قدرت روحانيتشان كه تعلق به چنان مزاج گرفته است اينها مصداق (و آتيناه الحكم صبيا)⁽⁶⁵⁾ هستند. علوم شان اختصاص به زمان امامت ندارد. اين طور نيست كه وقتى امام شدند به اين وصف مظهريت العليم متصف شوند. اينها (و آتيناه الحكم صبيا) هستند، حقيقت اينها چنين حقيقتى است علوم اينها چنين علومى است ، علوم كسبى نيست تا زبان ياد بگيرند و نويسا شوند و خوانا شوند.