 |
|
شرح دفتر دل علامه حسن زاده آملي (جلد دوم ) شارح : صمدي آملى - ۴۲ -
قرآن تجلى حق ، و صراط مستقيم بر هر خير است . قرآن ماءدبه
اى است كه براى اغتذاى روح انسانى گسترده شده است تا اين وديعه الهى در نظام هستى
لوح محفوظ حق يعنى نفس ناطقه ربانى بواسطه اغتذاى از آن با حفظ حدود الهى در مسير
تكاملى انسانى به كمال مطلق اتصال وجودى يابد، و با اشتداد جوهرى نفسانى در مدارج
قرآنى به معارج انسانى و قله شهود تام نزد رب مطلق وصول يابد. در روايات ما آمده است كه : قلب المومن عرش الله الاعظم اين كلام معصوم صادر از معصوم را با اين اصول و امهات تجليات ربانى و درجات قرآنى و مقامات انسانى تلفيق كن و انسجام ده تا دولت قرآن در صقع عرش الرحمن كه قلب انسان است طلعت دل آرايش را ارائه دهد. و به قول كمال اصفهانى : قرآن كتاب صمد است و جوهره قدسيه و زوجه ولى الله صديقه عظمى نيز در فهم هيچ مرتبه اى از مراتب اين كتاب صمدى حق معطلى ندارد پس فاطمه هم قرآن ناطق صمدى است و همانطور كه قرآن صامت صمد را در همه اعصار و امصار تحدى است كه يعنى كتاب اءحد و بى همتا است و او را كفوى نخواهد بود، حقيقه ام الكتاب ، ريحانه مصطفى را نيز در مقابل معاندين تحدى است كه وى را نيز در بين نساء عالمين كفوى در عصمت نيست زيرا كه عصمت الله اكبرى است . قرآن واجد صفت مهيمن است و مظهر اسم شريف مهيمن حق متعال است كه ((قل كل يعمل على شاكلته ))، و لذا بر همه صحف نوريه سماوى هيمنه دارد و همه كتب منزله از آسمان براى انبياى عظام از مشكاة علم قرآن بهره جسته اند، همچنين عيبه علم و ظرف معرفت و اءم الائمة را نيز در مقام عصمت مظهريت اسم شرف مهيمن است كه هيمنه بر عصمت همه انبياء دارد و آنان را در عصمت از مشكوة عصمت الله الكبرى فاطمى استضائه است ، چه اينكه در نبوت و رسالت و ولايت از مشكوة حضرت خاتم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بهره مى گيرند و فاطمه نيز مشكوة الولاية و اءم ابيها الخاتم (صلى الله عليه و آله و سلم ) است . قرآن را با اكوان و عوالم وجودى تطابق است ، لذا همانند آنها ميزان حق و معيار صدق است كه جامعيت در تغذيه همه نفوس انسانى در همه فنون الهى را داراست ؛ چه اينكه عوالم نيز در تغذيه همه موجودات جامعيت دراند. و خطابهاى تعالوا قرآن براى دعوت به مهمانى افراد لايق است ، چون رزق نفوس انسانى در آسمان هاست و خداوند سبحان نيز فياض على الاطلاق است ، و قابليت و استعداد هم داده است كه انسان را در نقطه مقابل نباتات ، درخت باژگونه اى قرار داد كه سرش به طرف آسمان است ؛ و كتاب بى نهايت قرآن حكيم را، كه حافل همه حكم و معارف و شامل جميع كلمات نوريه وجوديه است ، غذاى جان مقرر فرمود و شرط يافتن آن را هم توحّد روحانى جعل كرد. بنابراين كون جامع و معدن حكمت و وليده اءغصان نبوت ، ربيبه ائمه هدى ميزان حق و معيار صدق است و جامعيت در تغذيه معارف حقه الهيه به همه نفوس مستعدين را دارد و لذا در افق اعلاى كمالات انسانى همانند قرآن كريم خطاب تعالوا به همه جانهاى شيّقه به سوى كمال مطلق را دارد. قرآن خزائن حق است و دريايى است كه روايات سواحل و جداول آنند، قرآن بهشت آفرين است و حبل اللهى است كه از عرش حقيقت به فرش طبيعت آويخته شده است تا قاريان آن آنچه در توان دارند بخوانند و بالا روند. كتاب عظيم قرآن ، امام انسان است و منطوى بر حقايق كليه و جامع حِكَم علميه و عمليه است و تبيان كلمات غير متناهى كتاب بى پايان هستى و مبين اسرار اسماء غيبى و عينى است . و آن قلمى كه عالم را بدين زيبايى نگاشت كه دانشمندان يونانى اسم آن را ((قوسموس )) يعنى زينت نهاده اند، و آدم را به نيكوترين صورت در آورده است كه از حسن صنعتش به خويش تبريك گفته است ، همان قلم اعلاى الهى نگارنده قرآن است كه همو نيز صديقه طاهره و عقيله رسالت و مطلع انوار علوى و وديعه مصطفى ، زجاجة الوحى فاطمه عارفه به اشياء را به عصمت كبرى نگاشته است لذا عالم و آدم و قرآن و كفو الوصى از يك قلمند، كه نه شيرين تر از عالم تصور شدنى است و نه محكمتر از قرآن كتابى ، و نه مخفى تر از زهراى اطهر معصومى كه در قيامت كبراى انسانى شخصيت وجودى او همانند قرآن در نزد نقطه جامعه بين همه بصورت ((بكر)) محشور مى شود. فافهم . آنچه در اين مقالت قرائت گرديد خوشه چينى از محضر عرشى حضرتش بود كه قطره قطره جمع گرديد و تقديم شد. البته هر قطره اى از مقالت حاوى حقايقى است كه بر اهل بصيرت پوشيده نيست . در فص فاطميه آمده است : كانت فاطمة - صلوات الله عليها - صلوات الله عليها - ليلة القدر، و ليلة القدر ذات مراتب كما اءن جميع الحقايق الوجودية كذلك ، كل مرتبة دانية منها رقيقة لعاليتها، و عاليتها حقيقة لرقيقتها، قوله سبحانه : ((و لقد علمتم النشاءة الاولى فلو لا تذكرون )). و فى الاثر الرضوى ((قد علم اولو الالباب اءن هنالك لا يعلم الا بما هيهنا)) و فى الاثر الصادقى ((ان الله خلق الملك على مثال ملكوته ، و اءسس ملكوته على مثال جبروته ليستدل بملكه على ملكوته و بملكوته على جبروته )). و اعلم اءن منازل السير الحبى الوجودى فى القوس النزولية معبرة بالليل و الليالى ، و فى القوس الصعودية باليوم و الايام ، فعصمة الله الكبرى فاطمة كما اءنها ليلة القدر كذلك انها يوم الله ، و الانسان الكامل فى العصر المحمدى وعاء حقايق القرآن ، و ان شئت قلت انه قرآن ناطق ، فنزل اءحد عشر قرآنا ناطقا من تلك الليلة المباركة التى هى ليلة القدر و هى اءم الائمة فافهم ثم تدبر قوله سبحانه ((انا اعطيناك الكوثر)). قال رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم ): ((من عرفها حق معرفتها اءدرك ليلة القدر، و انما سميت فاطمة لان الخلق فطموا عن كنه معرفتها. و فى الاثر الصادقى : ((من عرف فاطمة حق معرفتها فقد ادرك ليلة القدر)). و انما فطم الخلق عن كنه معرفتها لان من ليس بذى العصمة يدرك العصمة مفهوما و لا يدركها ذوقا، و هذا مثل اءن العوام لا يدركون حقيقة ملكة الاجتهاد و كنهها ذوقا، و لا يعلمون شاءن من هو صاحب ملكة بالذوق . و العمدة فى المعرفة هى العلم الذوقى . و المراد بالذوق فى اصطلاح العارف بالله ما يجده العالم على سبيل الوجدان و الكشف لا البرهان و الكسب ، و لا على طريق الاخذ بالايمان و التقليد فان كلا منهما و ان كان معتبرا بحسب مرتبته لكنه لا يلحق بمرتبة العلوم الكشفية اذ ليس الخبر كالعيان . انتهى . خداوند متعال توفيق فهم اين حقايق ملكوتيه را عنايت فرمايد، و اميد است كه حضرت مولى خود به شرح اين فص فاطمى بپردازند تا تشنگان كوثر معارف حقه الهيه از آن كوثر علم سيراب گردند. آمين . بايد در مباحث مذكور فرق بين نبوت تشريعى و نبوت انبايى را گذاشت كه زن اگر چه به نبوت تشريعى نمى رسد ولى مى تواند از نبوت انبايى برخوردار باشد و هر چه را كه نبى تشريع مى گيرد او هم مى گيرد اگر چه زن باشد و چه بيشتر از مردان هم در نبوت انبايى نصيب داشته باشد همانند جناب صديقه نسبت به همه انبياى عظام غير از حضرت خاتم (صلى الله عليه و آله و سلم )؛ لذا به مقام شريف ليلة القدرى نائل آمده كه يازده قرآن ناطق از او متجلى شده اند. (به شرح ابيات باب 2 مراجعه گردد) حضرت مولى فرمود من به اين آقاى بزرگوار عرض كردم كه آقا جان من اين جمله را به اين سردى به او نگفتم بلكه او سوالى در مورد ليلة القدر كرد و من در حدود چهل دقيقه براى او صحبت كردم و ابتداء مقدمه گفتم و روايات راجع به اينكه ائمه عليهم السلام مى فرمايند ما ايام الله هستيم را نقل كردم و حرف پياده كردم ، حديث فرات كوفى از امام صادق را آوردم و برايش خواندم كه امام صادق (عليه السلام ) فرمود كه جده من فاطمه زهرا (عليه السلام ) ليلة القدر است و تا اينكه با اين صحبتها و نقل روايات به او جواب دادم كه ليلة القدر بنيه محمديه است . حالا اين آقا چرا به من مى خندد و با قهقهه تمسخر مى كند پس او ((العياذ بالله )) به امام صادق بايد بخندد كه جناب صديقه را ليلة القدر مى داند. اين آقا گفت : آقا همه اين حرفها حق با شماست ولى شما با اين حال چرا اين فرمايشات عرشى را به مثل اين حَلْق هاى تنگ مى گويى ؟ عرض گفتم آقا جان ارتجالا خودم چيزى نگفتم ، چون سوال كرده بود. كه شما در مورد ((انا انزلناه فى ليلة القدر)) چه مطلبى داريد كه در فهم آن به كار آيد. من هم چون ايشان از من سن بيشترى داشت و سوال كرد جهت ادب و مراعات حال ايشان كه اگر جواب ندهم جسارت مى شود جواب دادم و از اينجا حرف را شروع كردم كه ليلة القدر در مرتبه زمان هم حق است و نمى گوييم كه در اين شب و تاريكى و سايه زمين بودن دخالت ندارد و خود قرآن هم اين سايه زمين را كه شب مى گوييم ارزش داد و اين معنى ليلة القدر هم حق است ، البته در اين سايه و تاريكى شب براى انسان تجمع حواس و توحد است ولى آن كه گرفته است و يكبارگى حقايق قرآن را اءخذ مى كند مربوط به جان جناب خاتم است . چه اينكه امام صادق هم فاطمه را ليلة القدر مى داند، و تازه ليلة القدر زمانى متغير است همانند ظهر و مغرب و صبح به اختلاف آفاق در تغيير است مثلا امشب در ايران شب قدر است و شب قبل در عربستان و كشورهاى ديگر؛ چه اينكه مثلا ديروز آنجا عيد فطر بود و امروز اينجا؛ يا اين دقيقه و اين ساعت قم اذان است و نيم ساعت قبل مشهد اذان شد و گذشت و فلان شهر غربى ايران چهل دقيقه بعد اذان مى شود. پس شب قدر زمانى گر چه حق است ولى به اختلاف آفاق متغير است و اين انزل مراتب ليلة القدر است كه فوق آن دهر و سرمد هم هست . سپس مطلب عرشى اى كه ليلة القدر بنيه محمديه هست را با آن همه مقدمه ، و خواندن روايات به او جواب دادم . تازه اگر اشكالى داشت حق آن بود كه به خود من مى گفت . ولى اينكار را نكرد و... لذا اين دو بيت را نقل حرف اين آقا باعث شد كه در اين باب دفتر دل در ذيل بحث ليلة القدر سروده ام و كوتاه آمده ام . چه عجب اينكه بعد از ارتحال مرحوم علامه آقاى طباطبايى همين آقا (كه به من مسخره مى كرد - پير مردى هم بود كه مرحوم شد) مرا ديدند و گفت كه من به آقاى طباطبايى خيلى ارادت داشتم و ايشان خيلى به ما مهر و محبت داشتند ولى من در زمان حيات ايشان چيزى را مى خواستم از او بپرسم كه بالاخره يادم رفت و نشد كه از او بپرسم ، عرض كردم چه مى خواستى بپرسى ؟ گفت مى خواستم بپرسم كه به حضور امام زمان (عليه السلام ) بايد چه جورى رسيد. گفتم خوب بود مى پرسيدى كه الان ما هم از شما استفاده مى كرديم . بعد عذر خواهى كردم كه من بطرف درس مى روم و الان دارد دير مى شود و از او جدا شدم كه ديگر ايشان را نديدم تا شنيدم كه به رحمت خدا رفت ؛ حالا بجاى اينكه خداى ناكرده با اين گونه آقايان جنگ داشته باشيم با نفس خود مى جنگيم لذا در ابيات بعدى آوردم كه : گفتند آخر آن يك مرافعه چى و بين چه كسانى واقع شده كه شما گرفتار آن در طول عمرتان شديد... تا اينكه در جواب فرمود: من عمرى است كه در مرافعه بين عقل و نفس خودم گرفتار شدم و هر كدام براى خودشان حرفها دارند و هر كدام مرا به جهتى مى خوانند و من تا به حال نتوانستم بين اين دو صلح برقرار كنم . و بالاخره مسند قضا را نپذيرفت . لذا در سرودن اين ابيات به ياد فرمايش جناب سيد بن طاووس بودم . (به شرح باب ششم مراجعه گردد) در بيت پنجاه و چهارم گفته آمد كه فاطمه ليلة القدر است كه متن حديث شريف فرات كوفى از امام صادق (عليه السلام ) به شعر در آمده بود كه حضرت صادق آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) جده اش را ليلة القدر معرفى فرمود. چرا حضرت صديقه - سلام الله عليها - ليلة القدر نباشد و حال آنكه يازده قرآن ناطق در اين ليله نازل شده است ، پس فاطمه (عليه السلام ) ليلة القدر يازده قرآن ناطق است . مبانى عقلى و نقلى داريم كه منازل سير حبّى وجود، در قوس نزول ، معبر به ليل و ليالى است ؛ چنانكه در معارج ظهور صعودى ، به يوم و ايام ، بعضى از ليالى ليالى قدرند و بعضى از ايام ايام الله . (انسان و قرآن ص 213) جناب متاءله سبزوارى در شرح اسماء در شرح بند 54 ((يا رب الليل و النهار)) فرمايد: يشمل اطلاق الليل و النهار باطن ليلة القدر و حقيقة يوم القيامة اءعنى السلسلة الطولية النزولية و العروجية ، و اشير الى الاول بقوله تعالى تنزل الملائكة و الروح فيها باذن ربهم من كل امر والى الثانى بقوله تعالى يعرج الملائكة و الروح اليه فى يوم كان مقداره خمسين الف سنة (معارج /4). و در تعليقه آن فرمود: ففى السلسلة الطولية النزولية اختفاء نور الوجود كالليل الصورى ؛ و فى السلسلة العروجية طلوع النور بعد ما غربت فى المواد و الاجسام عن افق النفس و القلب كاليوم الصورى . مطلب فوق را در شرح مثنوى عارف رومى نيز دارد با بيانات ديگر كه نقل مى شود: عارف ياد شده در مجلد ثانى مثنوى گويد: و از تاءويلات شب قدر سلسله طوليه نزوليه است كه مد سير نور حق است در قوس نزول ، چه نور در آن در تنزل است ؛ چنانكه باطن يوم القيمة سلسلة طوليه عروجيه است كه مد سير نور حق است در قوس صعود، چه در اشتداد و ترقى و عروج است ، قال الله تعالى : يعرج الملائكة و الروح اليه الاية )). (انسان و قرآن ص 250) از وجود در قوس نزول چون تعبير به ليل مى شود لذا در قوس نزول ترتيب آن بصورت ترتيب در غيب مطرح شده است ؛ و جون از سير حبّى وجود در قوس صعود تعبير به يوم مى گردد لذا در قوس صعود از ترتيب آن به ترتيب شهودى تعبير شده است . ((به شرح ابيات 54 به بعد همين باب و شرح بيت 3 از باب سيزدهم مراجعه گردد.)) لذا در بيت قبلى چون سخن از ترتيب غيبى و ترتيب شهودى به ميان آمده است در اين بيت نيز طفره مطلقا محال دانسته شده است . شرح بيت 27 به بعد باب 8 نيز در مقام بكار آيد. چه اينكه شرح ابيات باب چهاردهم از نيز در مقام شانى بسزاست . طفره در قوس نزول و صعود چه در ماديات و چه در معنويات محال است . شى ء تا از حدود جسميه و جماديه و نباتيه نگذشت به نخستين درجات عقليه نمى رسد. نقل از وجود مادى تا به وجود عقلى اولا نقل به عالم حس و پس از آن نقل به عالم خيال و پس از آن انتقال به عالم عقل است . بر اساس استحاله طفره و تجافى است كه عالم و آدم را تطابق است يعنى عالم در قوس نزول بر پايه تثليث ، عقل ، مثال ، ماده ، است و آدم در قوس صعود بر پايه ، ماده ((بدن )) و خيال و عقل است كه وقتى در قوس صعود از عالم عقل عبور كند به مقام لا يقفى برسد، عديل صادر اول مى گردد و با وى اتحاد تعلقى وجودى مى يابد كه آن مقام فوق عالم بودن اوست . قاعده امكان اشرف و اخس را جناب صدر المتاءلهين از ميراث جناب فيلسوف اول مى داند.
|
