 |
|
شرح دفتر دل علامه حسن زاده آملي (جلد دوم ) شارح : صمدي آملى - ۴۶ -
از امام صادق (عليه السلام ) روايت شده است كه :
ان الجمع بلا تفرقة زندقة ، و التفرقة بدون الجمع تعطيل ، و
الجمع بينهما توحيد. در مشهد اعلى و مرصد اسنى موحد حقيقى ما سواى حق از زمين و آسمان و غيب و شهادت را بهم مرتبط مى بيند و بينشان فاصله اى نمى نگرد لذا وحدت عالم را بعنوان دليل بر توحيد حق تعالى مشاهده مى كند اگر چه هر يك از اين موجودات به حياله ، بر وحدانيت او دلالت مى كنند. موحد واقعى همه را در حكم يك چيز مى بيند و با نظر تفرقه و جدايى به آسمان و زمين و ساير موجودات نگاه نمى كند. جناب عارف نامدار آقا ميرزا محمد رضا قمشه اى در تعليقاتش بر تمهيد القواعد، در بيان حديث مذكور از امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد: طائفه اى از متصوفه بر اين باورند كه وجود حقيقت واحده اى است كه در آن تكثر نيست و براى آن تشاءنى نبود، و آنچه از ممكنات مكثره كه ديده مى شود امور موهومه باطل الذات اند مثل دومى آنچه را كه چشم لوچ آن را مى بيند. و اين گروه زندقه و حجودند كه براى حق متعال از راه نفى ممكنات نفى فاعليت نمودند و چون كه فاعليت حق تعالى عين ذات اوست پس نفى فاعليت او مستلزم نفى ذات حق است و به همين نظر امام (عليه السلام ) فرمود كه جمع بلا تفرقه زندقه است . و طائفه اى ديگر از آنان بر اين طريق اند كه ممكنات موجودند و جاعل و فاعل ندارند و وجود مطلق متحد با اين ممكنات بلكه عين آنها است . و اين هم در حقيقت ابطال موجودات و تعطيل آنها در وجود است كه معطى وجود ندارند زيرا فرض در اين است كه واجب در خارج از آنها نيست و قهرا شى ء هم كه معطى خويش نخواهد بود و ممكن به وجوب ذاتى متصف نمى شود؛ و به اين جهت امام (عليه السلام ) به قولش اشارت فرمود كه تفرقه بدون جمع تعطيل است . از اين دو بيان ظاهر مى شود كه هر دو قول مشتمل بر تناقض است چونكه جمع بلا تفرقه مستلزم نفى جمع است و تفرقه بدون جمع مستلزم نفى تفرقه است . پس هر چه كه از حق صادر مى شود اءثر اوست كه وجود است و غير او نيست محض و عدم صرف و باطل بالذات است و چيزى كه عدم محض باشد، نيست محض است ، چيزى نيست تا اينكه داراى اثر باشد، در حاليكه وقتى تاءمل در اشياء ممكنه بنمايى مى يابى كه ظهورشان به وجود است ، كه اگر وجود نبود براى اين ممكنات ظهورى نبود تا چه رسد كه داراى اثرى باشند. پس وقتى وجود متحقق در موطنى شود اثر لايق بدان موطن هم بدنبال آن متجلى مى گردد. و مى يابى كه ممكنات داراى دو اعتبارند: يكى وجودشان و ديگرى حدودشان پس وجودات مقيده و محدودند پس به قيد و حدشان به اءسماى لفظى ناميده مى شوند و گفته مى شود كه اين زمين است ، و آن آفتاب و آن يكى ماه و فلك و ملك و هكذا، و لذا اين حدود در كتب حكميه بلكه در جوامع روايى به ماهيت تعبير مى گردد، و چونكه براى حق تعالى حد نيست لذا ماهيتى هم ندارد كه وجود بحت بسيط است . اللهم انت الملك الحق الذى لا اله الا انت ... لم تعن فى قدرتك ، و لم تشارك فى الهيتك ، و لم تعلم لك مائية فتكون للاشياء المختلفة مجانسا. الخ . خلق متوهم و حق متحقق بلكه خلق عين حق است در جهت بى حدى ، و اول و آخر و ظاهر و باطن و قرب و بعد و غيب و شهادت و از اين قبيل الفاظ و مفاهيم متقابله به قياس و لحاظ ما اس . پس حق تعالى جميع اشياء است و هيچ يك از آنها نيست . اعنى تعين را بردار و كمال را بگذار. لذا ممكنات را از اين سوى حدى است و از آن سوى بى حدند؛ چون شئون و روابط بى حدند؛ نظير امواج و دريا. و نه اين كه ماسواى او مع او نيست يعنى كفو او نيست بلكه دون اوست و چون معلول است مع علت نيست بلكه بعد او است زيرا كه معنى دوم موهون است و معنى سوم اگر چه صحيح است ولى اقناعى است و باز دو ديدن است و حال اينكه ((يا هو يا من لا هو الا هو)). و پوشيده نيست كه معنى دوم حرف متكلمين است و معنى سوم كلام مشايين و ديگر حكماى الهى است و معنى اول حق عارف بالله است (نكته 513). ان الوجود واحد شخص احدى صمدى مطلق عن الاطلاق و التقييد و هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن و ان جميع اسمائه سبحانه الا ما استاءثره لنفسه متحقق فى كل كلمة و آية و ان كان تسمى بالصفة الغالبة على غيرها و الاسم القاهرة على غيره و لذا اشتمل كل شى ء على كل شى ء و لا جل سريان الحق فى جميع الموجودات ، يتبين ان الاخرية هى عين الاوليه لان جميع الموجودات شى ء واحد فهو الكل فى وحدة . بر اساس موضوع فلسفه در حكمت رائج مشاء كه در وجود مطلق بحث مى كند در كتب مشاء قسمى خلق و قسمى خالق است ، آنكه خالق است واجب الوجود بذاته و علت است و مجرد از انواع تجرد است و آن كه خلق و معلول است قسمى از آن عقول است و قسمى دون آن كه عقول عرضيه و نفوس اند. لذا در مسائل تقسيمى فلسفه رائج از علت و معلول به عنوان دو امر موجود نام مى برد و در كان الله و لم يكن معه شى ء و هو الان كما كان گويند كه خدا بود و هيچ نبود و بعد از فاصله اى زمانى خلق را آفريده است كه نظر متكلمين بر آن است . علاوه اينكه بحث علت و معلول به اصطلاح حكيم و اثر و موثر به اصطلاح متكلم به جايى رسيد كه متكلم قائل به انقطاع فيض شد و حكيم مشايى قائل به حقايق متباينه . البته تفوه به علت و معلول به معناى مرتكز در اذهان متاءخرين از مشائين نشاءت مى گيرد چون جناب صدر المتاءلهين در اول شواهد ربوبيه فرمود كه بين ما و بين مشاء متقدم عند التفتيش اختلافى نيست . در تعليقات حضرت مولى بر بخش علت و معلول تجريد الاعتقاد آمده است : اقول : الامر الاهم فى المقام هو ان يعلم ان العلة و المعول بمعناها المتعارف فى الاذهان لا يجرى على الاول تعالى و آياته التى هى مظاهر اسمائه التى هى شئون ذاته الصمدية التى لا جوف لها، و ان التمايز بين الحق سبحانه و بين الخلق ليس تمايزا تقابليا بل التمايز هو تميز المحيط عن المحاط بالتعين الاحاطى و الشمول الاطلاقى الذى هو الوجودة بمعناها الحقيقى بل اطلاق الوحدة من باب التفخيم و هذا الاطلاق الحقيقى الاحاطى جائز للجميع و لا يشذ عن حيطته شى ء فهو الكمال الحقيقى و هو سبحانه محيط على كل شى ء فقط. فيحب تلطيف السر فى معنى الصدور و التمييز بين الحق و الخلق و كون العلة و المعلول على النحو المعهود المتعارف فى الاذهان السافلة ليس على ما ينبغى بعز جلاله و عظموته سبحانه و تعالى و بالجملة يجب الوصول الى نيل التوحيد (الصمدى ) القرآنى حتى يعلم ان البينونة بين العلة و معلولها فى المقام ليست عزلية بل و صفية بمعنى سلب السلوب و الحدود و النواقص عنه تعالى حتى يعلم ان اطلاق العلة و المعلول فى المقام على ضرب من التوسع فى التعبير ارفع و اشمخ فى المعنى المعهود. لذا در ديوان حضرتش آمده است : علت و معلول در حكمت متعاليه به همان ممشاى عرفاى شامخين است كه در مبحث وجود رابط و رابطى آمده و وجود رابط بر ما سوى الله اطلاق مى شود بدين معنى كه معلول مطلقا عين الربط به علت مفيضه است و هيچ نحوه استقلال ندارد. پس وجود معلول بعينه از حيث وجوديش براى علت تامه است يعنى معلولات انحاء وجودات به جعل ابدايى بسيطاند. و به وجودات معلوله روابطه محضه گويند و اضافه اين وجودات به علت مفيضه اضافه اشراقيه قائمه به يك طرف عينى يعنى وجود علت جل شاءنها است . و عليت و معلوليت بدين مبناى رصين صواب است نه اينكه بين علت و معلول وحدت عددى تصور مى گردد چنانكه اذهان سافله بدان تفوه مى نمايند. پس عليت بمعناى وحدت حقه حقيقيه هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن حق است . فتدبر. از لفظ ((بيچاره )) معلوم است كه اعتراض به مجنون است در اينكه چرا شما به ليلى فقط ميلت فزون تر شد، آنكه در عالم همانند ليلى شيرين و دلنواز نيست را نشان ده ؛ لذا در ابيات بعدى فرمود: وجه شى ء ظهور و مظهر بروز آثار اوست ، پس به هر سوى روى بياورى اين وجه است و اين وجه وجهى است كه آن را ظهر و خلف نبود و اين عمودى است كه اشيا بدو قائم اند. (نصوص الحكم فص 2 ص 32) وجه هر شى ء آن جهتى است كه با آن مواجه ديگران مى شود و با ايشان ظهور و تجلى مى كند پس وجه هر كس مظهر اوست پس هر چيزى به جز مظاهر صفات يا اسماء الهيه را هلاك و بوار از جمله لوازم است . و وجود وجه الله است و به هر سو روى كنى جز اين وجه نيست بلكه وجود مساوق حق است و به هر طرف روى آورى حق سبحانه مواجه تو است و با تو در آن جهت ظهور و تجلى مى كند. (نكته 979) واجب تعالى با ما سوى معيت قيوميه و اضافه اشراقيه دارد كه موجودات در هوياتشان روابط محض اند و فقر نورى اند و تا علت شناخته نشود، معلول شناخته نمى شود، ما راءيت شيئا الا و راءيت الله قبله لذا در هر موجودى اول وجه الله و نور خدا ديده مى شود سپس آن موجود كه ((بيده ملكوت كل شى ء)). لذا آثار اعيان خارجى در جميع عوالم از وجود ذى وجود حضرت حق جل شاءنه است . بر همين اساس است كه در هر چيزى وجه الله است كه ظهور و بروز دارد يعنى هر كلمه اى از كلمات نظام هستى حاوى حيات ، علم و شعور، قدرت و اراده ، ساير كمالات اوصاف الهيه است ، لذا در بيت بعدى فرمود: در اين بهشت بدين زيبايى چرا كار بد مى كند كه بر او جهنم مى گردد. شرح ابيات 8 الى 23 باب 14 به كار مى آيد. فص هفتم از فصوص الحكم فارابى در تنزيه حق متعال از ماهيت جنسيه ، و فص هشتم آن در تنزيه او از ماهيت نوعيه ، و فص نهم آن در اثبات بساطت و احديت حق است ، و فص دهم آن در تنزيه حق متعال از ضدونّد است . كه با مراجعه به شرح آن از مولاى مكرمم بنام ((نصوص الحكم بر فصوص الحكم )) ترا كفايت مى كند. شرح باب سيزدهم نيز در مقام ما بكار آيد. و اگر واحد بالعدد باشد معنى آن اين است كه زمين يكى ، و آسمان يكى ، و اين يكى ، و آن يكى ، و خدا هم يكى ، و اين محض نقص است . پس هر موجودى قائم به اوست و او حد ندارد كه صمد است يعنى واحد است به وحدت حقه حقيقيه صمديه ذاتيه كه بسيط الحقيقه است . به بهلول گفتند: مجانين شهر را مى دانى چندند؟ گفت : شمردن آن مشكل است از عقلاء بپرس تا بگويم . موحد حقيقى او را صمد و پر مى يابد كه كم ندارد، پرى بيكران كه حد ندارد يعنى زوج تركيبى را به حريم ذاتش راه نيست پس فرد حقيقى اش مى داند و خير محضش مى يابد كه خردلى رقم شر از قلم صنعش صادر نشده است و از ذره تا بيضا، از ازل تا ابد را اسماى حسناى او مشاهده مى كند كه همه روابط محض و صرف آن واجب بالذاتند. او يكتاى همه و قيم و قيوم همه است . فهو الاحد الحق الذى لا يشذ عنه مثقال حبة من خردل فهو الكل فى وحدته فالحق سبحانه لا يشمل بحد و لا يحسب بعد من غير حاجة الى التمسك ببطلان العروض . لذا به عنوان تنظير در ابيات بعدى آمده است : و الاسم الله مستجمع لجميع الصفات الكمالية لان الربوبية تقتضيه فان كل كلمة وجودية من العالمين تستدعى ان يكون معطى وجودها موجودا حيا عالما قادرا و هكذا فالاسم الله الاسم الاعظم الذى يحوى سائر الاسماء الحسنى و الصفات العليا و هى كالسدنة للاسم الله . پس آنكه در بيت مذكور فرمود به حق تعالى به جهت احوال عالم ، اسامى اطلاق مى شود وگرنه خود ذات حق تعالى با صرف نظر از عالم نه اسمى دارد و نه رسمى ؛ در كلام صدر المتاءلهين هم آمده است كه بزرگترين اسم خداوند كه حاوى همه اسماى حسنى و صفات علياست كه همان اسم ((الله )) است به لحاظ عالم و ماءلوه است زيرا ((الله )) نسبت به عالم و ماءلوه ربوبيت دارد و اقتضاى ربوبيت آن است كه زنده و دانا و توانا و ديگر اوصاف كماليه و اسماء جماليه و جلاليه را داشته باشد. به همين جهت است كه سلب الوهيت از حق تعالى مستحبل است ، و الالوهة تقتضى ماءلوها اءى مربوبا الحمد لله رب العالمين و هو سبحانه فى السماء اله و فى الاض اله . و بالجملة اءن الالوهية مرتبة الوجود المطلق ، و المرتبة عبارة عن حقيقته اءيصا لا من حيث تجردها بل من حيث معقولية نسبها الجامعة بينها و بين الوجود المظهر ظهرت بوجود واحد تعين و تعدد فى مراتبها و بحسبها (مصباح الانس ص 46). در رساله نور على نور ص 17 آمده است : ((صفات حيات و علم و اراده و قدرت و سمع و بصر و كلام ، ائمه سبعه و امهات صفات الهى اند، و حيات امام ائمه است كه وجود غير او متصور نمى شود مگر بعد از وجود او. و همچنين اسماء مشتق از آنها يعنى اسم حى امام عالم و مريد و قادر و سمع و بصير و متكلم است و اين هفت اسم ائمه سبعه باقى اسمايند، و حى امام ائمه اسماء است و قيوم يعنى قائم بذاته مقوم و مقيم لغيره ، و الوهت رب مطلق بودن است . الحمد لله رب العالمين ، هو الذى فى السماء اله و فى الارض اله .
|
