طبقه اول
فلسفه اسلامی با ابويوسف يعقوب بن اسحاق كندی معروف به " فيلسوف
العرب " آغاز میشود . الكندی عرب خالص است ، معاصر است با مأمون و
معتصم ، با حنين بن اسحاق و عبدالمسيح بن ناعمه حمصی مترجمان
معروف معاصر است ، در مقدمه كتاب " اثولوجيا " مینويسد : " آنرا
عبدالمسيح ترجمه كرد و ابويعقوب كندی تهذيب و اصلاح كرد " در
اينكه آيا او خود مترجم هم بوده است ترديد كردهاند ، ولی از
ابومعشر بلخی شاگرد كندی نقل شده كه كندی يكی از چهار مترجم درجه
اول دوره اسلامی است .
دوره كندی دوره ترجمه است ولی خود كندی فيلسوفی صاحبنظر و بلند
قدر است . در حدود دويست و هفتاد كتاب و رساله به كندی نسبت داده
شده است . ابن النديم فهرست كتابهای او را در رشتههای مختلف :
منطق ، فلسفه ، نجوم ، حساب ، هندسه ، طب ، اصول عقائد دينی فهرست
كرده است ، برخی از نسخههای كتب كندی اخيرا به دست آمده و چاپ
شده ، معلوم میشود ارزش اين فيلسوف بسيار بيش از آن است كه قبلا
تصور میشد . كندی قطعا يكی از نوابغ جهان و از ستارگان قدر اول
دوره اسلامی است . برخی از اروپائيان او را يكی از دوازده چهره
عقلی تاريخ بشر كه تأثير فراوان داشتهاند شمردهاند ( 1 )
كندی مردی خودساخته بوده است . تاريخ نشان نمیدهد كه در طبقه مقدم
بر او و يا در طبقه خود او فيلسوفی صاحب نظر اعم از مسلمان يا غير
مسلمان وجود داشته است
درباره كندی همين قدر نوشتهاند كه در بصره و بغداد به تحصيل
پرداخت و میدانيم كه در آن وقت نه در بصره و نه در بغداد فيلسوفی
وجود نداشته است . اينست كه كندی سرسلسله حلقات فلاسفه اسلامی است
بدون آنكه خود به حلقهای و طبقهای ديگر وابسته باشد
آقای تقیزاده در تاريخ علوم در اسلام ، و پرفسور كربن در تاريخ
فلسفه اسلامی نوشتهاند كه كندی در رسالهای مدت امپراطوری عرب (
خلافت ) را پيشبينی كرده است كه مطابق ( ولااقل نزديك به واقع )
درآمده است .
پاورقی : ( 1 ) هانری كربن تاريخ فلسفه
اسلامی صفحه 199 و دكتر نصر ، سه حكيم مسلمان صفحه . 16 آقای دكتر
نصر در حواشی صفحه 166 مینويسد : كاردانوس نام كندی را همرديف
نامهای ارشميدس ، ارسطو ، اقليدس آورده است
ما در اينجا عبارت پرفسور كربن را میآوريم : " اين فيلسوف " در
رسالهای ، مدت امپراطوری عرب را از طريق محاسباتی كه هم از علوم
يونانی ، من جمله اختر شماری ، اقتباس كرده و هم از تفسير متون
قرآنی استفاده نموده مساوی 693 سال پيش بينی كرد ( 1 )
اينكه برخی نوشتهاند : " تمايل و آشنائی مسلمين بافلسفه يونانی با
ترجمه آثار حكمای يونان و اسكندريه و تفاسير و شروح آنها و همچنين
با تعليمات گروهی مانند قويری ، يوحنابن حيلان و ابويحيی المروزی (
مرورودی سريانی ) و ابو بشر متی بن يونسو ابو زكريا يحيی بن عدی
آغاز شد " ( 2 ) صحيح نيست ، تمايل و آشنائی مسلمين و بلكه پيدايش
فيلسوف صاحب نظر در ميان آنها قبل از دوره افراد نامبرده به وقوع
پيوست فلسفه اسلامی با ابويوسف يعقوب كندی آغاز میشود و به وسيله
شاگردان او ادامه میيابد
شخصيتهای نامبرده برخی ( ابراهيم قويری ، ابراهيم مروزی ، يوحنابن
حيلان ، ابن كرنيب ) با شاگردان كندی هم دوره و هم طبقهاند و
برخی ( ابوبشربن متی و يحيی بن عدی ) چنانكه بعدا خواهيم گفت در
طبقه سوم و چهارم محسوب میشوند . بعدا درباره اين مطلب توضيح
بيشتری خواهيم داد و مقدار تأثير افراد نامبرده را بيان خواهيم
نمود
كندی ، همچنانكه فيلسوفی عاليقدر بوده ، مسلمانی متصلب و پاك
اعتقاد و مدافع بوده است ، كتب زيادی در حمايت دين اسلام نوشته است
، بعضی به اتكاء برخی قرائن او را شيعه دانستهاند ( 3 ) كندی از
افرادی است كه در هر مسالهای كه ميان اصول اسلامی و اصول فلسفه ،
تعارض يافته است جانب اسلام را گرفته است ، چنانكه از عقيده خاص
او درباره حدوث زمانی عالم و حشر اجساد پيداست . كندی از افرادی
است كه هميشه كوشا بوده است كه معارف اسلامی و اصول فلسفی را با
يكديگر توفيق دهد .
پاورقی : ( 1 ) تاريخ فلسفه اسلامی صفحه .
199 ( 2 ) دكتر ذبيح الله صفا ، تاريخ علوم عقلی در اسلام صفحه 161
( 3 ) شيخ عبدالله نعمه . فلاسفه شيعه
اين همان كاری است كه با كندی شروع شد و ادامه يافت . عجيب اينست
كه برخی او را به علت اينكه نامش يعقوب و نام پدرش اسحاق ، و
كنيهاش ابويوسف است يهودی پنداشتهاند و عجيبتر اينكه در بعضی
روايات كه قطعا مجعول است از او به عنوان كسی ياد كردهاند كه در
نظر داشته ردی بر قرآن مجيد بنويسد
امروز در اثر تحقيقاتی كه به عمل آمده روشن شده كه اولا ارزش علمی
و فلسفی كندی بيش از آن است كه قبلا تصور میشد ، ثانيا مسلمانی
پاك اعتقاد و مدافع و احتمالا شيعه بوده است ، ثالثا به واسطه
موقعيت علمی و اجتماعی محسود بوده است و نسبتهای ناروا به او
مولود آن حسادتها است
همانطور كه قبلا اشاره شد ، كندی شخصيت منحصر به فرد طبقه خودش است
شخصيتی ديگر ، اعم از مسلمان و غير مسلمان كه فيلسوفی صاحب نظر
باشد در طبقه و دوره او وجود ندارد . كندی در حدود سال 258 در
گذشته است
طبقه دوم
اين طبقه از دو گروه مختلف تشكيل میشود : گروه شاگردان كندی و
گروهی كه شاگرد كندی نبودهاند . اما گروه اول : 1 - ابوالعباس ،
احمدبن الطيب سرخسی ، بزرگترين شاگرد كندی بوده است . در سال 218
متولد و در سال 286 به دست قاسم بن عبيدالله وزير معتضد به قتل
رسيده است . ابن ابی اصيبعه پنجاه و چهار كتاب و رساله از او نام
میبرد كه ظاهرا هيچكدام در دست نيست . از جمله كتاب المسالك و
الممالك در جغرافيا و شايد اولين جغرافی نويس جهان اسلام او باشد ،
ديگر كتابی در فرق بين نحو و منطق ، ديگر كتابی در اينكه اصول و
اركان فلسفه بعضی مبتنی بر بعض ديگر است ، و ديگر كتابی در قوانين
عام فن ديالكتيك ( جدل )
هانری كربن مینويسد : " او الفبای صداداری اختراع كرد كه وسيله
حمزه اصفهانی تكميل شد " و هم او مینويسد : " در مورد تسميههائی
كه در زبان عربی برای تعيين رواقيون به كار ميرود ، اطلاعات
گرانبهائی به دست داد كه بدون آنها خاطره رواقيون در روايات
اسلامی اندكی در پرده ابهام قرار داشت
" اين مرد نيز از تكفير بی نصيب نمانده است .
سرخسی طبق نقل ريحانة الارب از اعيان الشيعة از لسان الميزان شيعه
بوده است
2 - ابوزيد ، احمدبن سهل بلخی . هم اديب بوده و هم فيلسوف ، ابن
النديم شرح حال او را در رديف ادبا و نويسندگان آورده است و كتب
فلسفی او را نيز همانجا بيان كرده است ( 1 ) ولی در ضمن احوال
محمدبن زكريای رازی ( در رديف اطبا ) كه فلسفه را نزد بلخی خوانده
است ، مختصری مگر اينكه فرض كنيم بلخی لااقل حدود صد سال عمر كرده
است .
ولی معجم الادباء تصريح میكند كه وی 87 يا 88 سال عمر كرد ، پس
اگر او در سال 322 در گذشته باشد در وقت فوت كندی 13 يا 14 سال
داشته است . شايد بلخی شاگرد معالواسطه كندی بوده است
بلخی نيز احتمالا شيعه است و هم رمی به كفر والحاد شده است ( 1 )
میگويند ابوالحسن عامری ، فيلسوف معروف كه بعد دربارهاش سخن
خواهيم گفت شاگرد بلخی بوده است . ولی چنانكه بعدا خواهيم گفت
بعيد بنظر میرسد
3 - ابومعشر ، جعفربن محمد بلخی . در ابتدا از اصحاب حديث ، و
دشمن كندی و مسلك او بود ، كندی با حيله و تدبير او را به نجوم و
رياضی علاقهمند ساخت و از آزارش راحت شد و بنابر نقل الفهرست در
حلقه شاگردان الكندی در آمد ( 2 ) ابومعشر بيش از صد سال عمر كرده
و در سال 272 درگذشته است ، او پيش از آنكه فيلسوف باشد ، مورخ و
منجم است
ابن النديم چند نفر بنام حسنويه و نفطويه و سلمويه و يك نفر ديگر
بهمين وزن ياد میكند كه شاگرد كندی بودهاند . ما بيش از آنچه
ابنالنديم ذكر كرده از آنها اطلاعی نداريم . اين قدر میدانيم كه
يك نفر طبيب بنام سلموية بن بنان معاصر كندی است كه طبيب مخصوص
معتصم بوده و ابن النديم و ابن ابی اصيبعه به تفصيل دربارهاش بحث
كردهاند و او نصرانی و سريانی بوده است ( 3 ) اما اينكه اين
سلمويه همان است كه ابن النديم او را از شاگردان كندی شمرده است ؟
نمیدانيم
از جمله شاگردان كندی مردی بوده بنام " دبيس محمدبن يزيد " و ابن
النديم بالاجمال از او ياد كرده است ( 4 ) و شخص ديگری به نام "
زرنب " كه ابن ابی اصيبعه اسرائيل و قويری هر دو به سوی بغداد
رهسپار شدند ، اسرائيل به امور دينی پرداخت و قويری به كار تعليم
مشغول شد .
پاورقی : ( 1 ) فلاسفه شيعه صفحات 113 - .
124 ( 2 ) الفهرست ، صفحه . 179 ( 3 ) الفهرست صفحه 426 و
عيونالانباءج 2 صفحات 105 - . 114 ( 4 ) الفهرست صفحه . 520
يوحنابن حيلان نيز به كارهای دينی پرداخت و ابراهيم مروزی به
بغداد آمد و ابوبشر متی نزد او تحصيل كرد " ( 1 )
پاورقی : ( 1 ) عيون الانباءج 3 صفحه . 225
از سخن فارابی پيدا است كه تعليم و تعلم در حوزه انطاكيه كه حوزه
نصرانی بوده منحصر بوده به منطق ، آنهم تا اواخر اشكال وجوديه .
فارابی طبق گفته خودش منطق را نزد يوحنابن حيلان آموخته است و
میگويد همين كه كار تعليم بدست مسلمين افتاد تحريم بقيه منطق (
كه قبلا كليسا تحريم كرده بود ) لغو شد
مسعودی در كتاب معروف التنبيه والاشراف میگويد : " ما در كتاب
فنون المعارفو ماجرافی الدهور السوالف " گفتهايم بچه سبب ،
مقارن زمان عمربن عبد العزيز ، تعليم از اسكندريه به انطاكيه
منتقل شد و مقارن ايام متوكل از انطاكيه به حران منتقل گشت ، و در
زمان معتضد ( 289 279 ) امور تعليم بدست ابراهيم قويری و يوحنابن
حيلان ( متوفا در ايام مقتدر در بغداد ) و ابراهيم مروزی افتاد و
بعد از آنها منتهی شد به ابواحمدبن كرنيب و ابو بشر متی و بعد از
آنها به ابونصر فارابی رسيد
قويری ، بنا بگفته ابن النديم ، استاد ابوبشر متی بوده است
2 - ابويحيی ، ابراهيم مروزی سابقالذكر . او نيز استاد ابوبشر متی
بوده است . ابن النديم میگويد مردی فاضل ولكن سريانی بود و هر چه
در منطق كتاب نوشته به لغت سريانی است ( 2 )
3 - يوحنابن حيلان ، همان است كه نامش قبلا در ذيل نام ابراهيم
قويری برده شد . و گفتيم كه استاد منطق فارابی بوده است ، معلوم
نيست كه فارابی منطق را در كجا نزد يوحنا تحصيل كرده است ، بعضی
نوشتهاند كه فارابی برای تحصيل منطق نزد يوحنا به حران رفت ( 3 )
ابن قفطی تصريح میكند كه در بغداد بوده است ( 4 ) از ظاهر سخن
فارابی كه قبلا از عيون الانباء نقل كرديم برمیآيد كه يوحنا به
بغداد نيامده است
پاورقی : ( 1 ) عيون الانباءج 3 صفحه . 225 ( 2 )
الفهرست صفحه 382 و تاريخ الحكماء قفطی صفحه . 435 ( 3 ) ابن خلكان
، و فيات الاعيان
( 4 ) تاريخ الحكماء صفحه . 277
4 - ابوالعباس محمد بن محمد ايرانشهری نيشابوری . از اين شخص
اطلاع صحيحی در دست نيست ، ابوريحان بيرونی درالاثار الباقيه و
ناصر خسرو در زاد المسافرين از او ياد كردهاند ، گويند برخی عقائد
فلسفی محمدبن زكريای رازی درباره قدم مكان و هيولا متخذ از او است
و هم میگويند مدعی نبوت و پيامبری عجم بوده است ( 1 ) ايرانشهری
معلوم نيست از گروه پيروان و شاگردان كندی است يا از گروه قويری و
ابن حيلان و مروزی ، و يا خود مستقل از همه اينها است و بگروه
سومی وابسته است
از آنچه تاكنون گفته شد معلوم شد تا حدود اوائل قرن چهارم دو نحله
فلسفی وجود داشته است . نحلهای كه از كندی آغاز شده است كه شامل
تعليم منطق و فلسفه و طب و نجوم و موسيقی و غيره بوده است و نحله
حرانيها كه ظاهرا در ابتدا از منطق تجاوز نمیكرده است
طبقه سوم
در اين طبقه پنج نفر قابل ذكرند : 1 - ابوبكر محمدبن زكريای رازی
كه به " جالينوس العرب " اشتهار يافته است . بيشتر شهرت و هم تخصص
وی در طب است . در اين فن از طراز اول تاريخ شمرده میشود ، برخی
او را در طب عملی و تجربی بر بوعلی ترجيح دادهاند . در سال 251
متولد شده و در سال 313 در گذشته است ، قبلا گفتيم كه ابنالنديم
او را شاگرد بلخی شمرده است و احتمالا اين بلخی همان ابوزيد بلخی
شاگرد كندی است ، عليهذا رازی شاگرد شاگرد كندی است .
پاورقی : ( 1 ) مقدمه ترجمه السيره الفلسفية
رازی به قلم دكتر مهدی محقق
قرائن ديگری بدست آمده كه تأييد میكند استاد رازی همان ابوزيد
بلخی است ( 1 )
ابوزيد در سال 243 يا 244 متولد شد و از شاگرد خود رازی كه در 251
متولد شده است 7 يا 8 سال بزرگتر بوده است و البته اين بعيد نيست ،
خصوصا با توجه به اينكه رازی در بزرگسالی به تحصيل اشتغال پيدا
كرده است . ابوزيد 9 سال هم بعد از شاگرد خود زنده بوده است .
استاد ديگر رازی ابوالعباس ايرانشهری است كه قبلا نام برديم و
اطلاع درستی از او در دست نيست
رازی عقايد فلسفی خاص دارد ، به فلسفه ارسطوئی زمان خويش تسليم
نبوده است ، درباب تركيب جسم قائل به " اجزاء ذرهای " بوده است .
عقيده خاصی درباب قدمای خمسه داشته است كه معروف است و كم و بيش
در كتب فلسفه مطرح است . عقايد فلسفی رازی را درباب قدمای خمسه ،
فارابی ، ابوالحسين شهيد بلخی ، علی بن رضوان مصری ، ابن الهيثم
بصری رد كردهاند
در فهرست كتب رازی ، كتابی " فی النبوات " آمده كه ديگران به طعن
و استهزاء نام او را " نقض الاديان " نهادهاند و كتاب ديگری بنام
" فی حيل المتنبئين " و ديگران به طعن نام او را " مخاريق الانبياء
" گذاشتهاند . اين كتابها در دست نيست ، ولی متكلمين اسماعيلی از
قبيل ابوحاتم رازی و ناصر خسرو ( و شايد منقول از ابوحاتم ) در
كتب خود به نقل قول از رازی مطالبی آورده مبنی بر اينكه او منكر
نبوات بوده است
هر چند ابوحاتم نام رازی را نبرده است و از او با كلمه " ملحد "
ياد كرده است ولی مسلم است كه منظور او محمدبن زكريای رازی است
نظر باينكه آن كتب در دست نيست ، نمیتوان اظهار نظر قطعی كرد ،
ولی از مجموع قرائن میتوان بدست آورد كه رازی منكر نبوات نبوده و
با " متنبئين " ( مدعيان دروغی نبوت ) در ستيزه بوده است ، مباحثات
رازی با ابوحاتم اسماعيلی در منزل يكی از بزرگان ری در حضور اكابر
و بزرگان شهر و علی رؤس الاشهاد محال است كه در زمينه ابطال نبوات
باشد و رازی صريحا و علنا همه نبوات را تكذيب كند و همه مذاهب را
باطل بداند و در نهايت احترام هم زيست نمايد .
پاورقی : ( 1 ) شرح حال و آثار و افكار رازی
، به قلم دكتر مهدی محقق در مقدمه ترجمه السيره الفلسفية رازی ص .
7
اينكه برخی ادعا میكنند كه ابوريحان بيرونی كتابی بنام " نقض
الاديان " و كتابی بنام " مخاريق الانبياء " به رازی نسبت داده
است ( 1 ) بهيچ وجه صحيح نيست . ابوريحان يكی از آن كتابها را " فی
النبوات " ديگری را " فی حيل المتنبئين " میخواند و بدنبال نام
هر كدام كلمه " يدعی " را اضافه ميكند و میرساند كه اين نام را
ديگران داده اند . ابن ابی اصيبعه ضمن اينكه نسبت چنين كتابی را به
رازی انكار میكند احتمال میدهد كه برخی " اشرار " اين كتاب را
ساخته و از روی دشمنی به رازی نسبت داده باشند و تصريح میكند كه
نام " مخاريق الانبياء " را دشمنان رازی نظير علی بن رضوان مصری
به اين كتاب دادهاند نه خود رازی . از سخن ابن ابی اصيبعه پيدا
است كه كتاب نبوات و كتاب حيل المتنبئين غير اين كتابی است كه اين
نام به او داده شده است ، و آن دو كتاب وضع روشنی دارد
به علاوه رازی سخت پابند به توحيد و معاد و اصالت و بقاء روح است
كتابی دارد " فی ان للانسان خالقا متقنا حكيما " ( 2 ) و كتابی
دارد در ردسيسن ثنوی ( 3 ) ( رد بر مانويت ) و رسالهای " الی علی
بن شهيد البلخی فی تثبيت المعاد " ( 4 ) و نظرش در آن كتاب
همچنانكه ابن ابی اصيبعه میگويد نقد نظريه منكران معاد است ، و
كتابی " فی ان النفس ليس بجسم " ( 5 ) چگونه ممكن است كسی همه
اصول مبدأ و معاد و روح و نفس را پذيرفته باشد و منكر نبوات و
شرايع باشد ؟
پاورقی : ( 1 ) دكتر محقق مقدمه ترجمه سيره
فلسفية صفحه . 56 ( 2 ) عيون الانباءج 2 صفحه . 352 ( 3 ) عيون
الانباءج 3 صفحه . 352 ( 4 ) عيون الانباءج 2 صفحه . 359 ( 5 )
عيون الانباءج 3 صفحه . 358
! به علاوه او كتابی دارد " فی آثار الامام الفاضل المعصوم " ( 1 )
كه به احتمال قوی بر طبق مذاق شيعه در امامت نوشته است . و كتابی
دارد به نام " النقض علی الكيال فی الامامة " ( 2 ) و كتابی به
نام " كتاب الامام والمأموم المحقين " ( 3 ) و همه میرساند كه
انديشه امامت فكر او را مشغول میداشته است ، بديهی است كسی كه
منكر شرايع و نبوات باشد درباره امامت حساسيتی ندارد
بعيد نيست همچنانكه بعضی گفتهاند ( 4 ) رازی تا حدودی طرز تفكر
شيعی امامی داشته است و همه مفكرانی كه اينگونه طرز تفكر
داشتهاند از طرف دشمنان شيعه اماميه متهم به كفر وزندقه میشدند
گذشته از همه اينها استدلالی كه از رازی در انكار نبوت نقل شده
آنقدر سست و ضعيف است كه از مفكری مانند رازی بسيار بعيد است . از
قبيل اينكه اگر میبايست مردم هدايت شوند چرا همه مردم پيامبر
نيستند ؟ ! آنچه میتوان گفت اينست كه رازی اشتباهات و انحرافاتی
داشته است
ولی نه در حد انكار نبوات و شرايع ، دشمنان او كه سخنان او را نقل
كردهاند به او چنين چهرهای دادهاند و اصل سخن رازی هم كه در دست
نيست
ما در عصر خود كتابهائی ديدهايم كه خالی از اشتباهات و انحرافاتی
نيستند ، ولی مخالفان آن كتابها چنان چهرهای به آن كتابها
دادهاند كه اگر كسی اصل آن كتابها را نديده باشد باور نمیكند كه
اين رسالات و مقالات در رد چنان كتابی باشد
رازی دو دسته مخالف داشته است : مخالفانی كه بر آراء فلسفی او رد
نوشتهاند مانند فارابی و شهيد بلخی و ابن هيثم و بعضی ديگر ، و
مخالفانی كه بر آراء مذهبی او رد نوشتهاند ، تنها اينگروه كه
همان اسماعيليانند و تاريخ خود آنها را " ملاحده " میخواند چهره "
الحاد " به رازی در تاريخ دادهاند و ديگران را هم تا حدی تحت
تأثير قرار دادهاند اخيرا " ملاحده " عصر ما به نحوی ديگر در
تأييد ملاحده اسماعيلی چهره الحادی به رازی میدهند ، ولی نه
بمنظور بلاتوجيه ساختن رازی بلكه بمنظور توجيه كردن خودشان
مطلبی ديگر كه بايد ناگفته نماند اينست كه رازی عليرغم نبوغ و
تخصص در طب ، در انديشههای فلسفی توانا نبوده است .
پاورقی : ( 1 ) عيون الانباءج 2 صفحه . 359 (
2 - 3 ) عيون الانباءج 2 صفحه 358 - . 359 ( 4 ) فلاسفه شيعه
میتوان به ابن سينا حق داد كه در پاسخ به پرسشهای ابوريحان
بيرونی ، رازی را المتكلف الفضولی المتكلم بمالا يعنيه میخواند
2 - ابوالحسين شهيد بن الحسين البلخی . هم حكيم بود و هم شاعر ،
به عربی و فارسی شعر میسروده و از قديمترين شاعران زبان فارسی به
شمار میآيد . ابن النديم گوئی شهيد بلخی را درست نمیشناخته است .
زيرا او را تحت عنوان " رجل يعرف بشهيدبن الحسين و يكنی اباالحسن
" ( 1 ) ياد میكند
بعد جملهای دارد كه ظاهر اينست میخواهد بگويد وی شاگرد ابوزيد
بلخی بوده است ، اگر چه تاكنون نديدهايم كسی اين احتمال را در
گفته ابن النديم داده باشد . ابن النديم میگويد اين مرد ( شهيد )
كتابها تصنيف كرده و بين او و رازی مناظراتی بوده است
شهيد هم نظريه رازی را در مسأله " لذت " كه در كتب فلسفه مثل اسفار
و غيره مطرح است رد كرده است و هم نظريه معروف او را درباب قدمای
خمسه . شهيد در سال 325 درگذشته است
3 - ابواحمد حسين بن ابوالحسين اسحاق بن ابراهيم بن زيدبن كاتب
معروف به " ابن كرنيب " از فضلای متكلمين اسلامی و از حكمای طبيعی
( در مقابل حكماء رياضی ) بوده است ، برعكس برادرش ابوالحسين بن
كرنيب و برادرزادهاش ابوالعلاء بن ابی الحسين كه اهل رياضيات
بودهاند و ابن النديم نام آنها را در رديف رياضيدانان آورده است
.
پاورقی : ( 1 ) الفهرست صفحه . 430
ابواحمدبن كرنيب هم متكلم بوده و هم فيلسوف ، و هم طبيب ، مطابق
آنچه در نامه دانشوران آمده در هر دو قسمت ( كلام و فلسفه ) تدريس
میكرده و شاگردان و تلامذهای داشته و شخصيت ممتازی به شمار
میرفته است . ابن النديم میگويد : " در نهايت فضل و معرفت و ورود
در علوم طبيعی قديم بود " ( 1 ) عين عبارت ابن النديم در تاريخ
الحكماء ابن قفطی و عيون الانباء ابن ابی اصيبعه تكرار شده است ،
ولی مسعودی چنانكه ديديم او را هم طبقه ابوبشر متی ، و در طبقه
بعد از قويری و مروزی شمرده است ، بعيد نيست كه نزد آنها تحصيل
كرده باشد ، هر چند گفته میشود ابوبشر متی نزد ابن كرنيب تحصيل
كرده است ، تاريخ ولادت و وفات ابن كرنيب و همچنين اساتيد او و
شاگردان او دقيقا معلوم نيست لهذا محتمل است كه از طبقه دوم به
شمار آيد
كتابی كه از او ياد ميشود ، كتابی است در رد ثابت بن قره در مسأله
فلسفی معروف كه هم اكنون نيز در كتب فلسفه طرح میشود و آن " لزوم
يا عدم لزوم تخلل سكون ميان دو حركت متضاد " است . در تاريخ
الحكماء ابن قفطی و عيون الانباء ابن ابی اصيبعه و به تبع آنها در
نامه دانشوران " حركتين متساويتين " ضبط كردهاند كه البته غلط است
، صحيح همان است كه در الفهرست آمده است : ( حركتين متضادتين )
4 - ابوبشر ، متی ابن يونس ( يونان ) نصرانی منطقی بغدادی . ابن
النديم درالفهرست میگويد " يونانی " است و اهل ( ديرقنی ) ديرقنی
مطابق آنچه در نامه دانشوران مینويسد همان دير مرماری است كه (
اسكول مرماری ) ( مدرسه مرماری ) هم خوانده میشود و در نزديك
بغداد است . ابن النديم میگويد : رياست منطقيين در عصر خودش به
او منتهی شد و هم او میگويد كه ابوبشر نزد ابراهيم قويری و ابی
احمد بن كرنيب و دو نفر ديگر بنام دو فيل ( روفيل - روبيل ) و
بنيامين تحصيل كرده است
قبلا نقل كرديم كه وی نزد يحيی مروزی نيز تحصيل كرده است .
پاورقی : ( 1 ) الفهرست ، صفحه . 381
ابن ابی اصيبعه در ضمن شرح حال فارابی میگويد ( ابوبشر متی
ايساغوجی را نزديك نصرانی ( ظاهرا همان بنيامين كه الفهرست نام
برده است ) و قاطيغورياس ( مقولات ) را نزد ( روبيل ) و قياس را
نزد ابو يحيی مروزی آموخت . ) ابوبشر هم مترجم بود و هم فيلسوف ولی
در حقيقت منطقی بوده نه فيلسوف به اصطلاح عصر ما ، كتب منطقی او و
شروح او بر كتب منطقی ارسطو مدار تدريس و تعليم و تعلم محصلين بوده
است ( 1 ) ابوبشر متی مطابق آنچه ابن القفطی نوشته است در سالهای
ميان 320 و 330 زنده بوده است . ابن ابی اصيبعه مینويسد كه در سال
328 درگذشته است
اينكه در نامه دانشوران مینويسد وفات ابوبشر در سال 308 بوده است
علی الظاهر غلط نسخه است
5 - ابونصر محمدبن محمدبن محمدبن طرخان فارابی . بینياز از معرفی
است ، به حق او را ( معلم ثانی ) و ( فيلسوف المسلمين من غير
مدافع ) لقب دادهاند ( 2 ) اهل تركستان است ، معلوم نيست كه
ايرانی نژاد است يا ترك نژاد ، هم زبان تركی مید انسته و هم زبان
فارسی ، ولی تا آخر در جامه وزی تركان میزيسته است . مردی بوده
فوقالعاده قانع و آزاد منش ، غالبا كنار نهرها و جويبارها و يا
گلزارها و باغستانها سكنی میگزيد . و شاگردان همانجا از محضرش
استفاده میكردند . نواقص كار كندی را در منطق تكميل كرد
گويند فن تحليل و انحاء تعليميه منطق را كه تا آنوقت در اختيار
كسی نبود و يا ترجمه نشده بود ، فارابی به ابتكار خود افزود و
همچنين صناعات خمس و موارد استفاده از هر صنعت را او مشخص ساخت .
پاورقی : ( 1 ) رجوع شود به الفهرست صفحه 382
والتنبيه والاشراف صفحه 105 و تاريخ الحكماء صفحه 323 و
عيونالانباءج 2 صفحه . 227 ( 2 ) تاريخ الحكماء ابن قفطی صفحه .
277
فارابی از افرادی است كه عظمتش از او شخصيتی افسانهای ساخته است
تا آنجا كه ادعا كردهاند او هفتاد زبان ميدانسته . او از افراد
خود ساخته است
استاد قابل توجهی نديده است ، استاد او يوحنابن حيلان بوده ، منطق
را نزد او آموخته است . متاخران عموما مینويسند كه او ابتدا در
بغداد نزد ابوبشرمتی تحصيل كرد و سپس به حران رفت و نزد يوحنابن به
تحصيل منطق پرداخت ( 1 ) ظاهرا مدرك اين نسبت سخن ابن خلكان است ،
او است كه چنين تصريحی كرده بدون اينكه مدركی نشان دهد . ولی از
گفته ابن القفطی و ابن ابی اصيبعه معلوم میشود كه فارابی معاصر
ابوبشر بوده و شخصيتی مافوق او در زمان خود او داشته است
ابن القفطی میگويد : و كان ابونصر معاصرا لابی بشر متی بن يونس
الاانه كان دونه فی السن وفوقه فی العلم يعنی : ( فارابی با
ابوبشر هم عصر بود ، از او به سال پائينتر ، و به علم بالاتر بود )
قريب به همين است سخن ابن ابی اصيبعه . بعلاوه بسيار بعيد است كه
فارابی پس از درك حوزه ابوبشر متی و استفاده از او در بغداد ، به
حران نزد يوحنابن حيلان برای تحصيل منطق برود . خود فارابی فقط از
يوحنابن حيلان به عنوان معلم ياد كرده است . ابن القفطی مدعی است
كه فارابی در بغداد نزد يوحنا تحصيل كرده است
فارابی در سال 257 ( 6 سال بعد از تولد رازی و يك سال قبل از
درگذشت كندی ) متولد شد و در سال 339 درگذشت ، هشتاد و دو سال عمر
كرد
فارابی فيلسوفی است مشائی و در عين حال خالی از مشرب اشراقی نيست ،
چنانكه كتاب فصوص الحكم او حكايت میكند . او در عين حال يكنفر
رياضیدان و موسيقی دان درجه اول است ، آراء سياسی و نظريات خاص
درباره مدينه فاضله دارد كه معروف است .
پاورقی : ( 1 ) سه حكيم مسلمان صفحه 19 تاريخ
علوم عقلی در اسلام صفحه 182
فارابی فلاسفه قبل از خود را تحتالشعاع قرار داد ، تالی تلو ارسطو
شمرده شد و معلم ثانی لقب يافت
طبقه چهارم
از اين طبقه افراد زيادی نمیشناسيم آنچه از نقلها برمیآيد اينست
كه فارابی و ابوبشر متی و ابن كرنيب شاگردها داشتهاند ، ولی
اطلاع درستی از آنها نداريم . از شخصيتهای اين طبقه : 1 - يحيی بن
عدی منطقی نصرانی است ، اين مرد با ابن النديم معاصر بوده است و
ابن النديم نسبت به پركاری او اعجاب دارد . ابن النديم و ابن
القفطی و ابن ابی اصيبعه بالاتفاق نوشتهاند كه وی شاگرد ابونصر
فارابی و ابوبشر متی بوده است . همه ( مخصوصا ابن القفطی ) كتابهای
زيادی از او نقل كردهاند كه بيشتر منطقی است ، ولی احيانا مسائلی
از مسائل فلسفه اولی ( كه در دوره قبل از فارابی خصوصا در مسيحيان
كمتر ديده میشود ) طرح كرده است . ابنالنديم و به تبع او ابن
القفطی و ابن ابی اصيبعه نوشتهاند كه رياست منطقيين در زمان او به
او منتهی شده بود وی در سال 363 و يا 364 درگذشته است و گفتهاند
81 سال عمر كرده است . 2 - غير از يحيی بن عدی ، در طبقه چهارم
جمعيت اخوان الصفا و خلان الوفا را بايد نام برد ، گروهی هستند
گمنام و خود خواستهاند گمنام باشند ، اما نشان دادهاند كه گروهی
هستند هم فيلسوف و هم متدين و متعهد ، به منظور اصلاح جامعه
براساس ايدهای كه داشتهاند به كار بردن فلسفه و دين توأما دست
بكار شده ، انجمنی تشكيل داده ( حزب مانند ) اعضاء میپذيرفته و
شروط و آدابی داشتهاند و مجموع 52 رساله كه در حقيقت بيان كننده
جهان بينی و ايدهئولوژی آنها است و از يك نظر يك دائرهالمعارف
برای عصر آنها محسوب میشود و اثری است جاودانی و از شاهكارهای
جهان اسلام آفريدهاند .
اخوانالصفا هم از اسلاف خود مخصوصا فارابی متأثر بودهاند و هم در
اخلاف خود اثر گذاشتهاند ، هر دو قسمت نيازمند به بحث طولانی است
و از حدود بحث ما خارج است
آنچه از نام آنها بر ما آشكار است همانها است كه ابوحيان توحيدی
كه تقريبا معاصر آنها بوده فاش كرده است : ابوسليمان محمدبن معشر
بستی ، ابوالحسن علی بن هارون زنجانی ، ابواحمد مهرجانی عوفی ،
زيدبن رفاعة
بعضی ديگر نام افراد ديگری از قبيل ابن مسكويه رازی متوفا 421 ،
عيسی بن زرعة متوفا 398 ( مترجم و فيلسوف ) و ابوالوفاء بوزجانی (
نابغه رياضيدان معروف متوفا 387 ) و بعضی ديگر را میبرند ولی
بعضی از اينها به اوايل قرن پنجم تعلق دارند در صورتی كه در نيمه
دوم قرن چهارم كار اخوان الصفاتا حدودی شناخته بوده است . ابوحيان
توحيدی در سال 373 مرام و عقيده و مسلك و روش اخوان را برای وزير
صمصام الدوله بن عضدالدوله بازگو كرده است و گفته من اين رسائل را
به استادم ابوسليمان منطقی سجستانی عرضه كردم و او درباره آنها
اظهارنظر كرد . عليهذا میبايست اين رسائل در حدود نيمه قرن چهارم
تأليف شده باشد و به همين جهت با اينكه تاريخچه اخوان در دست نيست
، بايد آنها را از طبقه چهارم يعنی هم طبقه با شاگردان فارابی به
شمار آوريم
اخوان الصفا كه ميان عقل و دين ، فلسفه و شريعت ، جمع كردهاند و
آن دو را مكمل يكديگر میدانند ، در روش فلسفی خود تمايل فيثاغورسی
دارند ، بر اعداد زياد تكيه میكنند . و در جنبه اسلامی ، تمايل
شديد شيعی و علوی دارند
طبقه پنجم
1 - ابوسليمان ، محمد بن طاهر بن بهرام سجستانی ، معروف به
ابوسليمان منطقی . شاگرد يحيی بن عدی منطقی بوده است و بنابر نقل
ابن القفطی در تاريخ الحكماء نزد ابوبشر متی نيز تحصيل كرده است ،
علیالظاهر آغاز تحصيلش در نزد ابوبشر بوده و بعد در نزد يحيی بن
عدی ادامه داده است
ابوسليمان شاگردی دارد به نام ابوحيان توحيدی كه از فضلا و ادباء و
نويسندگان به نام جهان اسلام است و كتابهای نفيسی دارد بنامهای :
المقابسات ، الامتاع والموانستة ، الصديق والصداقة .
ابوحيان در كتابهای خود فراوان از استادش ياد كرده و افاضات او را
بازگو كرده است
ابنالنديم و ابن القفطی و ابن ابی اصيبعه همه از ابوسليمان ياد
كردهاند ، ولی بطور مختصر ، و البته ابن القفطی مفصلتر بحث كرده
است . جامعترين بحث درباره ابوسليمان همان است كه مرحوم محمد
قزوينی در جلد دوم بيست مقاله ( صفحات 128 - 166 ) انجام داده است
خانه ابوسليمان ميعادگاه حكماء و فضلاء عصر بوده و خود رئيس قوم
بشمار میآمده است . در محفل ابوسليمان كه در حقيقت يك انجمن فلسفی
بوده است همواره مسائل علمی و فلسفی مطرح میشده و حكما از يكديگر
استفاده میكردهاند و به تعبير ابوحيان ( مقابسه ) مینمودهاند
. ابوحيان آنها را در 106 مجلس جمع كرده و نام آنها را ( مقابسات )
گذاشته است
تاريخ ولادت و وفات ابوسليمان دقيقا معلوم نيست ، قدر مسلم اينست
كه در نيمه دوم قرن چهارم شخصيت ممتازی داشته است
مرحوم قزوينی حدس میزند كه ولادت ابوسليمان در حدود سال 307 و
وفاتش در حدود سال 380 باشد و احتمالا تا حدود 390 زنده بوده است
حكما و فضلائی كه در محفل ابوسليمان شركت میكردهاند ، غالبا
شاگرد يحيی بن عدی و هم شاگردان خود ابوسليمان بودهاند از قبيل :
ابومحمد عروضی ، ابوبكر قومسی ، عيسی بن زرعة : 2 - ابوالحسن عامری
نيشابوری ، از اين شخص نيز اطلاع زيادی در دست نيست . ابنالنديم
و ابن القفطی و ابن ابی اصيبعه از او ذكری به ميان نياوردهاند .
ياقوت در معجم الادباء از او ياد كرده است
در سه حكيم مسلمان مینويسد : عامری دو كتاب دارد : يكی در اخلاق
به نام ( السعاده والاسعاد ) و ديگری در فلسفه بنام ( الامدالی
الابد ) كتابی هم در دفاع از اسلام و تفوق آن بر ساير اديان نوشته
است بنام ( الاعلام بمناقب الاسلام )
وهم مينويسد كه همچنانكه به فلسفه يونانی علاقمند بود به فلسفه
سياسی ساسانيان نيز علاقهمند بود و خود شاگرد ابوزيد بلخی بود
بعضی مدعی شدهاند كه ميان عامری و ابنسينا نامهها مبادله شده
ولی محتمل به نظر نمیرسد ، زيرا ابن سينا در وقت وفات عامری
يازده ساله بوده است
گفتهاند عامری شاگرد ابوزيد بلخی بوده است ، ولی بعيد است كه
عامری شاگرد بلاواسطه بلخی باشد ، زيرا بلخی در سال 322 درگذشته
است و عامری در سال 381 و عليهذا ميان وفات استاد و شاگرد 59 سال
فاصله است
3 - ابوالخير ، حسن بن سوار ، معروف به ابن الخمار ، هم حكيم است و
هم طبيب و هم مترجم از سريانی به عربی ، ولی بيشتر طبيب است تا
فيلسوف يا مترجم . شاگرد يحيی بن عدی منطقی سابق الذكر بوده و
شاگردان زيادی تربيت كرده است . ابتدا مذهب نصرانی داشت و در آخر
عمر ( مطابق نقل نامه دانشوران ) مسلمان شد
ابنالنديم كه معاصر وی بوده ، و به تبع او ابن القفطی ، او را
فوقالعاده با هوش و فطن خوانده است ، نامه دانشوران مدعی است كه
عمر طولانی كرده ولی تاريخ وفات او را نمینويسد . مرحوم محمد
قزوينی در بيست مقاله ، مقاله مربوط به تتمه صوان الحكمه ( ج 2
صفحه 141 ) مدعی است كه وفات ابوالخير در سال 408 بوده است
گويند بوعلی كه معمولا معاصران خود را به چيزی نمیگرفت از
ابوالخير به نيكی ياد كرده و گفته : " ابوالخير را در رديف ديگران
نبايد شمرد ، خداوند ملاقات او را روزی كند " ( 1 )
پاورقی : ( 1 ) نامه دانشوران ، ج 1 صفحه . 84
4 - ابوعبدالله ناتلی . اين مرد همان است كه ابن سينا در آغاز
تحصيل قسمتی از منطق و قسمتی از رياضيات را نزد او آموخت . شخصيت
ممتازی ندارد ، همه شهرتش را از ناحيه شاگرد نامدارش كسب كرده است
ناتلی طبيب هم بوده است ابن ابی اصيبعه در ضمن احوال ابوالفرج بن
الطيب ، او را در رديف طبيبان معاصر ابوالفرج شمرده است . بعضی
مدعی شدهاند كه ناتلی شاگرد ابوالفرج بن الطيب بوده است . و به
گفته ابن ابی اصيبعه استناد كردهاند ( 1 ) ولی اشتباه است ابن
ابی اصيبعه ناتلی را در رديف معاصران ابوالفرج آورده است نه
شاگردان او . ابن ابی اصيبعه ، ابوالفرج را از معاصران بوعلی كه
شاگرد ناتلی بوده است میشمارد تا چه رسد به ناتلی
طبقه ششم
اين طبقه را طبقه نوابغ بايد نام نهاد ، هيچ طبقه از طبقات فلاسفه
مانند اين طبقه افراد برجسته نداشته است
1 - ابوعلی احمدبن محمد بن يعقوب مسكويه رازی . اصلا اهل ری بوده و
مدتی به اتفاق ابوريحان بيرونی و ابن سينا و ابوالخير و ابوسهل
مسيحی و ابونصر عراقی در دربار خوارزمشاه میزيسته است . وفاتش در
اصفهان در سال 420 واقع شده است تاريخ تولدش معلوم نيست . ولی
میگويند عمر طويل يافته است ( 2 )
از ابوحيان توحيدی نقل شده كه ابن مسكويه مدتی نزد ابوالخير
شاگردی كرده است ( 3 ) بعضی میگويند نزد ابوالحسن عامری نيز
تحصيل كرده است ( 4 )
پاورقی : ( 1 ) تاريخ علوم عقلی در تمدن
اسلامی ص . 204 ( 2 ) نامه دانشورانج 1 صفحه . 83 ( 3 ) بيست
مقاله قزوينیج 2 ص . 145 ( 4 ) سه حكيم مسلمان صفحه . 27
ولی اين نقل با آنچه از معجم الادبا نقل شده كه در مدت پنجسال
اقامت ابوالحسن عامری در ری به نزد عامری نرفت و گوئی ميان آنها
سدی بود ، منافی است ( 1 ) داستان حضور ابن سينا به مجلس ابن
مسكويه و افكندن گردوئی پيش او كه مساحت اين گردو را تعيين كن و
گذاشتن ابن مسكويه كتاب اخلاقی طهاره الاعراق خود را نزد ابن سينا
و گفتن اينكه توبه اصلاح اخلاقت از من به تعيين مساحت اين گردو
محتاجتری ، معروف است . بوعلی به حكم اينكه كمتر كسی از معاصران
خويش را گرامی میداشته و وقعی مینهاده ، درباره ابن مسكويه نيز
گفته مسألهای با او در ميان گذاشتم و هر چه كوشش كردم نتوانست
بفهمد
ابن مسكويه ، خودش يا پدرش ( علیالاختلاف ) زردشتی بوده و مسلمان
شده و به عقيده بعضی شيعه بوده است . قدر مسلم اينست كه تمايل
شيعی داشته است از معروفترين كتابهای او تجارب الامم در تاريخ و
الفوز الاصغر در فلسفه و طهاره الاعراق در اخلاق است
2 - ابوريحان ، محمدبن احمد بيرونی خوارزمی ، از شخصيتهای درجه
اول فرهنگ و تمدن اسلامی است ، از نظر برخی مستشرقين در تمام جهان
اسلام نظير ندارد ، رشته تخصصيش رياضيات ، نجوم ، تاريخ ، هيئت ،
داروشناسی ، بررسی عقايد واديان اقوام و ملل و امثال آنها بوده .
چندين كتاب تحقيقی نفيس آفريده كه جهان هنوز به اعجاب در آنها
مینگرد از قبيل تحقيق ماللهند ، الاثار الباقية ، قانون مسعودی و
غيره . بيرونی در سال 362 متولد شده و در 442 درگذشته است . او
زبانهای يونانی و سريانی ، علاوه بر زبان فارسی و زبان عربی و زبان
خوارزمی ( كه زبان مادری او بوده ) میدانسته است . زبان عربی را
بهترين زبانها برای مسائل علمی میداند . و علاقه خاصی به اين زبان
نشان میدهد .
پاورقی : ( 1 ) فلاسفه ايرانی صفحه 182 در
حال حاضر اين جلد از معجمالادباء نزد من حاضر نيست كه مراجعه كنم
میگويد اگر مرا به عربی ناسزا گويند بيشتر دوست دارم از اينكه به
برخی زبانهای ديگر مرا بستايند
ابوريحان از كسانی است كه عمر نسبة طويل ( قريب هشتاد سال ) يافته
و تمام وقتش وقف علم بوده است ، جز به علم به كار ديگر ( وزارت و
غيره ) نپرداخته است . او در سال فقط دو روز تعطيل داشته است
ابوريحان و ابن سينا در حدود سال 400 در خوارزم با يكديگر ملاقات
داشتهاند ، ابوريحان چند سالی از بوعلی بزرگسالتر بوده و در حدود
هيجده سئوال در مسائل فلسفی و غيره كه برخی از آنها اعتراض به
ارسطو است از بوعلی كرده است ، بوعلی به آنها پاسخ گفته و تدريجا
كار اندكی به خشونت كشيده است ( 1 ) ولی اهل تحقيق مدعی هستند كه
اين سئوالات بعد از رفتن بوعلی از خوارزم بوده است . ابوريحان در
كتاب الاثارالباقية آنجا كه اشاره به برخی سؤالات خود از بوعلی
میكند ، از او به عنوان ( الفتی الفاضل ) ( جوان فاضل ) ياد
مینمايد
ابوريحان به مبانی اسلامی سخت معتقد و پابند بوده است ، در
نوشتههای خود عموما مانند يك مؤمن واقعی از دين مقدس اسلام ياد
میكند و به تناسب آيات كريمه قرآن را میآورد . او مخصوصا
احساسات ضد شعوبيگری داشت و در برخی نوشتههای خود سخت از شعوبيگری
اظهار تنفر مینمايد ( 2 ) . ابوريحان به احتمال زياد شيعه بوده
است
3 - ابوعلی حسين بن عبدلله ابن سينا ، اعجوبه دهر و نادره روزگار
شناختنش يك عمر و شناساندنش كتابی بسيار قطور میخواهد .
پاورقی : ( 1 ) اين بنده قسمتهای فلسفی اين
پرسشها را به علاوه برخی پرسشهای ديگر كه احتمالا آنها هم از
ابوريحان است مورد بررسی قرار داده و در نشريهای به نام
بررسيهائی درباره ابوريحان بيرونی از طرف دانشكده الهيات و معارف
اسلامی چاپ شده است
( 2 ) برای بدست آوردن اطلاعی ولو اجمالی از كارهای ابوريحان رجوع
شود به كتاب بررسيهائی درباره ابوريحان بيرونی ، نشريه دانشكده
الهيات خصوصا مقاله آقای مجتبی مينوی و به كتاب نظر متفكران
اسلامی درباره طبيعت تأليف دكتر سيد حسين نصر
خودش گزارش زندگی خود را تا حدود سی و پنجسالگی كه به گرگان آمده
به تقاضای يكی از شاگردان املاء كرده است و شاگرد معروفش ابوعبيد
جوزجانی ، بعد آنرا تكميل و تا آخرين روز زندگيش گزارش كرده است .
از اين گزارشها میتوان تا حدی زندگی عادی و علمی و سياسی او را
به دست آورد . زندگی ناآرام و پرماجرائی داشته و عمری نسبتا كوتاه
، با اين عمر كوتاه و اين زندگی پرماجرا اين همه معلومات و خلق
اين همه آثار حقيقتا حيرتانگيز است
عجيب اينست كه با اينكه ابن ابی اصيبعه و ابن القفطی هر دو متن
اين دو گزارش را بدون اختلاف ضبط كردهاند ، جمله آخر را كه مدت
عمر شيخ است به اختلاف ضبط كردهاند
بنابر نقل ابن ابی اصيبعه عمر شيخ 54 سال و بنابر نقل ابن القفطی
58 سال بوده است . بعضی ديگر ( نامه دانشوران ) از روی بعض قرائن
احتمال میدهند كه عمر شيخ 63 سال بوده است
نكتهای كه لازم است گوشزد شود اينست كه شخصيت بوعلی همه حكمای
اسلامی پيش از او را تحتالشعاع قرار داد ، بعد از بوعلی چه در طب
و چه در فلسفه كتابهای او محور بحث و تدفيق و تحشيه و شرح بود
نكته ديگر اينكه قبل از بوعلی ، بغداد مركز طب و فلسفه بود ، بوعلی
به بغداد نرفت ، پدرش بلخی و مادرش بخارائی است ، نيمه اول عمرش
در آن حدود گذشته است . به عللی به سوی خراسان و گرگان رهسپار شد
و در چند شهر توقفهای كوتاهی كرد
عاقبت در اصفهان و همدان و بيشتر در همدان رحل اقامت افكند ، صيت
شهرتش طالبان علم و حكمت را از هر سو به سوی او میكشيد ، شاگردان
زيادی تربيت كرد .
شخصيت بوعلی در زمان حياتش و شهرت كتابهايش بعد از خودش كه محور
بحث ميان اهل فضل بود و متخصصان آن كتب بيشتر در ايران يافت
میشدند سبب شد كه مركز ثقل فلسفه و طب از بغداد به ايران منتقل
گشت
4 - ابوالفرج بن الطيب ، اين مرد عراقی ( وعلی الظاهر بغدادی ) است
هم طبيب بوده و هم فيلسوف ، ولی جنبه طبابتش میچربد . بوعلی كه
معاصر اوست طبابتش را میستايد برخلاف فلسفه و حكمت كه از اين جهت
او را به چيزی نمیگيرد ( 1 ) بطور كلی بوعلی احدی از معاصرين را
در فلسفه در نظر ندارد در ترجمه ( تتمه صوان الحكمه ) ( 2 )
مینويسد بوعلی درباره كتابهای فلسفی ابوالفرج گفته : ( سزاوار
اينست ، تصانيف او را بر فروشنده رد كنند و ثمنش نيز بر وی بگذارند
، و هم او مینويسد : وقتی كه كار ميان بوعلی و ابوريحان به خشونت
كشيد و ابوريحان سخنان تندی در نامهء خود بكار برد و خبر به
ابوالفرج رسيد ، گفت : هر كس با ديگران چنان كند با او نيز چنين
كنند
ابن القفطی پس از اشاره به سخن بوعلی درباره ابوالفرج ، میگويد (
اما من و هر منصفی نمیگوئيم جز اين كه ابوالفرج علوم گذشته را
احياء كرد ، و مخفيات آنها را آشكار نمود )
ابوالفرج ، مسيحی و شاگرد ابوالخير بوده است ، گروهی از محضر درسش
استفاده كردهاند ابن القفطی میگويد تا بعد از سال 420 زنده بوده
و گفته شده كه در سال 435 در گذشته است
5 - ابوالفرج بن هندو ، در طب و حكمت شاگرد ابوالخير بوده است ، و
از بزرگترين و فاضلترين شاگردان او بشمار رفته است ، ضمنا مردی
اديب و شاعر و سخنور بوده است
6 - ابوعلی ، حسن بن الحسن ( يا الحسين ) بن الهيثم بصری . هم
فيلسوف است و هم طبيب و هم فيزيكدان و رياضيدان .
پاورقی : ( 1 ) عيونالانباءج 2 ص . 235 ( 2
) صفحه . 24
در فيزيك و رياضيات شهرت جهانی دارد و از عوامل مؤثر در پيشرفت
رياضيات جهانی بشمار میرود . در سال 354 متولد شده و در حدود سال
430 در گذشته است ( 1 ) در تتمه صوانالحكمة مینويسد كه طرحی
برای استفاده از آب نيل هنگام كاهش آب تهيه كرد و با خود بقاهره
برد ولی مورد توجه الحاكم بالله واقع نشد بلكه مغضوب وی گشت و از
آنجا به دمشق فرار كرد . و هم مینويسد فوقالعاده متعبد و متشرع
بود و به شريعت احترام میگذاشت ، حالت توجه او را در حين مرگ نيز
يادآور میشود . گويند قسمتی از ايام او در مغرب گذشته است ( 2 )
مرحوم سيد حسن تقیزاده در تاريخ علوم در اسلام میگويد : وی
مؤلفات زيادی دارد ، گوئی همه عمر به تأليف اشتغال داشته است .
ابن الهيثم به قول سارتون بزرگترين عالم مسلمين در حكمت طبيعی (
فيزيك ) و يكی از بزرگترين ارباب اين فن در كل تاريخ بوده است ،
كتاب معروف او در علم مناظر تأثير عظيمی در ترقی علم در مشرق و
مغرب نموده و روجر بيكن فيلسوف بزرگ و كپلر مؤسس قوانين جديد علم
نجوم هر دو از تأثير كتاب او بهرهمند شدهاند . . . ابن الهيثم
تحقيقات دقيق و بسيار عالی درباب نور و قوانين آن كرده و ظاهرا
اول كسی است كه اطاق تاريك ( امتحانات نوری ) را استعمال كرده است
. . . اين دانشمند معادلات چهار درجهای را حل كرده و سعی كرده عمق
كره هوا را تعيين كند . . . ) ( 3 )
همزمان با اين طبقه .
پاورقی : ( 1 ) تاريخ علوم در تمدن اسلامی
صفحه . 293 ( 2 ) مدرك سابقالذكر
( 3 ) كتاب تاريخ علوم در اسلام مرحوم تقیزاده متأسفانه ناتمام
است و ظاهرا مستقلا چاپ نشده است . در نشريه مقالات و بررسیها از
شماره دوم تا هشتم چاپ شده است . قسمتهای فوق از دفتر هفتم و هشتم
آن نشريه صفحه 164 نقل شد
رياضيون درجه اول ظهور كردهاند از قبيل ابوالوفاء بوزجانی
نيشابوری . عبدالرحمن ضوفی رازی ، ابوسهل كوهستانی طبرستانی و غير
هم كه در فصل جداگانهای بايد بحث شود
طبقه هفتم
اين طبقه دو گروهند : گروه شاگردان ابن سينا و گروهی كه نزد او
شاگردی نكردهاند اما گروه اول : 1 - ابوعبدالله فقيه معصومی ،
شيخ دربارهاش گفته است : او برای من مانند ارسطو است برای
افلاطون ، شيخ رساله عشق را به خواهش او و بنام او نوشته است و هم
اوست كه واسطه پرسش و پاسخهای ابوريحان و بوعلی بود و بعد از آنكه
ابوريحان كلمات تندی نسبت به شيخ بكار برد و شيخ حاضر نشد ديگر
چيزی بنويسد و فقيه معصومی را مأمور اين كار كرد ، او ابوريحان را
مورد ملامت قرار داد و به او نوشت : ( اگر در مخاطبه با ( حكيم )
كلماتی جز اين كلمات انتخاب كرده بودی از نظر عقل و علم شايستهتر
بود ) ( 1 ) . بيهقی مدعی است كه وی كتابی درباره مفارقات و اعداد
عقول و افلاك و ترتيب مبدعات نوشته كه معشوق حكما بوده ولی از دست
رفته است تاريخ وفاتش دقيقا معلوم نيست ، احتمالا در حدود 450
بوده است ( 2 ) 2 - ابوالحسن بهمنياربن مرزبان آذربايجانی . مجوسی
بود ، و مسلمان شد معروفترين شاگردان بوعلی است ، شهرت بهمنيار يكی
بواسطه سئوالات فراوانی است كه از بوعلی كرده و بوعلی جواب داده
است ، بيشتر كتاب مباحثات شيخ پاسخ به سئوالات بهمنيار است . ديگر
بواسطه كتاب معروفالتحصيل است كه مكرر در كتب فلسفه از او ياد
میشود
صدرالمتالهين در اسفار چندين بار مطالبی از آن كتاب و دو نوبت از
كتابی از او بنام ( البهجة والسعاده ) نقل كرده است .
پاورقی : ( 1 ) ترجمه تتمه صوان الحكمة صفحه
. 60 ( 2 ) مقدمه عبدالرحمن بدوی بر تعليقات ابن سينا صفحه . 8
كتاب التحصيل اخيرا در جزء نشريات دانشكده الهيات و معارف اسلامی
با تصحيح و تعليق اين جانب چاپ شد . بهمنيار در سال 458 درگذشته
است
3 - ابوعبيد ، عبدالواحد جوزجانی ، شاگرد و مريد و ملازم بيست ساله
يا بيست و پنجساله بوعلی . همان كسی است كه گزارش زندگی بوعلی را
تكميل كرد
بوعلی به حفظ و نگهداری آثار خود همت نمیگماشت . در پيشآمدهای
مختلف رسالههای مختصر يا طولانی مینوشت و به كسی میداد بدون
آنكه نسخهای از آن نگهداری كند ، شايد محفوظ ماندن قسمتی از آثار
شيخ مرهون همت ابوعبيد است . بخش رياضی كتاب نجات و كتاب دانشنامه
علائی وسيله او تكميل گرديده است ( 1 ) از زندگانی ابوعبيد بيش از
اين اطلاعی نداريم
4 - ابومنصور ، حسين بن طاهر بن زيله اصفهانی . بنابر نقل تتمه
صوان الحكمة شفای شيخ را مختصر كرد و رساله حی بن يقظان او را شرح
كرد و كتابی در موسيقی تأليف نمود و در فن موسيقی بینظير بود و
بعد از بيست و دو سال كه از وفات استادش میگذشت ( يعنی در سال 450
) درگذشت . ابن زيله از كسانی است كه احيانا مانند بهمنيار از شيخ
سئوالاتی كرده و شيخ جواب داده است . گويند : ( كتاب مباحثات ) در
اصل سئوالاتی بوده از بهمنيار و كمی از ابن زيله و كمتری از ديگران
) ( 2 )
بوعلی شاگردان ديگر نيز داشته است ، كه ما از ذكر آنها خودداری
میكنيم : اما افراد ديگر اين طبقه كه شاگرد شيخ نبودهاند : 1 -
علی بن رضوان مصری ، هم طبيب بوده و هم حكيم ، از كسانی است كه بر
نظريه محمدبن زكريای رازی رد نوشته است . مردی كريم اما بد قيافه و
كريه - المنظر بوده است ، مطابق آنچه در نامه دانشوران آمده كتابی
در اثبات نبوت خاتمالانبيا از روی تورات و انجيل و قواعد فلسفی
نوشته و در سال 453 درگذشته است .
پاورقی : ( 1 ) جزوه تكليفی آقای سيد حسن
احمدی علون آبادی در سال اول دوره دكترای دانشكده الهيات
( 2 ) عبدالرحمن بدوی ، ارسطو عندالعرب
از اساتيد و شاگردان او اطلاعی نداريم
2 - ابوالحسن مختاربن حسن بن عبدان بن سعدان بن بطلان بغدادی
نصرانی معروف بابن بطلان شاگرد ابوالفرج بن الطيب نصرانی سابق
الذكر است
مانند استادش هم طبيب است و هم فيلسوف ، ولی بيشتر طبيب است تا
فيلسوف ، با علی بن رضوان سابقالذكر تعارض و تنافس داشته و او را
به قباحت منظر سرزنش میكرده و ( تمساح الجن ) میخوانده است ( 1
) يك نوبت هم به مصر رفته و با وی ملاقات كرده و عاقبةالامر با
ناراحتی از او جدا شده است به حلب و قسطنطينيه نيز مسافرت كرده و
تا آخر عمر مجرد میزيسته است وفاتش در سال 444 واقع شده است
3 - ابوالحسن انباری . فعلا از احوال او اطلاع زيادی نداريم . همين
قدر ميدانيم كه مطابق آنچه در تتمه صوان الحكمة ( 2 ) آمده است هم
فيلسوف بوده و هم رياضيدان ولی رياضيات غلبه داشته است و خيام
رياضيات را از محضر او استفاده میكرده است
طبقه هشتم
اين طبقه ، طبقه شاگردان شاگردان بوعلی است ، اعم از آنكه واقعا
شاگرد شاگردان بوعلی بودهاند و يا با آنها همزمان بودهاند
1 - ابوالعباس ، فضل بن محمد لوكری مروی هم فيلسوف است و هم اديب ،
احيانا از او به اديب ابوالعباس لوكری تعبير میشود . شاگرد
بهمنيار بوده است . كتاب معروفی دارد بنام ( بيانالحق بضمان الصدق
) كه هنوز چاپ نشده ولی نسخههايش موجود است و مورد اعتناء فلاسفه
بعد از خودش است .
پاورقی : ( 1 ) عيونالانباءج 2 ص . 240 ( 2
) ترجمه تتمه صوان الحكمة ص . 80
در الهيات اسفار از او نام برده است . او به داشتن حوزه و تربيت
شاگردان معروف است . بيهقی در تتمه صوان الحكمة میگويد : ( فلسفه
بوسيله لوكری در خراسان انتشار يافت )
محمود محمد خضيری استاد جامع الازهر در مقالهای كه بمناسبت (
هزاره ابن سينا در بغداد ) در كتابی بنام ( الكتاب الذهبی
للمهرجان الالفی لابن سينا ) چاپ شده ( ص 55 ) میگويد ابوالعباس
عمر طويل يافت و من تاريخ وفات او را به دستنياوردم اما گمان
میكنم در اواخر قرن پنجم هجری واقع شده باشد
عبدالرحمن بدوی در مقدمه تعليقات ابن سينا ( صفحه 8 ) از بر كلمن
نقل میكند كه وفات لوكری در سال 517 ( اوائل قرن ششم ) بوده است
. و خود بدوی میگويد من نمیدانم بر كلمن از چه مأخذی نقل كرده
است
2 - ابوالحسن ، سعيد بن هبةالله بن حسين . ابن ابی اصيبعه میگويد
در طب ممتاز بود و در علوم حكميه بافضل . وی شاگرد ابوالفضل كتيفات
و عبدان كاتب بوده ( 1 ) و آنها شاگرد ابوالفرج ابن الطيب
سابقالذكر ( 2 ) اين شخص همان كسی است كه اجازه نمیداده است از
محضرش يهودی يا نصرانی استفاده كند و ابوالبركات بغدادی صاحب كتاب
معروف ( المعتبر ) كه در ابتداء يهودی بود با نيرنگ در كرياس در
مینشست و استفاده میكرد و تا يك سال بهمين وضع ادامه داد . بعد
از يكسال كه استاد از وجود چنين شاگردی آگاه شد بر او رحمت آورد و
اجازه داد رسما شركت نمايد
ابن ابی اصيبعه مینويسد : ابوالبركات كتاب ( التلخيص ) النظامی )
تأليف خود سعيدبن هبةالله را نزد او خواند
من نمیدانم آن كتاب در طب بوده يا فلسفه . سعيدبن هبةالله در 495
در گذشته است
پاورقی : ( 1 ) عيونالانباءج 2 صفحه . 259 ( 2 )
عيونالانباءج 2 صفحه . 236
3 - حجةالحق ، ابوالفتح ، عمربن ابراهيم خيامی نيشابوری ، معروف
به خيام . فيلسوفو رياضيدان و احتمالا شاعر بوده است و شهرت
جهانی دارد ، اما متأسفانه شهرت خيام به اشعار منسوب به اوست نه به
فلسفه و رياضيات . مخصوصا رياضيات كه ارزش فراموش ناشدنی در اين
فنون داشته است . اشعار منسوب به خيام كه اكثريت قريب به اتفاق
آنها از خود او نيست به او چهرهای داده كاملا مغاير با چهره واقعی
او ، يعنی چهره يك انسان شكاك پوچيگرای دم غنيمت شمار غير مسئول .
شاعری انگليسی بنام فيتز جرالد كه رباعيات او را ( و بنابر گفته
آقای تقیزاده گاهی با تحريف و تغيير معنی ) به زبانی فصيح به شعر
ترجمه كرده ، بيش از هر كس ديگر موجب اين شهرت كاذب شده است
از خيام برخی رسالات فلسفی باقی مانده كه طرز تفكر او را روشن
میسازد يكی رسالهای است بنام ( كون و تكليف ) كه در پاسخ سؤال
ابونصر محمدبن عبدالرحيم نسوی ، قاضی نواحی فارس است . وی از خيام
درباره حكمت خلقت و غرض آفرينش و هم درباره فلسفه عبادات سؤال
كرده است و ضمنا ابياتی در مدح خيام سروده است كه اين چند بيت از
آنها باقی مانده است :
| ان كنت ترعين ياريح
الصباذ ممی |
| فاقری السلام علی
العلامة الخيم |
| بوسی لديه تراب
الارض خاضعة |
| خضوع من يجتدی جدوی
من الحكم |
| فهو الحكيم الذی
تسقی سحائبه |
| ماءالحيوه رفات
الاعظم الرمم |
| عن حكمة الكون
والتكليف يأت بما |
| تغنی براهينه عن ان
يقال لم ؟ |
خيام ، حكيمانه ، مطابق مبانی استادش بوعلی ( يا استاد استادش )
پاسخ گفته است ، هر كس بر مبانی بوعلی در اين مسائل وارد باشد
میداند كه خيام تا چه اندازه وارد بوده است .
خيام در آن رساله از بوعلی بعنوان ( معلم ) ياد میكند و در مسائل
مورد سؤال كه ضمنا سر ( تضاد در عالم ) و مسأله شرور هم مطرح شده
مانند فيلسوفی جزمی اظهار نظر میكند و میگويد : من و آموزگارم
بوعلی در اين باره تحقيق كرده و كاملا اقناع شدهايم ، ممكن است
ديگران آنرا حمل بر ضعف نفس ما نمايند ، اما از نظر خود ما كاملا
قانع كننده است
اين رساله را با چند رساله ديگر در اتحاد جماهير شوروی چاپ كرده و
منتشر كردها ند و قبلا هم در مصر در ضمن مجموعهای به نام
جامعالبدايع چاپ شده بوده است ، ناشر روسی مدعی است كه ناشران
مصری اشتباه كرده پنداشتهاند رساله ( تضاد ) رساله مستقلی است در
صورتی كه متمم رساله كون و تكليف و جزئی از آن است
اتفاقا آنچه خيام در اين رساله قاطعانه اظهار كرده است همانها است
كه در اشعار منسوب به او درباره آنها اظهار تحير شده است . و به
همين جهت است كه برخی از محققان اروپائی و ايرانی انتساب اين
اشعار را به خيام نفی میكنند و برخی براساس يك سلسله قرائن
تاريخی معتقدند كه دو نفر به اين نام بودهاند . يكی شاعر و ديگری
حكيم و فيلسوف . شاعر به نام خيام بوده است و حكيم و رياضيدان
بنام خيامی و بعقيده بعضی ( 1 ) شاعر علی خيام بوده است و حكيم و
رياضيدان عمر خيامی
اينكه بعضی مدعی شدهاند كه ( خيامی ) تلفظ عربی خيام است ( 2 )
مردود است ، زيرا او خود در مقدمه رساله فارسی كه در ( وجود )
نوشته است ، میگويد : ( چنين گويد ابوالفتح عمر ابراهيم الخيامی )
( 3 )
پاورقی : ( 1 ) رجوع شود به بحث محققانه آقای محيط
طباطبائی در مجله گوهر سال اول شماره . 6 ( 2 ) علی اصغر حلبی ،
فلاسفه ايرانی صفحه . 408 ( 3 ) مجموعه رسائل خيام ، چاپ شوروی
شايد اين اندازه را بتوان مسلم دانست كه وی مانند اكثر اينگونه
دانشمندان در عين كمال ايمان و اعتقاد به مبانی دينی كه از همه كتب
او ظاهر ولائح است حتی نوروز نامه منسوب به او با متعبدان قشری
سربسر میگذاشته و همين برای او زحمت و دردسر فراهم میكرده است
بيهقی مینويسد اوتالی بوعلی بود اما در خلق ضيقی داشت و در تعليم
و تصنيف ضنتی . . . روزی به حضرت شهاب الاسلام ، الوزير عبدالرزاق
بن الفقيه درآمد وامام القراء ابوالحسين الغزالی حاضر بود ، در
اختلاف قراء درباره آيتی بحث رفت چون امام ( خيام ) حاضر شد
شهابالاسلام گفت علی الخبير سقطنا . . . او وجوه اختلاف قراء
بيان كرد و هر وجهی ( را ) علتی بگفت ، پس امام ابوالفخر گفت
كثرالله مثلك فی العلماء ) ( 1 )
تاريخ تولدش معلوم نيست ، تاريخ وفاتش را 517 و 526 گفتهاند . قدر
مسلم اينست كه عمر طويل كرده ( در حدود نود سال ) ( 2 ) اما اينكه
محضر درس بوعلی را درك كرده باشد ، بسيار بعيد است . اگر او بوعلی
را ( معلم ) خود میخواند از آن جهت است كه شاگرد مكتب بوعلی است ،
نه شاگرد شخص او . و علیالظاهر نزد شاگردان بوعلی تحصيل كرده است
4 - ابوحامد ، محمدبن محمدبن محمدبن احمد غزالی طوسی . اگر چه او
را در رديف فلاسفه به معنی مصطلح شمردن صحيح نيست ، او خود را
فيلسوف نمیشمارد بلكه مخالف فلسفه و فلاسفه مخصوصا ابن سينا است
و فلسفه را نزد استاد نخوانده بلكه سه سال بمطالعه فلسفه پرداخته
سپس كتاب مقاصد الفلاسفه را نوشته و بعد تهافت الفلاسفه را كه از
كتب مهم دوره اسلامی است
ضد فلسفه در جهان اسلام زياد بودهاند ، اما هيچكس بقدرت غزالی
نبوده است ، اگر به فاصله كمی افرادی نظير سهروردی و خواجه
نصيرالدين ظهور نكرده بودند غزالی بساط فلسفه را برچيده بود ( 3 )
پاورقی : ( 1 ) ترجمه تتمه صوان الحكمة صفحه 71 - . 72
( 2 ) مقالات و بررسيها دفتر پنجم و ششم صفحه . 242 ( 3 ) برای
اطلاع از تاريخ و انديشه غزالی رجوع شود به كتاب غزالی نامه آقای
جلال همائی و كتاب فرار از مدرسه آقای دكتر عبدالحسين زرين كوب
استادان دانشگاه تهران
در عين حال نظر به اينكه نظريات منفی غزالی و بندرت نظريات مثبت او
نقشی در تحول فلسفه داشته است ، ما او را در رديف فلاسفه آورديم
معروفترين كتاب غزالی احياء علوم الدين است ، كمتر كتابی در ميان
مسلمين به اندازه اين كتاب اثر گذاشته است
غزالی سرگذشت معروف و جالبی دارد او در سال 450 متولد و در 505 در
گذشته است
در اين طبقه از محمد شهرستانی و ابوحاتم مظفر اسفرازی و ميمون بن
نجيب واسطی بايد نام برد ، ولی اولی بيشتر متكلم است تا فيلسوف و
دو نفر ديگر بيشتر رياضيدانند تا فيلسوف
