طبقه بيست و سوم
1 - ملا محسن فيض كاشانی ، حكيم و عارف و محدث مشهور . شاگرد و
داماد ملاصدرا بوده و حكمت را نزد وی آموخته است از او رسالههائی
در حكمت و فلسفه باقی است ، كتاب اصول المعارف او اخيرا چاپ شده
است ( 3 )
آنچه در اين زمينه از فيض به ما رسيده است عينا تلخيص گفتههای
استاد است ، مرحوم فيض در سال 1091 درگذشته است .
پاورقی : ( 1 ) مقالات و بررسيها دفتر سوم و
چهارم ص . 28 ( 2 ) روضات صفحه . 23 ( 3 ) به همت آقای سيد جلال
آشتيانی
ما ضمن احوال مفسران و محدثان نيز از مرحوم فيض ياد كرديم
2 - ملاعبدالرزاق لاهيجی صاحب شوارق الالهام و گوهر مراد ، شاگرد و
داماد ديگر ملاصدرا . ملا عبدالرزاق ، برعكس ملامحسن فيض ، مثل
اينست كه از استاد خود كمتر متأثر شده است ، نوشتههايش رنگ و بوی
حكمای قبل از صدرا از قبيل علامه دوانی و غياثالدين دشتكی را دارد
، نه رنگ و بوی فلسفه ملاصدرا ، وی در سال 1071 يا سال 1072
درگذشته است
3 - ملا رجبعلی تبريزی اصفهانی ، صاحب روضات از صاحب رياض العلماء
نقل میكند كه وی نزد شاه عباس ثانی و صاحبان مقامات مملكتی ،
محترم بوده كه به ديدارش میرفتهاند . ملا رجبعلی شاگردانی داشته
از آن جمله مولی محمد تنكابنی و حكيم محمد حسين قمی و قاضی سعيد
قمی ( 1 )
وی شاگرد ميرفندرسكی بوده و در سال 1080 درگذشته است ( 2 ) : 4 -
ملامحمد باقر معروف به محقق سبزواری . هم حكيم است و هم از اعاظم
فقهاء ، شاگرد شيخ بهائی ( 3 ) و ميرفندرسكی ( 4 ) بوده است و بر
الهيات شفا حاشيه متينی نوشته است كه مورد استفاده است ، صاحب
روضات میگويد : محقق خوانساری ( آقا حسين ) و ملامحمد تنكابنی
معروف به سراب از محضر درسش استفاده كردهاند .
پاورقی : ( 1 ) طبق يادداشتی كه آقای عبدالله
نورانی نوشتهاند رساله اثبات واجب ملا رجبعلی و با مقدمهای در
شرح حال و ذكر آثار او وسيله خود ايشان در نامه آستان قدس شماره 6
در سال 1344 به چاپ رسيده است
( 2 ) مقدمه الشواهد الربوبيه صفحه . . 91 ( 3 ) روضات صفحه . 116
( 4 ) ريحانةالادبج 5 صفحه . 242
ولی ظاهرا محقق خوانساری در منقول شاگرد او بوده نه معقول . وی در
سال 1090 درگذشته است ( 1 )
5 - آقا حسين خوانساری معروف به محقق خوانساری ، شوهر خواهر محقق
سبزواری و شاگرد او در منقول بوده است ، در معقول شاگرد ميرفندرسكی
بوده است ( 2 )
حاشيه معروفی بر الهيات شفا دارد كه در دست است ، و همچنين شرح
اشارات خواجه ، و شرح تجريد قوشچی ، و محاكمات را حاشيه كرده است .
وی در سال 1098 درگذشته است
صاحب روضات در ذيل نام ملازمان بن ملا كلبعلی تبريزی مینويسد : (
وی كتابی دارد به نام ( فرائدالفوائد فیاحوال المدارس و المساجد
) كه در ايام اقامتش در مدرسه شيخ لطف الله در مشرق ميدان شاه
اصفهان تأليف كرده و نام گروهی را كه در اين مدرسه پربركت تحصيل
كردهاند برده است : از قبيل آقا حسين خوانساری ملاشمسای گيلانی ،
ملاحسن لنبانی گيلانی ( او نيز مردی حكيم و عارف بوده و مثنوی را
شرح كرده و در همين طبقه است ) و گفته ملاحسن لنبانی در فضيلت و
تقوا نظير نداشت . . . و از آن جمله است زبده المحققين و اسوه
السالكين ملا رجبعلی تبريزی و شاگردش ميرقوامالدين طهرانی ( رازی
) صاحب كتاب عينالحكمة ) ( 3 ) صاحب روضات آنگاه خود میگويد : و
از آن جمله است فاضل محقق حكيم بارع ملاابوالقاسم بن محمد ربيع
گلپايگانی ، صاحب تعليقات لطيفه بر كتب معقول و منقول . . . كه
گويا شاگرد مجلسی اول بوده است ( 4 ) ملا حسن لنبانی فوقالذكر پدر
ملاحسين لنبانی است كه شاگرد مرحوم مجلسی بوده است .
پاورقی : ( 1 ) روضات صفحه . . 117 ( 2 )
ريحانةالادبج 5 ص . 241 ( 3 - 4 ) روضات صفحه . 287
عليهذا اين دو نفر ( لنبانی و گلپايگانی ) نيز جزء اين طبقهاند
در اين طبقه گروه ديگر يا كمنام يا گمنام هستند از قبيل شيخ حسين
تنكابنی و محمدبن علی رضا آقاجانی شاگردان ملاصدرا . خوشبختانه
اخيرا با همت قابل ستايش آقای سيد جلالالدين آشتيانی ، استاد
عاليقدر دانشكده الهيات و معارف اسلامی مشهد ، اين افراد و آثار
آنها تحت عنوان ( منتخباتی از آثار حكمای الهی ايران از عصر
ميرداماد و ميرفندرسكی تا عصر حاضر ) معرفی شده و میشوند
طبقه بيست و چهارم
1 - محمد سعيد بن محمد مفيد قمی ، معروف به قاضی سعيد و ملقب به
حكيم كوچك . از شاگردان ملامحسن فيض و ملا عبدالرزاق لاهيجی و ملا
رجبعلی تبريزی بوده است . شاگرديش نزد ملا رجبعلی در اصفهان بوده
و مطابق نقل صاحب روضات مانند استادش نزد شاه عباس محترم بوده است
، ولی شاگرديش نزد ملاعبدالرزاق در قم بوده و احتمالا نزد فيض نيز
در قم تحصيل كرده است
صاحب روضات و صاحب ريحانةالادب نسبت به تاريخ وفات وی اظهار
بیاطلاعی كردهاند ولی در حاشيه روضات از الذريعه نقل كرده كه
تولد وی در سال 1049 و وفاتش در سال 1103 بوده است
2 - ملا محمد تنكابنی سراب . شاگرد ملارجبعلی تبريزی ( 1 ) و محقق
سبزواری ( 2 ) بوده است
3 - جمالالدين خونساری معروف به آقا جمال خونساری . فرزند آقا
حسين خونساری سابق الذكر ، و شاگرد او و شاگرد دائی خود محقق
سبزواری بوده
وی بر طبيعيات شفا حاشيه زده كه با چاپ سنگی چاپ شده و البته مختصر
است و همچنين شرح اشارات را نيز حاشيه كرده است .
پاورقی : ( 1 ) روضات ص . 312 ( 2 ) روضات ص
. 619
مردی محقق و جامعالمعقول و المنقول بوده و در سال 1121 درگذشته
است ( 1 )
4 - قوامالدين محمد رازی معروف به قوامالدين حكيم . آقای همائی
در مقدمه شرح مشاعر ملاجعفر لنگرودی میگويد : وی شاگرد ملارجبعلی
تبريزی و استاد شيخ عنايتالله گيلانی بوده است . آقای سيد
جلالالدين آشتيانی در جلد دوم ( منتخباتی از آثار حكمای ايران بعد
از ميرداماد و ميرفندرسكی ) آثاری از اين مرد چاپ و منتشر كرده و
خود او را معرفی كردهاند
5 - محمد رفيع پيرزاده . اين شخص نيز از شاگردان ملارجبعلی تبريزی
و با يك واسطه شاگرد ميرفندرسكی است . بعضی از آثار او در جلد دوم
منتخبات آثار حكمای ايران چاپ شده است ( 2 ) 6 - علی قلیخان
فرزند قرچقای خان خلجی قمی . وی شاگرد آقا حسين خوانساری و
ملاشمسای گيلانی و ملارجب علی تبريزی بوده است . در كتاب قربت
پاكان تأليف آقای مدرسی طباطبائی صفحات 235 - 240 رسالههای فلسفی
بسياری از او نام برده است . علی قلی خان در سال 1020 متولد شده و
در سال 1097 حيات داشته است . مدرسه خان قم از آثار فرزند دانشمند
اين مرد مهدی قلیخان است
طبقه بيست و پنجم
1 - ملامحمد صادق اردستانی . از احوال او اطلاع درستی نداريم ،
همينقدر میدانيم مردی حكيم و زاهد و مرتاض بوده و مورد بیمهری و
تكفير برخی معاصرين قرار گرفته و تبعيد شده و در سال 1134 درگذشته
است ( 3 )
پاورقی : ( 1 ) رسائل فلسفی و كلامی فارسی او
را آقای نورانی تصحيح و برای چاپ آماده كردهاند
( 2 ) منتخباتج 2 ص 449 - . 451 ( 3 ) ريحانة الادبج 1 صفحه .
104
طبق گفته آقای همائی و آقای آشتيانی ، از ملامحمد صادق رسالهای
باقی مانده به نام حكمت صادقيه درباره نفس و قوای مادی و معنوی آن
( 1 ) 2 - شيخ عنايتالله گيلانی . اين مرد مدرس فلسفه مشاء و از
تلاميذ ميرقوام حكيم است
3 - ميرسيد حسن طالقانی . اين مرد مدرس شرح فصوص محيیالدين و كتب
شيخ اشراق بوده است ( 2 )
طبقه بيست و ششم
1 - ملااسماعيل خواجوئی . از مشاهير حكمای قرون اخيره است ، اصلا
مازندرانی است . صاحب روضات از اين مرد تجليل فراوان میكند ، او
را به علم و جامعيت معقول و منقول و تقوا و معنويت و متانت و وقار
سخت میستايد ، میگويد نادرشاه كه نسبت به احدی تواضع نداشت ، در
برابر اين مرد فروتنی میكرد . زمان اين مرد مقارن است با فتنه
افغان ، حكيم خواجوئی در برخی نوشتههايش از آن فتنه نالهها
سرداده است . صاحب روضات میگويد به هيچ وجه معلوم نيست كه اساتيد
او چه كسانی بودهاند
فلسفه بعد از فتنه افغان بوسيله اين مرد بزرگ ادامه يافته ،
شاگردان مبرزی در حوزه درسش پرورش يافتهاند از قبيل آقا محمد
بيدآبادی ، ملامهدی نراقی ، ميرزا ابوالقاسم مدرس اصفهانی ، ملا
محراب حكيم گيلانی . وی در سال 1173 درگذشته است ( 3 )
2 - ميرزا محمد تقی الماسی . روضات از او به عنوان نواده مرحوم
مجلسی ياد میكند ، پدرش نواده مجلسی اول بوده است و از كسانی است
كه در بقعه مرحوم مجلسی در اصفهان مدفون است ( 4 ) و هم تصريح
میكند كه استاد آقا محمد بيدآبادی بوده است ( 5 )
آقای همائی ، در مقدمه شرح مشاعر ، دو نفر ديگر از معاصران ملا
اسماعيل خاجوئی را نام میبرند :
پاورقی : ( 1 - 2 ) مقدمه آقای همائی بر شرح
مشاعر ملامحمد جعفر لنگرودی
( 3 - 4 - 5 ) روضات صفحه 31 - 33 - 122 - . 624
3 - ملاحمزه گيلانی شاگرد ملامحمد صادق اردستانی بوده و در سال
1134 درگذشته است
4 - ملاعبدالله حكيم . او نيز مانند خاجوئی و الماسی از اساتيد آقا
محمد بيدابادی به شمار میرود ( 1 )
طبقه بيست و هفتم
1 - آقا محمد بيدآبادی گيلانی اصفهانی . از اعاظم حكماء قرون اخيره
و احيا كننده فلسفه ملاصدرا است . از زمان صدرالمتالهين به بعد هر
چند افكار و انديشههای او در ميان فضلا خصوصا آنانكه سلسله
شاگرديشان به خود وی میرسيده مطرح بوده است ، ولی ظاهرا هنوز موج
افكار پيشينيان از قبيل بوعلی و شيخ اشراق غلبه داشته است ، خصوصا
در نحلهای كه از ميرفندرسكی و سپس ملارجبعلی تبريزی انشعاب يافته
است
چنانكه میدانيم و خود ملاصدرا نيز بازگو میكند ملاصدرا در زمان
خودش شهرت و احترامی نداشته است ، مانند يكی از طلاب عادی زندگی
میكرده ( 2 ) در صورتيكه ملارجبعلی تبريزی مثلا كه تقريبا معاصر
او است در مرحلهای از احترام بود كه شاه و وزراء به ديدارش
میشتافتهاند . انديشههای صدرا تدريجا شناخته شد و روآمد ، ظاهرا
آن دهانه فرهنگ كه اين آب جاری زير زمينی از آنجا كاملا ظاهر شد و
بر همه پديدار گشت مرحوم آقا محمد بيدآبادی است
وی مطابق نقل روضات مردی فوقالعاده زاهد ، متقی ، با گذشت ،
ايثارگر ، ساده زيست بوده است . آقای آقاشيخ آقا بزرگ تهرانی در
كتب خود از او به عنوان يك عارف سالك ياد میكند ، او واقعا مردی
اخلاقی و مهذب بلكه سالك بوده است در سال 1352 شمسی دو رساله كوچك
از وی در ( سير و سلوك ) به زبان فارسی وسيله آقای مدرسی طباطبائی
از افاضل قم ضميمه مجله وحيد چاپ شد .
پاورقی : ( 1 ) مقدمه آقای همائی بر شرح
مشاعر صفحه پانزده و صفحه شانزده
( 2 ) مبدأ و معاد ملاصدرا چاپ سنگی صفحه . 278
روح اخلاقی و عرفانی بيدابادی موجب اعراض او از توجه به صاحبان زر
و زور بود ، آنها به او رو میآورد ند و او اعراض میكرد
بيدابادی شاگردان بسياری پرورش داده است كه عن قريب از آنها ياد
خواهيم كرد و در سال 1197 درگذشت ( 1 )
2 - ملامهدی نراقی كاشانی . از اعاظم فقهاء و حكما است ، او و
پسرش ملااحمد نراقی از بزرگان علماء اسلام به شمار میروند و هر
دو به جامعيت معروفند . مرحوم سيد محمد باقر شفتی اصفهانی و حاج
محمد ابراهيم كلباسی نزد او تحصيل حكمت كردهاند ( 2 ) و خود وی
شاگرد ملا اسماعيل خاجوئی بوده است ( 3 )
3 - ميرزا ابوالقاسم حسينی خاتون آبادی معروف به مدرس . از مشاهير
مدرسين فلسفه در اصفهان و از خانواده مير محمد حسين خاتون آبادی
سبط مجلسی بوده است ( 4 ) شاگرد ملا اسماعيل خاجوئی بوده ( 5 ) و
در سال 1203 درگذشته است
4 - ملا محراب گيلانی ، حكيم و عارف مشهور . ريحانة الادب او را از
شاگردان خاجوئی و بيدابادی شمرده است ( 6 ) ولی روضات از او فقط
به عنوان شاگرد خاجوئی ياد كرده است ( 7 )
پاورقی : ( 1 ) روضات صفحه . 624 ( 2 - 3 ) روضات صفحه
648 - . 33 ( 4 ) ريحانةالادبج 5 صفحه . 266 ( 5 ) روضات ص . 33 (
6 ) ريحانةالادبج 5 ص . 385 ( 7 ) روضات صفحه . 33
بنابر نقل آقای آقا شيخ آقا بزرگ تهرانی در نقباء البشر صفحه 1114
، مرحوم ميرزا عبدالرزاق خان بغايری صاحب كتاب معرفةالقبله كه در
سال 1372 هجری قمری وفات كرد از دخترزادگان ملامحراب بوده است .
ملامحراب در سال 1197 درگذشته است ( 1 )
طبقه بيست و هشتم
1 - ملاعلی نوری مازندرانی اصفهانی . از بزرگترين حكماء الهی
اسلامی و از افراد معدود انگشت شمار سه چهار قرن اخير است كه تا
عمق فلسفه صدرائی نفوذ كردهاند
ابتدای تحصيلش در مازندران و قزوين بوده ، سپس به اصفهان آمده و از
محضر درس آقا محمد بيدابادی و سيد ابوالقاسم مدرس اصفهانی استفاده
كرده و خود بزرگترين حوزه حكمت را در اصفهان دائر كرده است
ملاعلی نوری از نظر تدريس و تشكيل حوزه درسی ، و تربيت شاگردان ، و
طولانی بودن مدت كار تدريس و تربيت شاگرد ، ( گفته شده قريب هفتاد
سال ) و ترويج علوم عقلی ، كم نظير و شايد بینظير است
هنگامی كه مرحوم محمد حسين خان مروی مدرسه مروی را در تهران ساخت
از فتحعليشاه تقاضا كرد ملاعلی نوری را از اصفهان برای تدريس معقول
در اين مدرسه دعوت كند ، شاه از او دعوت كرد و او در جواب نوشت در
اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصيلند كه چهار صد نفر آنها بلكه
متجاوز كه شايسته حضور درس اين دعاگو هستند ، در حوزه درس دعاگو
حاضر میشوند ، چنانچه به تهران بيايد اين حوزه از هم میپاشد .
پاورقی : ( 1 ) مقدمه الشواهد الربوبية
شاه مجددا از او خواست يكی از بهترين شاگردهای خود را برای تدريس
در اين مدرسه انتخاب كند و او ملا عبدالله زنوزی را انتخاب كرد و
فرستاد ( 1 )
همه اين شاگردان از حومه اصفهان نبودهاند ، از اطراف و اكناف به
حوزه درس اين مرد بزرگ كه میگويند در حدود هفتاد سال تدريس كرده
شركت كردهاند و به اطراف پراكنده شده و علم و حكمت را با خود
پراكندهاند
صاحب روضات میگويد : در كودكی او را در حالی كه پير مردی سپيد مو
بود ديدهام . در مسجد سيد به نماز مرحوم سيد محمد باقر حجةالاسلام
میآمد و بعد از نماز با هم جلسه میكردند . سيد حجةالاسلام خود
زمانی شاگرد او بوده است او و مرحوم حاجی كلباسی كه مرجعيت و
رياست اصفهان را داشتند و فوقالعاده محترم بودند ملاعلی نوری را
در مجالس برخود مقدم میداشتند ( 2 ) . با وجود حكمای بزرگ ديگر در
آن زمان ، آنچه بعدها ادامه يافت از طريق اين مرد بزرگ بود ، بعضی
حواشی مختصر و كوتاه از او بر اسفار باقی است كه در نهايت متانت و
دقت است . گويند تفسير بزرگی بر سوره توحيد نوشته است . وی در سال
1246 درگذشته است ( 3 )
2 - حاج ملااحمد نراقی فرزند حاج ملامهدی نراقی سابقالذكر . مانند
پدر خود جامع الفنون بوده و مانند پدر خود مفتی و مجتهد و مرجع
فتوی بوده است . معقول را از پدر خود فرا گرفته است در سال 1244
يا 1245 درگذشته است ( 4 )
مرحوم علامه تهرانی در الكرام البرره و نقباءالبشر ، نقل از كتاب
لباب الالقاب مرحوم ملاحبيبالله كاشانی ، نام گروهی از اهل معقول
را در قرن 13 و 14 در كاشان میبرد كه نشان میدهد كاشان تا نزديك
به زمان ما از مراكز معقول بوده است .
پاورقی : ( 1 ) اين جريان را مرحوم آقا علی
مدرس زنوزی فرزند مرحوم ملاعبدالله زنوزی ضمن شرح حال خودش و پدرش
نوشته و در مقدمه انوار جليه ملاعبدالله زنوزی از انتشارات مؤسسه
مطالعات اسلامی دانشگاه مك گيل چاپ شده است
( 2 - 3 ) روضات ص 402 - . 647 ( 4 ) ريحانةالادبج 6 صفحه . 160
ظاهرا علوم معقول در كاشان وسيله نراقيها رواج يافت
3 - ميرزا مهدی بن ميرزا هدايت الله شهيد مشهدی . اين مرد از
مشاهير فقهاء و معاريف علمای آن عصر است . در فقه و اصول از تلاميذ
وحيد بهبهانی است ، معاصر سيد مهدی بحرالعلوم و شيخ جعفر
كاشفالغطاء است ، ظاهرا اصفهانی الاصل است . در اصفهان در حوزه
درس آقا محمد بيدآبادی حكمت آموخته و در مشهد اقامت كرده و فقه و
اصول و معقول تدريس میكرده است . ملاعلی نوری كه همدوره و همدرس
او در حوزه بيدآبادی است ضمن يك استفتا از ميرزا ابوالقاسم قمی كه
در روضات مسطور است ، به مناسبتی از او به عنوان ميرزا مهدی مشهدی
ياد میكند ، اين مرد رياضيات نيز میدانسته و آنرا نزد پدر زن
خود ، شيخ حسين عاملی مشهدی آموخته است ، فرزندانش ميرزا هدايت
الله و ميرزا عبدالجواد و ميرزا داود همه در فنون حكمت وارد
بودهاند . دوفرزند اخير در رياضيات سرآمد عصر در خراسان به شمار
میرفتهاند . علم و حكمت در خاندان سيد مهدی شهيد در حدود صد و
پنجاه سال ادامه يافت ، مرحوم حاج ميرزا حبيب رضوی ، مجتهد حكيم
عارف شاعر مشهدی معروف ، متوفی در 1327 نبيره او است ، و همچنين
مرحوم آقا بزرگ حكيم شهيدی مشهدی استاد مسلم فلسفه خراسان در حدود
نيمه قرن چهاردهم هجری قمری ، متوفی در 1355 نبيره ديگر او است و
ذكرش خواهد آمد
ميرزا مهدی اشارات شيخ و پارهای از كتب رياضی تدريس میكرده ، در
سال 1152 متولد و در سال 1218 در بست بالاخيابان مشهد ، در جريان
دفاع از حقوق مردم و مبارزه با دستبرد نادر ميرزا نوه نادرشاه به
اموال آستانه مقدسه رضوی ، به دست نادر ميرزا شهيد شد ( 1 )
پاورقی : ( 1 ) رجوع شود به مقدمه مستند حسن حبيب بر
ديوان مرحوم حاج ميرزا حبيب رضوی از ص 86 به بعد
طبقه بيست و نهم
1 - ميرزا حسن نوری فرزند ملاعلی نوری . بعد از پدر ، حوزه تدريس
قابل توجهی تشكيل داد ، مرحوم آقا علی مدرس زنوزی تهرانی كه ذكرش
خواهد آمد در مدتی كه به اصفهان رفته از محضر درس اين استاد
استفاده كرده است
بنابر نقل استاد جلالالدين همائی در مقدمه ( برگزيدهای از اشعار
سه شاعر بزرگ اصفهان ) ، برخی او را بر پدرش ترجيح میدادهاند .
از او اثر قابل توجهی در دست نيست كه بشود دربارهاش داوری كرد ،
ولی شاگردی افرادی نظير آقاعلی مدرس گواه صادقی است بر مراتب فضلش
. به هر حال از كسانی است كه در انتقال فلسفه از نسل پيش از خودش
به نسل بعد از خودش عامل مؤثری بوده است
2 - ملااسماعيل بن ملامحمد سميع در بكوشكی اصفهانی معروف به
واحدالعين
از اجلاء شاگردان ملاعلی نوری و استاد حاج ملا هادی سبزواری است ،
حوزه درس قابل توجهی داشته ، اسفار و مشاعر صدرا و شوارق لاهيجی
را حاشيه كرده و عرشيه صدرا را شرح كرده است . در سال 1277
درگذشته است ( 1 ) 3 - ملاعبدالله زنوزی . اين مرد همان است كه به
تقاضای محمد حسين خان مروی ، حكيم نوری او را برای تدريس فلسفه از
اصفهان به تهران فرستاد
مركزيت تهران در مقابل اصفهان كه تدريجا اصفهان از رونق افتاد ، از
اين زمان شروع شد ملاعبدالله مطابق گزارشی كه فرزند برومند
عاليقدرش آقاعلی مدرس داده است مقدمات را در آذربايجان تحصيل كرده
و سپس به كربلا رفته و از حوزه فقه صاحب رياض بهرهمند شده و
آنگاه مدتی در قم از محضر درس ميرزای قمی مجتهد معروف بهرهمند
شده ، بعد به اصفهان رفته و از محضر حكيم نوری حكمت آموخته و در
سال 1237 به تهران منتقل شده است .
پاورقی : ( 1 ) ريحانة الادبج 6 ص . 285
پس از بيست سال تدريس و افاضه در مدرسه مروی در سال 1257 به رحمت
حق پيوسته است ( 1 )
4 - ملامحمد جعفر لنگرودی لاهيجی . وی معاصر ملا عبدالله زنوزی و
شاگرد سيد ابوالقاسم مدرس اصفهانی و ملامحراب گيلانی و مخصوصا
ملاعلی نوری است اثر معروف او شرح مشاعر ملاصدرا است ، اين شرح
اخيرا به مناسبت چهارصدمين سال ولادت ملاصدرا با مقدمهای انگليسی
به قلم آقای دكتر سيد حسين نصر و مقدمهای فارسی به قلم استاد
جلالالدين همائی و مقدمهای فارسی به قلم استاد سيد جلالالدين
آشتيانی چاپ شد . وی علاوه بر شرح مشاعر ، شرح تجريد قوشچی ، و
حاشيه خفری بر شرح تجريد قوشجی را حاشيه كرده است
حاشيه شرح تجريد وی در سال 1255 مقارن ايام سلطنت محمدشاه تأليف
شده است
تاريخ وفات او را نميدانيم ، آقای همائی همين قدر مینويسد : (
علی التحقيق پيش از 1294 بوده است )
عجيب اينست كه علامه تهرانی مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ در كتاب
الكرام البرره فیالقرآن الثالث بعدالعشره صفحه 239 و صفحه 257 سه
نفر را كه هر سه حكيم و همزمان ، و همنام و گيلانی بودهاند نام
میبرند يكی تحت عنوان شيخ جعفر لاهيجی و ديگری تحت عنوان شيخ
محمد جعفر لنگرودی كه عرشيه ملاصدرا را شرح كرده و سوم شيخ محمد
جعفر لاهيجی كه مشاعر را شرح كرده و بر الهيات شرح تجريد حاشيه زده
است
بسيار مستبعد است كه سه نفر حكيم به اين نام در يك عصر ، اهل يك
منطقه وجود داشته باشند ، لهذا نيازمند به تحقيق بيشتر است
پاورقی : ( 1 ) رجوع شود به گزارش آقا علی زنوزی فرزند
معظمله در مقدمه انوار جليه كه از تأليفات معظمله است و اخيرا
وسيله ( مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مك گيل ) چاپ شده است
5 - ملا آقای قزوينی . اين مرد نيز از افاضل شاگردان ملاعلی نوری
است ( 1 ) پس از مراجعت از اصفهان به قزوين ، حوزه گرمی دائر كرده
و فضلا به حوزهاش میشتافتهاند . مرحوم آقاعلی مدرس زنوزی در
گزارش زندگانی خود نوشته كه مدتی برای كسب فيض از محضر اين مرد
بزرگ به قزوين رفته است ، وی از كسانی است كه نزد ملااسماعيل
اصفهانی كه شاگرد بزرگ ملاعلی نوری است نيز تحصيل كرده است . ( 2 )
لهذا به اعتباری میتوان او را از طبقه سیام و هم طبقه حاجی
سبزواری شمرد وی در سال 1282 درگذشته است ( 3 )
طبقه سیام
1 - حاج ملاهادی سبزواری . بعد از ملاصدرا مشهورترين حكمای الهی سه
چهار قرن اخير است ، حاجی سبزواری در 1212 در سبزوار متولد شد ،
هفت ساله بود كه پدرش مرد . در ده سالگی برای تحصيل به مشهد مقدس
رفت و ده سال اقامت كرد . شهرت حكمای اصفهان او را به اصفهان
كشانيد ، در حدود هفت سال از محضر ملااسماعيل در بكوشكی اصفهانی
استفاده كرد و ضمنا در همانوقت دو سه سالی اواخر دوره حكيم نوری
را درك كرد . سپس به مشهد مراجعت كرد و چند سالی در مشهد به تدريس
پرداخت ، آنگاه عازم بيتالله شد در مراجعت اجبارا دو سه سالی در
كرمان اقامت كرد . در مدت اقامت كرمان برای اينكه نفس خود را
تربيت كند و رياضت دهد سعی كرد ناشناخته بماند و در همه مدت به كمك
خادم مدرسه ، به خدمت طلاب قيام میكرد . بعد دختر همان خادم را به
زنی گرفت و رهسپار سبزوار شد ، قريب چهل سال بدون آنكه حتی يك
نوبت از آن شهر خارج شود در آن شهر توقف كرد و به كار مطالعه و
تحقيق و تدريس و تأليف و عبادت و رياضت نفس و تربيت شاگردان پرداخت
تا عمرش به پايان رسيد
از نظر تشكيل حوزه گرم فلسفی ، و جذب شاگرد از اطراف و اكناف ، و
تربيت آنها ، و پراكندن آنها در بلاد مختلف بعد از حكيم نوری كسی
به پايه حكيم سبزواری نمیرسد .
پاورقی : ( 1 ) الكرام البرره علامه آقا شيخ
آقا بزرگ تهرانی صفحه 151
( 2 ) مقدمه آقای آشتيانی بر شرح مشاعر لاهيجی ص . 45 ( 3 ) مقدمه
آقای آشتيانی بر انوار جليه صفحه پنج
صيت شهرتش در همه ايران و قسمتهايی خارج ايران پيچيد . طالبان
حكمت از هر سو به محضرش میشتافتند ، شهر متروك سبزوار از پرتو
وجود اين حكيم عاليقدر قبله جويندگان حكمت الهی گشت و مركز يك حوزه
علمی شد
كنت گوبينو فيلسوف معروف فرانسوی ، كه نظر خاصش در فلسفه تاريخ
معروف است ، مقارن اوج شهرت حكيم سبزواری سه سال وزير مختار فرانسه
در ايران بوده است و كتابی هم به نام ( سه سال در ايران ) منتشر
كرده است ، او مینويسد ( شهرت وصيت او به قدری عالمگير شده كه
طلاب زيادی از ممالك هندوستان ، تركيه ، و عربستان برای استفاده از
محضر او به سبزوار رو آورده و در مدرسه او مشغول تحصيل هستند ) ( 1
)
حكيم سبزواری فوقالعاده خوش بيان و خوش تقرير بود ، باشور و جذبه
تدريس میكرد ، او گذشته از مقامات علمی و حكمی ، از ذوق عرفانی
سرشاری برخوردار بود ، به علاوه مردی با انضباط ، اهل مراقبه ،
متعبد ، متشرع و بالاخره سالك الی الله بود . مجموع اينها سبب شده
بود كه شاگردان او به او تا سر حد عشق ارادت بورزند . از نظر
جاذبه استاد و شاگردی ، حكيم سبزواری بیمانند است . بعضی از
شاگردان او بعد از او با اينكه چهل سال از او فاصله گرفته بودند
باز هم هنگام يادآوری او به هيجان میآمدند و اشك میريختند
حكيم سبزواری به فارسی و به عربی شعر میسروده و در اشعارش به "
اسرار " تخلص میكرده است .
پاورقی : ( 1 ) مقدمه " مؤسسه مطالعات اسلامی
مك گيل " بر شرح منظومه سبزواری چاپ آن مؤسسه نقل از كتاب " مذاهب
و فلسفه در قرون وسطی " تاليف كنت گوبينو
هر چند در هر دو قسمت شعر دست پائين فراوان دارد ، اما در هر دو
قسمت برخی اشعار دارد كه در اوج زيبائی و كمال و شور و حال است
حكيم سبزواری در سال 1289 در يك حالت جذبه مانندی درگذشت . يكی از
شاگردانش در تاريخ وفاتش چنين سروده است :
| اسرار چو از جهان
بدر شد |
| از فرش به عرش ناله
برشد |
| تاريخ وفاتش ار
بجوئی |
| گويم : " كه نمرد ،
زندهتر شد " |
شاگردان حاجی تا آنجا كه ما فعلا اطلاع داريم عبارتند از :
ملاعبدالكريم خبوشانی ( قوچانی ) كه بر منظومه منطق حاشيه دارد
ميرزا حسين سبزواری مقيم تهران استاد ملامحمد هيدجی و ميرزا
علیاكبر يزدی مقيم قم ( 1 )
حاج ميرزا حسين علوی سبزواری مقيم سبزوار كه در جامعيت و تحقيق در
عصر خود بی نظير شناخته میشد ( 2 )
حكيم عباس دارابی استاد معروف فلسفه در استان فارس ( 3 )
شيخ ابراهيم سبزواری استاد شيخ الرئيس قاجار ( 4 )
شيخ محمد ابراهيم تهرانی كه با حكيم سبزواری مراسلات داشته و
علامه تهرانی آنها را نزد شيخ محمد جواد جزائری ديده است ( 5 )
سيد ابوالقاسم موسوی زنجانی ( 6 )
سيد عبدالرحيم سبزواری ( 7 )
ملا محمد صباغ ( 8 )
پاورقی : ( 1 ) ريحانةالادبج 6 صفحه 381 و نقباءالبشر
ص . 502 ( 2 ) نقباء البشر صفحه . 569 ( 3 ) نقباءالبشر صفحه . 983
( 4 ) نقباءالبشر صفحه . 3 ( 5 ) الكرام البرره ص . 6 ( 6 - 7 - 8
) نقباءالبشر صفحه 51 - 727 - . 854
شيخ محمد رضا بروغنی استاد آقا شيخ هادی بيرجندی ( 1 )
ميرزا عبدالغفور دارابی ( 2 )
ملاغلامحسين شيخ الاسلام مشهدی استاد حاج فاضل خراسانی و آقا بزرگ
شهيدی مشهدی ( 3 )
ميرزا محمد سروقدی استاد حاج فاضل خراسانی و آقا بزرگ شهيدی مشهدی
( 4 ) . شيخ علی فاضل تبتی ( 5 )
ميرزا آقا حكيم دارابی ( 6 )
ميرزا محمد يزدی ( 7 )
حاج ميرزا ابوطالب زنجانی ( 8 )
حاج ملا اسماعيل عارف بجنوردی ( 9 )
شيخ عبدالحسين شيخ العراقين ( 10 )
ميرزا محمد حكيم الهی ( 11 )
بزرگترين حسنه حكيم سبزواری ، مرحوم حكيم ربانی ، عارف كامل الهی ،
فقيه نامدار ، آخوند ملا حسينقلی همدانی در جزينی قدس سره است .
اين مرد بزرگ و بزرگوار كه فرزند يك چوپان پاك سرشت بود برای ادامه
تحصيل از همدان به تهران آمد ، صيت شهرت و جاذبه معنويت حكيم
سبزواری او را به سبزوار كشانيد ، مدتی كه تاريخ و مقدارش را فعلا
نمیدانم در حوزه آن حكيم شركت كرد ، پس از آن به عتبات شتافت و
برای تكميل علوم منقول جزء شاگردان استاد المتاخرين حاج شيخ مرتضی
انصاری قرار گرفت
پاورقی : ( 1 ) نقباءالبشر صفحه . 727 ( 2 تا 11 )
مقدمه آقای سيدجلال الدين آشتيانی بر مجموعه رسائل حكيم سبزواری
صفحات 67 - . 82
در همان ايام ، توفيق تشرف حضور آقا سيد علی شوشتری را يافت و در
نزد آن عارف كامل مراحل سير و سلوك را طی كرد و خود به مقامی از
كمال و معرفت رسيد كه كمتر نظيری برايش میتوان جست
اگر همه شاگردان حوزه حكيم سبزواری به حضور در حوزه او افتخار
میكنند ، حوزه حكيم به حضور چنين مردی مفتخر است
حوزه تعليم و تربيت مرحوم آخوند ملا حسينقلی بيشتر حوزه تربيت بود
تا تعليم ، حوزه انسانسازی بود ، از اين حوزه مردان بزرگی
برخاستهاند ، از مطالعه مواضع متفرقه كتاب نقباء البشر میتوان به
وسعت دائره آن پی برد
طبق آنچه از مدارك و اسناد منتشره درباره سيد جمالالدين اسدآبادی
معروف به افغانی به دست میآيد ( 1 ) سيد در مدت اقامتش در نجف از
محضر دو نفر بهرهمند شده است : يكی شيخ انصاری و ديگر آخوند ملا
حسينقلی . نظر به اينكه تصريح شده كه سيد در نجف به تحصيل علوم
عقلی اشتغال داشته به علاوه از آثارش كم و بيش پيدا است و هم
تصريح شده كه سيد از محضر اين دو نفر استفاده كرده است ، ظاهر
اينست كه سيد علوم عقلی را نزد آخوند آموخته است . عليهذا سيد جمال
با يك واسطه شاگرد حكيم سبزواری است
سيد جمال طبق مدارك موجود در مدت اقامت در نجف با مرحوم سيد احمد
كربلائی تهرانی و مرحوم سيد سعيد حبوبی از شاگردان آخوند همدانی كه
به وارستگی و طی مراحل سير و سلوك معروفند رفاقت و صميميت داشته
است ( 2 ) و اين يكی ديگر از شگفتيهای زندگی اين مرد خارقالعاده
است و بعد تازهای به شخصيت او میدهد
تاكنون نديدهايم كسی متوجه اين نكته از زندگی او شده باشد
2 - آقا علی زنوزی ، معروف به آقا علی حكيم و آقا علی مدرس .
پاورقی : ( 1 - 2 ) رجوع شود به كتاب ( سيد
جمال الدين حسينی پايهگذار نهضتهای اسلامی ) صفحات 26 - 31 و به
( مجموع اسناد و مدارك درباره سيد جمال ) گردآورده دكتر اصغر مهدوی
و ايرج افشار
فرزند ملاعبدالله زنوزی سابق الذكر و از اساتيد كم نظير دو قرن
اخير است . در سال 1234 در اصفهان ( سه سال قبل از حركت پدرش از
اصفهان به تهران ) متولد شد ، از پدر معقولا و منقولا استفاده كرده
است . برای تكميل علوم منقول به عتبات رفت و پس از مراجعتبه
تهران به اصفهان رفت و از محضر درس ميرزا حسن نوری فرزند ملاعلی
نوری بهرهمند شد ، از آنجا به قزوين رفت و از درس ملاآقای قزوينی
استفاده كرد ، بار ديگر به اصفهان رفت و مجددا در خدمت ميرزا حسن
نوری به تكميل تحصيلات پرداخت ، آنگاه به تهران مراجعت كرد و
سالها در مدرسه سپهسالار قديم مدرس رسمی بود ( 1 ) و در سال 1307
در تهران درگذشت
3 - آقا محمد رضا حكيم قمشهای ، او نيز از اعاظم حكما و اساطين
عرفای قرون اخيره است . آقا محمدرضا كه شاگردان و دوستانش نام او
را به صورت مخفف ، ( آمرضا ) ، تلفظ میكردند اهل قمشه ( شهرضا )
اصفهان است ، در جوانی برای تحصيل به اصفهان مهاجرت كرد و از محضر
ميرزا حسن نوری ( 2 ) وملا محمد جعفر لنگرودی ( 3 ) بهرهمند شد ،
سالها در اصفهان عهدهدار تدريس فنون حكمت بود . حدود ده سال پايان
عمر خود را در تهران به سر برد و در حجره مدرسه صدر مسكن گزيد و
فضلا از محضر پرفيضش استفاده كردند . پرشورترين دوره زندگانی حكيم
قمشهای ده سال آخر است
وی مردی به تمام معنی وارسته و عارف مشرب بود ، با خلوت و تنهائی
مأنوس بود و از جمع تا حدودی گريزان .
پاورقی : ( 1 ) گزارش خود آن مرحوم كه در
مقدمه انوار جليه چاپ شده است
( 2 ) مقدمه رساله ولايت حكيم قمشهای صفحه . 2 ( 3 ) مقدمه آقای
همائی بر كتاب برگزيده ديوان سه شاعر اصفهان صفحه 21
در جوانی ثروتمند بود ، در خشكسالی 1288 تمام ما يملك منقول و غير
منقول خود را صرف نيازمندان كرد و تا پايان عمر درويشانه زيست
حكيم قمشهای در اوج شهرت آقاعلی حكيم مدرس زنوزی و ميرزا
ابوالحسن جلوه به تهران آمد و با آنكه مشرب اصليش صدرائی بود ،
كتب بوعلی را تدريس كرد و بازار ميرزای جلوه را كه تخصصش در فلسفه
بوعلی بود شكست
به طوری كه معروف شد : ( جلوه از جلوه افتاد )
حكيم قمشهای هرگز جامه روستائی را از تن دور نكرد و درزی و جامه
علما در نيامد ، مرحوم جهانگير خان قشقائی كه سالها شاگرد او بوده
است نقل كرده كه به شوق استفاده از محضر حكيم قمشهای بتهران رفتم
، همان شب اول خود را به محضر او رساندم ، وضع لباسهای او علمائی
نبود ، به كرباسفروشهای سده میمانست . حاجت خود را بدو گفتم ، گفت
ميعاد من و تو فردا در خرابات . خرابات محلی بود در خارج خندق (
قديم ) تهران و در آنجا قهوهخانهای بود كه درويشی آنرا اداره
میكرد ، روز بعد اسفار ملاصدرا را با خود بردم ، او را در
خلوتگاهی ديدم كه بر حصيری نشسته بود . اسفار را گشودم او آن را از
بر میخواند سپس بتحقيق مطلب پرداخت ، مرا آن چنان به وجد آورد كه
از خود بیخود شدم ، میخواستم ديوانه شوم . حكيم حالت مرا دريافت
گفت آری : ( قوت میبشكند ابريق را ) ( 1 )
حكيم قمشهای از ذوق شعری عالی ، برخوردار بود و به ( صهبا ) تخلص
میكرده است . او در سال 1306 ، در كنج حجره مدرسه ، در تنهائی و
خلوت و سكوتی عارفانه از دنيا رفت . قضا را آنروز مصادف بود با فوت
مفتی بزرگ شهر ، مرحوم حاج ملاعلی كنی و در شهر غوغائی برپا بود .
دوستان و ارادتمندانش ساعتها پس از فوت او از درگذ شتش آگاه شدند ،
آن گروه معدود او را در سر قبر آقا به خاك سپردند ( 2 )
پاورقی : ( 1 ) مقدمه رساله ولايت حكيم
قمشهای ص . 14 ( 2 ) مقدمه آقای همائی بر كتاب برگزيده ديوان سه
شاعر اصفهان
حكيم قمشهای آنچنان مرد كه زيست و آنچنان زيست كه خود در بيتی از
يك غزل سروده و آرزو كرده بود : كاخ زرين به شهان خوش كه من
ديوانه گوشهای خواهم و ويرانه به عالم كم نيست ( 1 ) حكيم
قمشهای شاگردان بسياری تربيت كرد . آقا ميرزا هاشم اشكوری ، آقا
ميرزا حسن كرمانشاهی ، آقا ميرزا شهاب نيريزی ، جهانگيرخان قشقائی
، آخوند ملامحمد كاشی اصفهانی ، ميرزا علی اكبر يزدی مقيم قم ، شيخ
علی نوری مدرس مدرسه مروی معروف به شيخ علی شوارق ، ميرزا محمد
باقر حكيم و مجتهد اصطهباناتی مقيم نجف و مقتول در مشروطيت و مدفون
در اصطهبانات ، حكيم صفای اصفهانی شاعر عارف معروف ، شيخ عبدالله
رشتی رياضی ، شيخ حيدرخان نهاوندی قاجار ، ميرزا ابوالفضل كلانتر
تهرانی ، ميرزا سيد حسين رضوی قمی ، شيخ محمود بروجردی ، ميرزا
محمود قمی از آن جملهاند ( 2 )
4 - ميرزا ابوالحسن جلوه ، از مشاهير اساتيد و مدرسين اين طبقه است
سالهای متمادی تدريس كرده و شاگردان بسياری تربيت كرده است مرحوم
جلوه در سال 1238 متولد شده و در سال 1314 درگذشته است مرحوم جلوه
بيشتر طرفدار بوعلی بوده و به فلسفه ملاصدرا اعتقاد چندانی نداشته
است .
پاورقی : ( 1 ) قبل از اين بيت اين ابيات است
: ( 2 ) رجوع شود به نقباءالبشر صفحه 733 و 690 و 1185 و به مقدمه
رساله مرحوم حكيم قمشهای درباب ولايت و خلافت كبری كه حاشيهای
بر فص شيئی فصوص الحكم محيی الدين است ص . 2
وی اهل اصفهان است و به تهران مهاجرت كرده است ، جلوه شاگرد ميرزا
حسن نوری و ميرزا حسن چينی از شاگردان ملاعلی نوری است . گويند
جلوه ابتدا كه به تهران آمد به قصد رفتن به سبزوار و استفاده از
محضر حاجی سبزواری ( كه نيم طبقه بر او مقدم است ) بود ولی منصرف
شد و در تهران رحل اقامت افكند . جلوه و حكيم قمشهای و آقاعلی
مدرس سه مدرس نامداری بودند كه حوزه تهران در اواخر قرن سيزدهم و
اوايل قرن چهاردهم بر محور وجود آنها میگرديد . ولی دو رقيب جلوه
بر او از نظر علمی تقدم داشتهاند ، غالبا شاگردان آنها مانند
افرادی كه در ذيل نام حكيم قمشهای ياد كرديم مشتركند و شاگردان هر
سه نفر بودهاند
طبقه سی و يكم
1 - ميرزا هاشم اشكوری رشتی از اساتيد مسلم فلسفه و عرفان زمان خود
بوده و شاگردان بسياری از حوزه پربركتش برخاستهاند . او يكی از
اركانی است كه واسطه انتقال فلسفه و عرفان به طبقات بعدی است .
شهرتش و امتيازش از هم طبقههايش به تخصص در عرفان نظری است .
مصباح الانس فناری را كه شرح مفتاح الغيب قونوی است حاشيه كرده و
چاپ شده است
متاسفانه آنقدر بد چاپ شده كه يك جفت چشم بها میگيرد . حكيم
اشكوری از شاگردان حكيم قمشهای و آقاعلی مدرس و ميرزای جلوه بوده
است وی در سال 1332 درگذشته است
2 - ميرزا حسن كرمانشاهی . معاصر اشكوری و شاگرد سه استاد مسلم
فوقالذكر است . او نيز شاگردان بسيار تربيت كرده است و از اركان
انتقال فلسفه به طبقات متاخرتر است . وی در سال 1336 درگذشته است
3 - ميرزا شهابالدين نيريزی شيرازی ، شاگرد حكيم قمشهای و ميرزای
جلوه بوده و در فقه و اصول نيز مهارت داشته است
او نيز در عرفان نظری محيیالدينی يد طولا داشته است .
حكيم نيريزی مدرسه صدر تهران را كه قبلا اقامتگاه استادش حكيم
قمشهای بود محل اقامت قرار داد و به كار تحقيق و تدريس و تربيت
شاگرد پرداخت . رسالهای در ( حقيقت وجود ) نگاشته است مرحوم آقا
شيخ آقا بزرگ تهرانی كه شرح حال وی را نگاشته میگويد نسخهای از
اين رساله نزد من است ( 1 )
4 - ميرزا عباس شيرازی دارابی ، معروف به حكيم عباس . از اساتيد
مسلم فلسفه در استان فارس است . شاگرد حكيم سبزواری بوده و قبلا از
او در ذيل نام حكيم سبزواری ياد كرديم . علامه تهرانی مینويسد :
در معقول و منقول بارع بود . اسفار را به خط خود نوشته و از خود بر
آن حواشی زده است ، دعای كميل و قصيده معروف ميرفندرسكی را شرح
كرده است . شيخ احمد شيرازی نجفی معروف به شانه ساز و ميرزا
ابراهيم نيريزی كه هر دو از مدرسان حكمت در شيراز بودهاند از
شاگردان او بودهاند ( 2 ) علامه تهرانی میگويد تاريخ وفاتش را
نمیدانم ولی فرصت الدوله شيرازی در آثار العجم وفات او را در سال
1300 نوشته است . قبرش در حافظيه شيراز است
5 - جهانگيرخان قشقائی در بزرگی عشق تحصيل به سرش افتاد و دنبال
علم را گرفت تا آنجا كه استاد مسلم فلسفه در اصفهان گرديد . مرحوم
خان علاوه بر مقام علمی و فلسفی ، در متانت و وقار و انضباط
اخلاقی و تقوا نمونه بوده است تا آخر عمر در همان لباس عادی اولی
خود باقی بوده و فوقالعاده مورد ارادت شاگردان و آشنايان بوده
است : مرحوم خان شاگرد آقا محمد رضا قمشهای بوده و احتمالا در
ابتدای تحصيل حوزه درس ميرزا عبدالجواد حكيم خراسانی مقيم اصفهان
و ملا اسماعيل اصفهانی درب كوشكی را درك كرده است ( 3 ) .
پاورقی : ( 1 ) نقباءالبشر صفحه . 845 ( 2 )
نقباء البشر صفحه . 983 ( 3 ) مقدمه آقای همائی بر شرح لنگرودی بر
مشاعر ملاصدرا صفحه 11
جهانگيرخان در سال 1243 در دهاقان اصفهان متولد شده و در سال 1328
در اصفهان درگذشته است و قبرش در تخت فولاد اصفهان معروف است
6 - آخوند ملامحمد كاشی مقيم اصفهان معاصر جهانگيرخان و شاگرد آقا
محمدرضا قمشها ی بوده است ، در مدرسه صدر اصفهان میزيسته و تا
پايان عمر مانند جهانگيرخان با تجرد به سربرد . مردی مرتاض بوده و
حالات عجيبه از او ظاهر میشده است ، بسياری از اكابر و از آنجمله
مرجع بزرگ مرحوم آقای حاج آقا حسين بروجردی ( 1 ) و مرحوم آقای
حاج آقا رحيم ارباب و گروهی ديگر از شاگردان اويند
آخوند كاشی در سال 1332 در اصفهان در گذشت و در تخت فولاد نزديك
قبر جهانگيرخان دفن شد
7 - آقا ميرزا محمدباقر اصطهباناتی . وی نيز از شاگردان آقا علی
حكيم و حكيم قمشهای و ميرزای جلوه است ، برای ادامه تحصيلات در
علوم منقول به عتبات رفت ، گروهی در آنجا از آن جمله محقق بزرگ
معاصر مرحوم حاج شيخ محمد حسين اصفهانی غروی و مرحوم حاج شيخ
غلامرضا يزدی از محضر او علوم عقليه را استفاده كردند . مشاراليه
در جريان مشروطيت در سال 1326 در اصطهبانات به قتل رسيد ( 2 ) 8 -
ميرزا علی اكبر حكمی يزدی قمی . از شاگردان سه استاد فوقالذكر و
آقا ميرزا حسين سبزواری مقيم تهران است ( 3 ) و شايد در نزد شخص
اخير رياضيات آموخته است ( 4 ) اواخر عمر در قم مقيم بوده است ، پس
از ورود مجتهد بزرگ ، مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائری به قم ، و
تشكيل حوزه ، و اجتماع فضلا ، گروهی و از آن جمله مرحوم آقای حاج
سيد محمد تقی خونساری از مراجع تقليد عصر ما و آقای حاج سيد احمد
خونساری يكی از مراجع تقليد معاصر ، و استاد بزرگ اين بنده آيت
الله خمينی مدظله ، از محضر معظمله استفاده كردهاند .
پاورقی : ( 1 ) در سال 1322 شمسی كه در
بروجرد از محضرشان استفاده میكردم از خودشان شاگردی نزد آخوند و
همچنين ظهور حالات عجيب آخوند را شنيدم
( 2 ) نقباء البشر صفحه . 212 ( 3 ) ريحانةالادب جلد 6 صفحه 381
ضمن احوال ملامحمد هيدجی
( 4 ) ظاهرا تخصص بيشتر اين مرد بزرگ در رياضيات بوده است
ظاهرا در حدود سال 1345 درگذشته است
9 - حاج شيخ عبدالنبی نوری ، جامعالمعقول و المنقول بوده است . در
منقول شاگرد مرحوم ميرزای شيرازی بزرگ و در معقول شاگرد آقا علی
مدرس ، و احتمالا شاگرد قمشهای و جلوه بوده است . وی در سال 1344
درگذشته و در جوار حضرت عبدالعظيم در مقبره ناصرالدين شاه دفن شده
است . مرحوم حاج شيخ عبدالنبی در جامعيت و حضور ذهن در مسائل علوم
مختلف ، و هم در تقوا ، در زمان خويش مشهور بوده است . مرحوم آقا
شيخ محمد تقی آملی ، فقيه و حكيم معاصر ، متوفا در سال 1391 چهارده
سال از محضر اين مرد بزرگ بهره گرفته است
10 - حاج ميرزا حسين علوی سبزواری ، شاگرد حاجی سبزواری در معقول و
شاگرد ميرزای شيرازی در منقول بوده است به هوش و ذكاء و حفظ معروف
است گويند تجليلی كه ميرزای شيرازی از او در تصديق اجتهادش كرده
است از احدی نكرده است متأسفانه عمرش در سبزوار گذشت و استفاده
قابل توجهی از او نشد . معظمله در سال 1268 متولد و در سال 1352
در گذشته است ( 1 ) 11 - شيخ غلامحسين شيخ الاسلام خراسانی . وی از
شاگردان حاجی سبزواری است . مدت شش سال درس حاجی را در سبزوار درك
كرده و خود سالها در مشهد مقدس مشعلدار علوم عقلی بوده است . نامش
همراه نام مرحوم حاج ميرزا حبيب در داستان ( اصحاب سراچه ) ( كه
داستان معروفی است در مشهد ) برده میشود ( 2 )
پاورقی : ( 1 ) نقباءالبشر صفحه . 569 ( 2 ) رجوع شود
به مقدمه حسن حبيب بر ديوان مرحوم حاج ميرزا حبيب شهيدی خراسانی
صفحات 25 - . 37
مرحوم حاجی شيخ عباسعلی خراسانی معروف به حاجی فاضل از شاگردان او
بوده است ، وی در سال 1246 متولد و در سال 1319 درگذشته است ( 1 )
12 - ميرزا محمد سروقدی مشهدی ، وی نيز از شاگردان بنام حاجی
سبزواری و مدرسان علوم عقلی در مشهد بوده و حاج فاضل خراسانی از
محضر او استفاده كرده است . ( 2 )
13 - ملا محمد هيدجی زنجانی . بعد از تحصيل مقدمات در زنجان و
قزوين به تهران آمد ، رياضيات را از محضر آقا ميرزا حسين سبزواری
مقيم تهران ، و حكمت و فلسفه را از محضر ميرزای جلوه استفاده كرد
سفری به عتبات برای تكميل معلومات رفت ، در آنجا نيز ضمن تحصيل
علوم نقلی به تكميل علوم عقلی پرداخت . پس از مراجعت به تهران ،
خود ، حوزه درس داشت ، طالبان حكمت از محضرش استفاده میكردند ،
مرحوم هيدجی حاشيهای دارد بر شرح منظومه حكيم سبزواری كه مورد
استفاده است و مكرر چاپ شده است
حكيم هيدجی مانند برخی از اسلاف خودش ، از تهذيب و صفای نفس بهره
كافی داشت و هم مانند برخی از آن اسلاف تا پايان عمر در حال تجرد
باقی ماند و در سال 1339 درگذشت . به پارسی و تركی شعر نيكو
میگفته است (3)
وی وصيتنامهای ديدنی و پندآموز دارد كه در آخر ديوانش چاپ شده است
طبقه سی و دوم
1 - حاج شيخ عباسعلی فاضل خراسانی ، چنانكه گفتيم در معقول از
شاگردان معالواسط ه حاجی سبزواری و در منقول از شاگردان مرحوم
ميرزای شيرازی است .
پاورقی :
وی از نمونههای فضل و جامعيت يك قرن اخير است
سه نفر در آن عصر ضربالمثل جامعيت و دقت و تحقيق بودهاند : حاج
فاضل خراسانی در مشهد ، حاج شيخ عبدالنبی نوری در تهران ، حاج
ميرزا حسين علوی سبزواری در سبزوار ، میگويند حاج ميرزا حسين
افضل آنها بوده است . مرحوم حاج فاضل در زمان خودش مدرس رسمی كتب
فلسفه در حوزه با رونق مشهد بود . معظمله در همان سال كه همتای
تهرانيش مرحوم حاج شيخ عبدالنبی درگذشت ( سال 1344 ) در مشهد وفات
يافت
2 - ميرزا عسكری شهيدی مشهدی ، معروف به آقا بزرگ حكيم از احفاد
مرحوم ميرزا مهدی شهيد است كه هم طبقه ملاعلی نوری است و در طبقه
بيست و هشتم از آنها ياد شد . بيت شهيدی در مشهد ، در حدود صد و
پنجاه سال بيت علم و حكمت و روحانيت بود . مرحوم آقا بزرگ فرزند
مرحوم ميرزا ذبيحالله است و او فرزند و شاگرد مرحوم ميرزا هدايت
الله و او فرزند و شاگرد مرحوم ميرزا مهدی شهيد است كه شاگرد مرحوم
آقا محمد بيدآبادی و شيخ حسين عاملی بوده است
از تحصيلات مرحوم آقا بزرگ اطلاع درستی نداريم . ظاهرا ابتدا شاگرد
پدرش و مرحوم ملاغلامحسين شيخ الاسلام و ميرزا محمد سروقدی در مشهد
بوده و بعد به تهران آمده و اندكی زمان مرحوم جلوه را درك كرده و
نزد حكيم اشكوری و حكيم كرمانشاهی نيز درس خوانده است
اين بنده در ابتدای تحصيل مقدمات عربی در مشهد ( سالهای 52 - 1354
) او را كه پير مردی سپيد موی و ساده زيست بود ديده بودم . وی
فرزندی داشت بنام ميرزا مهدی كه در همه حوزه عظيم و پررونق مشهد
در آنوقت از نظر فضل و فضيلت ، مانند ستاره ميدرخشيد ، استاد شرح
منظومه و اسفار و كفايه بود ، آن وقت سنين ميان سی و چهل را طی
میكرد ، آن جوان در سال 1354 درگذشت و مشهد را عزادار ساخت ، سال
بعد خود مرحوم آقا بزرگ درگذشت و با درگذشت اين دو نفر پرونده
روحانيت و حكمت و فلسفه در اين خاندان بسته شد
مرحوم آقا بزرگ به وارستگی و صراحت لهجه و آزادگی و آزادمنشی شهره
بود .
با اينكه در نهايت فقر میزيست از كسی چيزی نمیگرفت . يكی از
علماء مركز كه با او سابقه دوستی داشته است ، پس از اطلاع از فقر
او ، در تهران با مقامات بالا تماس میگيرد و ابلاغ مقرری قابل
توجهی برای او صادر میشود ، آن ابلاغ همراه نامه آن عالم مركزی به
آقا بزرگ داده میشود . مرحوم آقا بزرگ پس از اطلاع از محتوا ضمن
ناراحتی فراوان از اين عمل دوست تهرانيش ، در پشت پاكت مینويسد :
( ما آبروی فقر و قناعت نمیبريم . . . ) و پاكت را با محتوايش پس
میفرستد
3 - آقا سيد حسين بادكوبهای . مرحوم بادكوبهای در سال 1293 در
دهی از دهات بادكوبه متولد شد ، پس از تحصيل مقدمات به تهران آمد و
رياضيات را نزد ميرزای جلوه ( اواخر عمر جلوه ) آموخت و فلسفه را
از محضر حكيم اشكوری و حكيم كرمانشاهی استفاده كرد ، آنگاه به نجف
رفت و به تكميل علوم نقليه در حوزه آخوند ملامحمد كاظم خراسانی و
شيخ حسن ممقانی پرداخت
مطابق نقل علامه تهرانی در نقباءالبشر ، مرحوم بادكوبهای در نجف ،
در علوم عقلی و نقلی شهرت يافت و به تدريس رشتههای مختلف نقلی و
عقلی پرداخت گروه بسياری از محضرش بهرهمند شدند حضرت استادنا
العلامه آقای حاج سيد محمد حسين طباطبائی مدظله ، طبيعيات و
الهيات شفا را از اول تا آخر نزد اين مرد بزرگ در نجف تحصيل
كردهاند . مطابق نقل علامه تهرانی اين مرد و مرحوم حاج شيخ محمد
حسين غروی دو چهرهای بودند كه در آن زمان در نجف به اطلاع بر
علوم عقليه شناخته میشدند . مشاراليه در سال 1358 در نجف اشرف
درگذشت ( 1 )
4 - آقای آقاميرزا محمد علی شاه آبادی تهرانی اصفهانی الاصل .
جامع المعقول و المنقول بود ، در فلسفه و عرفان شاگرد ميرزای جلوه
و ميرزای اشكوری نيز درك كرده است .
پاورقی : ( 1 ) نقباءالبشر فی القرن الرابع
عشرج 2 صفحه 584 و . 918
از سال 1304 تا 1315 در نجف اقامت كرد و از حوزه درس آخوند
ملامحمد كاظم بهرهمند شد و به مقامات عالی نائل آمد . از سال
1319 تا پايان عمر ( 1343 ) در شيراز به تدريس ، خصوصا تدريس فلسفه
و عرفان اشتغال داشت ، بسياری از مدرسين و فضلای شيرازی در معقول و
منقول شاگرد او بودهاند . مرحوم آقا سيد علی نمونهای از سلف
صالح بوده است ، شاگردان او و ساير مردم شيراز داستانها از صفای
نفس و تقوای او دارند
6 - آقاشيخ محمد خراسانی گنابادی اصفهانی ، معروف به آقا شيخ محمد
حكيم و آقا شيخ محمد خراسانی . مقيم مدرسه صدر اصفهان بود ، از
شاگردان مرحوم جهانگيرخان و آخوند ملامحمد كاشی ( و بيشتر
جهانگيرخان ) بوده است . بعد از درگذشت آن دو نفر استاد مسلم
فلسفه اصفهان بود .
پاورقی : ( 1 ) ريحانة الادبج 3 صفحه 167 و
اطلاعات متفرقه
مرحوم حاج ميرزا علی آقا شيرازی ( 1 ) و آقای جلالالدين همائی
استاد دانشگاه تهران از شاگردان اويند . حكيم خراسانی در وارستگی
و پاكی كم نظير بود و مانند جهانگيرخان و آخوند كاشی تا آخر عمر
مجرد زيست در سال 1355 درگذشت
پس از درگذشت حكيم خراسانی ، در اصفهان دو نفر ديگر بودند كه اين
شمع را روشن نگه میداشتند : مرحوم حاج آقا صدر كوپائی و مرحوم
شيخ محمود مفيد . با درگذشت اين دو نفر اين چراغ چهارصدساله تقريبا
به خاموشی گرائيد
7 - حاج شيخ محمد حسين غروی اصفهانی . در تقوا و علم ، منقولا و
معقولا يگانه بود ، در سال 1296 در نجف متولد شد ، پدرش بازرگانی
بود متدين مقيم كاظمين ، مرحوم اصفهانی تا نزديك به بيست سالگی در
كاظمين مقيم بود ، و تحصيل میكرد بعد به نجفمشرف شد و در درس
مرحوم آخوند ملامحمد كاظم خراسانی حاضر شد و تا پايان عمر استاد (
1329 ) ادامه داد
وی در علوم معقول ، شاگرد مرحوم ميرزا محمد باقر حكيم اصطهباناتی
است . مرحوم اصفهانی تأليفات زيادی در فقه و اصول دارد و
انديشهاش هم اكنون جزء انديشههای زندهای است كه در ميان علما و
فضلاء حوزههای درس فقه و اصول مطرح است . منظومهای در فلسفه دارد
بسيار عالی به نام تحفةالحكيم ، رسالهای هم در معاد نوشته است .
حضرت استاد ناالعلامه آقای طباطبائی مدظلهالعالی در سالهای ميان
1354 1344 از محضر اين بزرگ بهرههای فراوان برده و افتخار
شاگرديش را دارند معظمله در سال 1361 با سكته مغزی درگذشت ( 2 )
پاورقی : ( 1 ) مرحوم آقای حاج ميرزا علی آقا شيرازی
رضوانالله عليه ، از نظر سنی ظاهرا تفاوت چندانی با حكيم خراسانی
نداشته و با معظم له و آقای حاج آقا رحيم ارباب ، يگانه يادگار
سلف صالح ، دوستيی در كمال صميميت داشتهاند ، ولی نظر به اينكه
فلسفه را در بزرگسالی تحصيل كرده از محضر دوست صميميش بهرهمند شده
است
( 2 ) مقدمه مرحوم شيخ محمدرضا مظفر كه از شاگردان معظمله بود بر
تعليقه معظم له بر مكاسب شيخ انصاری
8 - آقا شيخ محمدتقی آملی ، در سال 1304 در تهران متولد شد قسمتی
از دروس معقول و منقول را نزد پدرش آقا شيخ محمد آملی ( 1336 1263
) كه او خود از فيلسوفان به شمار میرفت تحصيل كرد ، سپس در درس
مرحوم ميرزای كرمانشاهی شركت نمود ، بعد از فوت كرمانشاهی قريب 14
سال از محضر حاج شيخ عبدالنبی مجتهد نوری بهرهمند شد . از آن پس
به نجف رفت و به تكميل فقه و اصول در محضر آقايان حاج ميرزا حسين
نائينی و آقا سيد ابوالحسن اصفهانی و آقا ضياءالدين عراقی پرداخت
و به مقامات عالی رسيد . در اخلاق از محضر عارف كامل آقا حاج
ميرزا علی آقا قاضی فيض میگرفت
معظمله در مدت اقامت تهران هم منقول تدريس میكرد و هم معقول
مهمترين اثر معقولی او حاشيه او است بر شرح منظومه سبزواری كه مكرر
چاپ شده است و مهمترين اثر منقوليش شرحی است استدلالی بر عروه
الوثقی
معظمله در سال 1391 قمری در تهران درگذشت ( 1 )
9 - آقای آقا ميرزا مهدی آشتيانی . از اساتيد مسلم و متبحر قرن ما
بود . پدرش ميرزا جعفر ملقب به ميرزا كوچك از شاگردان آقا محمد رضا
حكيم قمشهای بود و مادرش دختر حاج ميرزا حسن آشتيانی مجتهد معروف
تهرانی بود
مرحوم آقا ميرزا مهدی از تلاميذ ميرزا حسن كرمانشاهی و ميرزا هاشم
اشكوری بوده است . سالها در تهران مدرس فلسفه و عرفان بود و عنوان
مدرس رسمی مدرسه سپهسالار قديم را كه بر حسب وقفنامه بايد ماهر در
عقليات و ناظر در شرعيات باشد داشت . در حدود سالهای 1366 1365
هجری قمری به استدعای فضلا و طلاب حوزه علميه قم چندی به قم
مهاجرت كرد و به تدريس و افاضه پرداخت . اين بنده در آن مدت قليل
توفيق استفاده از محضر او را يافت
معظمله آثار ارزندهای از خود باقی گذاشت .
پاورقی : ( 1 ) مقدمه آقای حاج ميرزا حسن
مصطفوی بر چاپ دوم تعليقه معظم له بر شرح منظومه و اطلاعات مستقيم
بر شرح منظومه منطق و فلسفه حاشيه دارد و هر دو چاپ شده است .
كتابی به نام اساس التوحيد درباره قاعده الواحد ) و وحدت وجود
دارد كه آن نيز چاپ شده است . شايد آثار ديگری هم داشته باشد كه من
نمیدانم . در سال 1372 درگذشت
10 - آقای آقا ميرزا احمد آشتيانی . معظمله كوچكترين فرزند حاج
ميرزا حسن مجتهدآشتيانی بود ، جامعالمعقول و المنقول و ضرب المثل
تقوا و پارسائی بود . بيش از چهل سال در تهران به تدريس فقه و اصول
و معقول پرداخت . معظمله نيز از شاگردان حكيم كرمانشاهی و حكيم
اشكوری بود
در حدود سالهای 45 - 1350 برای تكميل علوم نقلی به نجف رفت ، و خود
نيز تدريس میكرد . در درس اسفار او فضلای درجه اول آن ايام نجف
كه بسياری از آنها مجتهد مسلم بودند شركت میكردند حضرت استاد
علامه طباطبائی در همان ايام از محضر اين مرد بزرگ استفاده كرده
قسمتی از اسفار را نزد او خواندهاند معظمله در سال 1395 در حالی
كه قريب صد سال از عمرش میگذشت زندگانی را بدرود گفت
11 - آقا ميرزا طاهر تنكابنی . او نيز از اساتيد مسلم فلسفه در
دوران اخير بود و ممحض در فلسفه بود . احاطه وی به متون و آراء
فلاسفه حيرتانگيز بوده است . درسال 1280 در كلاردشت مازندران
متولد شد . برای تكميل تحصيلات به تهران آمد . دوره ميرزای جلوه و
حكيم قمشهای و حكيم مدرس را درك كرده است . اينكه از درس حكيم
كرمانشاهی و حكيم نيريزی استفاده كرده است يا نه چيزی نمیدانيم .
پس از دوره اين سه حكيم او از اساتيد مسلم به شمار رفته است و در
سال 1360 وفات يافت
12 - آقا سيد ابوالحسن رفيعی قزوينی . از مشاهير و معاريف اساتيد
در نيمقرن اخير بود ، جامعالمعقول و المنقول بود . فلسفه را نزد
حكيم كرمانشاهی و حكيم اشكوری آموخته بود .
پس از تأسيس حوزه علميه قم در سال 1340 وسيله مرحوم حاج شيخ
عبدالكريم حائری يزدی ، معظمله به قم مهاجرت كرد و ضمن استفاده
از محضر آقای حائری ، خود به تدريس شرح منظومه سبزواری و اسفار
ملاصدرا پرداخت ، فضلا از درسش استفاده میكردند استاد بزرگ ما
آيتالله خمينی مدظله شرح منظومه و قسمتی از اسفار را نزد او
خواندهاند . او را بالخصوص از نظر حسن تقرير و بيان میستودند
مرحوم رفيعی در زمان حيات مرحوم آقای حائری به قزوين مراجعت كرد .
طالبان حكمت احيانا برای استفاده از محضرش به قزوين میرفتند .
سالهای آخر ، تهران را محل اقامت قرار داد و از مراجع تقليد به
شمار میرفت . در سال 1393 جهانرا وداع گفت
13 - آقا شيخ محمد حسين فاضل تونی . از مشاهير مدرسان فلسفه در عصر
اخير بود . رسالهای در الهيات دارد ، در مقدمه آن رساله نوشته كه
شاگرد جهانگيرخان و حكيم اشكوری بوده است
پس از تأسيس دانشگاه ، سالها در دانشكده ادبيات و دانشكده معقول و
منقول تدريس ميكرد . فاضل تونی بر مقدمه شرح فصوص قيصری حاشيه
نوشته است . وی در سال 1309 متولد ( 1 ) و در حدود سال 1380
درگذشت
14 - سيد محمد كاظم عصار . از اساتيد فلسفه عصر اخير بشمار میرفت
. در سال 1305 متولد شد و در هجده سالگی به اصفهان رفت و سه سال به
تحصيل فلسفه ( علیالظاهر نزد جهانگيرخان و آخوند ملامحمد كاشی )
پرداخت ، بعد به تهران آمد و شش سال نزد اساتيد تهران : حكيم
اشكوری و حكيم كرمانشاهی و حكيم نيريزی فلسفه تحصيل كرد . آنگاه
به عتبات رفت و ده سال علوم منقول را نزد اساتيد فن تكميل كرد و
در سن 35 سالگی ( سال 1340 قمری ) به تهران مراجعت كرد و به تدريس
معقول و منقول ( بالخصوص معقول ) پرداخت . پس از تأسيس دانشگاه
تهران در سال 1313 هجری شمسی ( تقريبا 1353 قمری ) در دانشكده
ادبيات و دانشكده علوم معقول و منقول به تدريس پرداخت .
پاورقی : ( 1 ) نقباءالبشر صفحه . 889
از حدود سال 1365 كه مدرسه عالی سپهسالار نام دانشگاه روحانی يافت
در آنجا مشغول تدريس شد و تقريبا تا پايان عمرش ادامه يافت
مرحوم عصار مردی خوش محضر و بذلهگو بود ، هيچ چيز را به جد
نمیگرفت از مرحوم عصار آثاری در وحدت وجود و بدا و علمالحديث و
تفسير باقی مانده است ، بعضی از آن آثار اخيرا چاپ شده است .
معظمله در سال 1394 درگذشت ( 1 )
پاورقی : ( 1 ) تاريخ مدرسه سپهسالار ، تاليف ابوالقاسم
سحاب صفحه 169 - 170 و برخی اطلاعات مستقيم
