حضرت امام در ميان عبادات به نماز شب بيش از ديگر عبادات علاقمند بود و پيوسته انجام نوافل يوميه و ليليه را وسيله روشنى دل و شايستگى قلب و صفاى باطن براى واردات و انوار الهى مى‏دانست.

از ميان متون زيارات، زيارت جامعه را بيش از ديگر زيارات مى‏خواند و در تمام آستان‏هاى مقدس مقيد به خواندن زيارت جامعه بود. از دوران جوانى به برخى از مستحبات مانند غسل جمعه و انجام فريضه با جماعت عنايت خاصى داشت. در همان دوران مرحوم بروجردى كه امام شخصيت بارزى بود، در بسيارى از نماز جماعت‏ها شركت مى‏كرد و با امكان جماعت انجام فرايض را به صورت فرادى يك نوع محروميت از فيض تلقى مى‏كرد.

امام از جمله كسانى بود كه در تطبيق شريعت بر منطق عرفان و فلسفه و بالعكس، شديدا علاقمند بود و گرايش به يكى را بدون آن ديگرى نقص تلقى مى‏كرد.

وقتى به ابعاد مفاهيم قرآن اشاره مى‏كرد بعد معارف قرآن را بالاترين بعد- كه حتما بايد به آن توجه نمود- مى‏دانست. چه بسا در تفسير آيات و روايات به يك سلسله نكاتى كه از افهام عادى دور است تكيه مى‏كرد.

روزى در بحث اخلاقى خود اين حديث را معنى مى‏كرد: مَنْ بَلَغَ ارْبَعينَ وَ لَمْ يَتَعَصّى‏ فَقَدْ عَصى‏ (كسى كه به چهل سالگى برسد و عصا به دست نگيرد گناه كرده است) مى‏فرمود: سن چهل سالگى سن تكامل قواست و عصا به دست گرفتن در اين سن رايج و معمول نيست، پس مقصود عصاى احتياط در زندگى است كه بايد از اين پس با عصاى احتياط گام بردارد.

مؤيد اين توجيه لطيف‏تر از نسيم سحر، رواياتى است كه از اهل بيت عليهم السّلام رسيده است مانند روايتى كه صدوق در امالى نقل مى‏كند كه امام صادق عليه السّلام فرمود: بنده تا به چهل سالگى نرسيده است در گشايش است و چون به چهل سالگى رسيد خداوند به دو فرشته (كه گماشته بر او هستند) وحى مى‏كند: من به بنده‏ام عمر قابل توجهى دادم پس با او درشتى كنيد و سخت بگيريد و كاملا مراقب باشيد و كم و زياد و كوچك و بزرگ عمل او را بنويسيد (6)

حضرت امام در ميان اساتيد خود، احترام خاصى براى استاد عرفانش، مرحوم شاه‏آبادى قائل بود و با اينكه مرتبه كمال در عرفان را براى او حدى از مردم مى‏داند در تأليفات عرفانى‏شان از مرحوم شاه‏آبادى غالبا به عنوان شيخ عارف كامل ما شاه‏آبادى روحى فداه ياد مى‏كند، و از ميان حكما و عرفاى گذشته علاقه خاصى به صدر المتألهين دارد و او را فردى محقق و متخصص كه بسيارى از معارف را فهميده و چشيده و مشكلات و مسائل را حل كرده است مى‏داند. شنيده‏ام كه روزى در درس به عنوان تجليل از مقام اين فيلسوف عارف و در رابطه با تقدير از علم و توبيخ كوته فكران كه پيوسته درباره او سخنان ناشايست مى‏گويند چنين فرموده است:

ملا صدرا و ما ادريك ما ملا صدرا؟! او مشكلاتى را كه بو على به حل آن در بحث معاد موفق نشده بود حل كرده است!.

ايشان براى محقق ميرداماد نيز احترامى بس عظيم قائل بودند و نام او را هرگز بدون القاب ساميه در تأليفاتشان نياورده‏اند. در يكى از تابستانها كه حوزه علميه قم تعطيل مى‏شود به ديدار فاميل به خمين رفته و تعطيلات تابستانى را در آنجا گذرانده‏اند در آنجا كتاب القبسات محقق ميرداماد را كه نيمى از مباحث آن كتاب مربوط به حدوث و قدم است مطالعه كرده و تصميم مى‏گيرند كه در همان سال تحصيلى اين كتاب را براى عشاق حكمت و فلسفه تدريس كنند. در عالم رؤيا مرحوم داماد را مى‏بينند، محقق مرحوم اظهار مى‏كند كه من راضى نيستم كتاب مرا تدريس كنيد. پس از مشاهده اين رؤيا از خواب بيدار مى‏شوند و در فكر و تأمل فرو مى‏روند كه چرا سيد به تدريس كتابش راضى نيست؟ پس از تأمل و تمركز حواس باطنى به خاطرشان مى‏رسد كه مرحوم ميرداماد در ميان توده مردم و قاطبه اهل علم از عظمت و احترام خاصى برخوردار است و تدريس كتاب او به واسطه عدم آمادگى و شايستگى لازم برخى از متعلمين سبب مى‏شود كه مشتى افراد نادان كه از آن حقايق آگاهى صحيحى ندارند اسائه ادبى به ايشان كنند و مقام شامخ آن بزرگوار در انظار كاسته شود.

نويسنده مى‏گويد: اين نه از آن نظر است كه سيد بزرگوار ما علاقه‏اى به حفظ حيثيت اجتماعى خود داشته است، چه آن بزرگواران در دوران حيات در اين عالم طبيعت از اين گونه امور اعتبارى وارسته‏اند و عزت و ذلت در نظر خلق را پشيزى ارزش قائل نيستند و زبان حالشان مترنم اين مقال است:

گر ز چشم همه خلق بيفتم سهل است

تو مينداز كه مخذول تو را ناصر نيست

تا چه رسد به دوران حيات در عالم خارج از طبيعت كه همه نور است و صفا و لذت و سرور، و جهان طبيعت با همه فريبايى خود، نسبت به لذات آن عالم قدر قابل ملاحظه‏اى ندارد و آنان را كه پس از انتقال از اين نشأه فى مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَليكٍ مُقْتَدِرٍ (7) هستند چه اعتنايى به اعتبارات پوچ و هيچ اين جهان تواند بود؟

بلكه از آن جهت است كه اولياء حق مظاهر رحمت الهيه‏اند و وجودشان در همه عوالم منشأ خيرات و بركات است، از اين رو راضى نيستند كه احدى از موجودات از كمال مطلوب خود بازماند و تا آنجا كه امكان دارد و با اختيار منافات ندارد و موافق با نظام اتم خلقت است از ارشاد و دستگيرى خلق خدا مضايقه ندارند، حتى پس از انتقال از اين عالم به جوار رحمت الهى.

به هر حال در ميان ابعاد روحى امام، بعد عرفانش از دير زمان براى اين ناچيز خيره كننده بود و موقعى كه آوازه شجاعت و درايت و قاطعيت و ديگر فضايلشان زبانزد همه بود، مرا حالت تأثر و تأسفى بود كه چرا بعد عرفان امام همچنان از مردم پوشيده است؟ و بارها اين تأسفم را به دوستان اظهار كرده بودم و لكن خداى را شكر كه با طبع كتاب پرواز در ملكوت از اين راز پنهان تا حدودى پرده برداشته شد. هر چند جلد اول آن كتاب كه در زمان طاغوت به طبع رسيد و مطالب امام كه نمايانگر مقام عرفانش بود با نام مستعار استاد الهى ما در آن كتاب آمده است، ولى بحمد اللّه طبع و نشر جلد دوم آن كتاب در دوران حكومت جمهورى اسلامى بود و شيفتگان حقايق عرفانى را راهگشايى براى شناخت اين بعد روحى امام گرديد. مطالعه دقيق اين كتاب پر از معارف اسلامى را به صاحبدلان توصيه مى‏كنم. و علاوه بر اين چند جلسه تفسير امام كه به وسيله رسانه‏ها در سطح جهان پخش شد، گوشه ابرويى بود از جمال عرفانى امام كه نشان داده شد. و خداى را بسى سپاسگزارم كه در رابطه با آرزويى كه داشتم موفقم داشته است كه اكنون شرح دعاى سحر را با اجازه‏اى كه حضرت امام به اين حقير عنايت فرمودند ترجمه و منتشر سازم و جلوه تازه‏اى باشد از جمال عرفانى امام. در مقدمه اين شرح چند نكته به خوانندگان عزيز تذكر داده مى‏شود:

1- به طورى كه از تاريخ كتاب پيداست تأليف آن به سال 1347 هجرى قمرى بوده، يعنى فقط 27 بهار از عمر امام گذشته بود كه دست به تأليف اين كتاب زده‏اند و به خاطر دارم در دوران تحصيلم در قم، يعنى پيش از شهريور 1320 از امام شنيدم كه فرمود شرح دعاى سحر اولين تأليف من است.

2- با اينكه مطالب اين كتاب در سطح عالى بود و اكتفا به ترجمه آن بدون توضيح لازم از تعداد استفاده كنندگان مى‏كاست، معذلك به طورى كه ملاحظه مى‏شود بجز در موارد كمى تنها به ترجمه پرداخته شده است و از توضيح خوددارى شده است به دو جهت: اولا بضاعت علمى مترجم كافى نبود كه مطالب كتاب را آنچنان كه شايد توضيح و تشريح نمايد. ثانيا سنت معمول ميان فلاسفه و دانشمندان علوم عاليه آن است كه بنا ندارند اين گونه مطالب به صورتى باشد كه زبانزد عوام و افراد بى‏بهره از دانش كافى گردد، كه در اين صورت از طرفى حريم مقدس حكمت الهى محفوظ نمانده و از طرفى موجب اضلال و گمراهى افرادى كه نتوانند مطالب را آنچنان كه هست درك كنند، خواهد بود. من عاجزم ز گفتن و خلق از شنيدنش.

و اين سنّت حسنه مورد تقرير و امضاى اولياى خدا نيز هست چنانكه در حديث است:

نحن معاشر الانبياء لا نكلّم النّاس الاّ على قدر عقولهم.

ما پيامبران با مردم به اندازه عقلشان سخن مى‏گوييم.

دانه هر مرغ اندازه وى است		طعمه هر مرغ انجيرى كى است؟
طفل را گر نان دهى بر جاى شير		طفل مسكين را از آن نان مرده گير
چونكه دندانها برآرد بعد از آن		هم بخود گردد دلش جوياى نان
مرغ پر نارسته چون پرّان شود		لقمه هر گربه درّان شود

بلكه هدف اصلى از اين ترجمه و نشر، حفظ تراث علمى امام و شناساندن بعد عرفانى وى و نيز رساندن حكمت به اهل حكمت است تا قدر حكمت ضايع نشود و اهل آن محروم نمانند. و السلام علينا و على عباد اللّه الصالحين.

العبد المفتاق إلى رحمة ربه:

السيد احمد الفهرى