پاسخ

ما يكبار مانند كسانى كه اعتقاد بعلت و معلول را بسته بتداعى معانى و تنها عادت ذهنى مى‏دانند در مورد علت و معلول تنها بنام گذارى قناعت كرده بدون اثبات رابطه حقيقى در هر جائى كه موجودى دنبال موجودى پيدا شود پيشين را علت و پسين را معلول مى‏ناميم (براى تصديق و اذعان صحيح هر مسئله و قانون علمى اولين شرط اينست كه آن قانون و مسئله را خوب تصور كنيم بعد از آنكه خوب تصور كرديم حق داريم كه در مقام رد يا اثبات آن برآئيم و اين مطلب در همه مسائل نظرى جارى است و اختصاصى به فلسفه ندارد بسيار ديده مى‏شود كه اشخاص از يك مسئله دفاع مى‏كنند و يا بان حمله مى‏كنند ولى پس از بررسى معلوم مى‏شود تصور صحيحى از آن مسئله ندارند البته اشكالى ندارد كه يكنفر يا يك دسته از يك تعبير مخصوص يك اصطلاح معين و مخصوص بخود داشته باشند در اصطلاح نمى‏توان مناقشه كرد و ما هم به كسانى كه يك اصطلاح روشن و سنجيده دارند ايراد و بحثى نداريم ايراد ما به كسانى است كه مفهوم مورد نظرشان حتى پيش خودشان چندان مشخص نيست و چون مفهوم مشخصى از يك مسئله بالخصوص ندارند دچار اظهار نظرهاى ضد و نقيضى مى‏شوند علت اينكه از قديمترين ازمنه منطقيين اصرار داشته‏اند كه تعريفات همواره بايد مشخص و معين و واضح باشد همين است مسئله عليت از مسائلى است كه دچار همين سرنوشت‏شوم شده و بسيار ديده مى‏شود كه كسانى كه از آن دفاع مى‏كنند يا بان حمله مى‏كنند مفهوم مشخصى از آن ندارند و روى همين جهت است كه ديده مى‏شود برخى از مدعيان فلسفه در يك جا مدعى مى‏شوند كه مفهوم عليت غير از مفهوم تعاقب است و بواقعى بودن آن نيز اعتراف مى‏كنند و در جاى ديگر كه بجاى لغت عليت لغت‏خلقت‏بكار ميرود آن را امرى محال و موهوم جلوه ميدهند

قسمتى از آنچه مربوط به پاسخ اين شبهه است در پاورقى‏هاى پيش گذشت و قسمت ديگرش موقوف به مطالبى است كه در مقاله 10 خواهد آمد.) البته در اين صورت حقيقتا منكر اين قانون بوده و باين قانون ارزشى بيشتر از تسميه نداده و خط بطلان به گرداگرد همه علوم و افكار خود خواهيم كشيد و يكبار حقيقتا ميان اشياء رابطه واقعى عليت و علوليت‏يعنى رابطه نيازمندى وجودى مستقر مى‏سازيم و در اين صورت در جاهائى كه فاعل از ماده جدا است رابطه معلول را با ماده جدا از رابطه‏اى كه معلول با فاعل دارد مشاهده نموده و مى‏فهميم كه رابطه معلول با ماده رابطه پذيرفتن و بخود گرفتن اثر مى‏باشد و نيز بدست آورده‏ايم كه پذيرفتن و بخود گرفتن اثر با وجود قبلى اثر نمى‏سازد نمى‏شود تصور كرد كه آبى كه ده درجه حرارت دارد ده درجه را دو باره قبول كرده و تازه داراى ده درجه حرارت بشود و انسانى كه انسان است انسان شود و ماده‏اى كه فعلا صورت سيب را دارد صورت سيب را با وجود داشتن وى بخود بگيرد و در نتيجه بطور كلى مى‏فهميم كه پذيرنده و بخود گيرنده اثرى بايد آن اثر را از پيش خود نداشته و فاقد بوده باشد و باصطلاح فلسفى حيثيت قبول حيثيت فقدان است و نظير همين بيان در رابطه معلول با فاعل اثبات مى‏كند كه كننده كار بايد اثرى را كه به ماده مى‏دهد از پيش خود داشته و واجد بوده باشد و باصطلاح فلسفى حيثيت فاعليت‏حيثيت وجدان است و از اين بيان اين نتيجه روشن گرفته مى‏شود هرگز قابل و پذيرنده اثرى عين فاعل آن اثر نخواهد بود .

و با پشت گرمى اين نتيجه مى‏گوييم در جاهائى كه موضوع اثرى اثر لازمى را بخود گرفته و دارا است‏يا وجودش مجموعه‏اى از دو وجود قابل و فاعل است كه با يكى مى‏دهد و با يكى مى‏گيرد و يا اگر بسيط است تنها قابل است و فاعل اثر جدا از او است .

و با در نظر گرفتن بيان گذشته در مورد حركت‏سريعه نور و همچنين در مورد ذات اتمى جهان كه حركت دائمى دارند اگر صورت و فعليتى دارند كه حركت را بانها مى‏دهد و از سوى ديگر نيز حركت را پذيرفته و بخود مى‏گيرند ناچار وجود آنها مجموعه دو وجود فاعل و قابل مى‏باشد و اگر تنها متحرك هستند و هيچگونه صورتى ندارند جز اينكه صورتهاى بعدى را پذيرفته و بخود مى‏گيرند ناچار فاعل و محركى ما وراى ماده دارند كه حركت را از وى مى‏پذيرند و از اينجا است كه فلاسفه الهى فاعلى ما وراء ماده اثبات مى‏نمايند گذشته از اينها ماده يك نواخت‏حركتهاى مختلف دارد و ناچار براى هر يك از آنها علتى بيرون از ماده خواهد بود پس در هر حال در مورد هر معلولى از اثبات علت فاعلى چاره و گريزى نيست و اينكه در آخر اشكال گفته شده است كه در حقيقت علت فاعلى نيز علت مادى است اشتباهى است كه پاسخش نيز از بيان گذشته روشن است .