پيشگفتار

الحمد للَّه، و صلّى اللَّه على محمّد و آله الطاهرين.

در آغاز گفتگو درباره امام محمّدباقرعليه السلام لازم است كه به دو شيوه متفاوت‏در ارزيابى زندگى ائمه و سيره استوار آنان اشاره كنيم.

عده‏اى هستند كه زندگى امامان معصوم را با مقياس سياست و نهايت نقشى‏را كه آنان در اين عرصه برعهده داشته‏اند، ارزيابى مى‏كنند اينان حتى عبادت‏و دانشها و اخلاق ائمه را با عينك سياسى مى‏نگرند.

در اين ميان اغلب مورخان را نيز در اين عهد، مى‏بينيم زندگى آنان را فقط در چهارچوب تنگ فرديت محدود مى‏كنند و حتى آن را از سياق زمانى خودنيز جدا مى‏سازند.

در ميان اين دو شيوه، روش ميانه‏اى وجود دارد كه زندگى ائمه را آكنده ازپرتوافشانيهاى فردى مى‏داند كه از مرزهاى زمانى و مكانى فراتر رفته است‏وآن را داراى چنان گستره باز سياسى قلمداد مى‏كند كه باشرايط تاريخى‏مخصوص به خود، هماهنگ و سازگار است.

آرى، ائمه نمونه‏هاى‏والاى‏انسانيت هستند. همواره‏شمار مردان سياستمدارنسبت به ديگر مردمان، بسيار اندك و ناچيز است. بنابر اين درست نيست كه‏هر يك از نمونه‏هاى كامل بشرى در قله حكومت باشند تا رفتار و كردار آنان‏تنها روشنگر راه حكام ديگرى نظير خود باشد. بلكه منطقى و معقول آن است‏كه آنها در تمام سطوح اجتماعى، افرادى نمونه و الگو باشند تا حجت خدا برمردم با شدّت و كمال تمام گردد!

اگر قرار بود كه تمام آنها در رأس حكومت باشند، البته مردم مى‏گفتند كه‏شيوه و عملكرد آنان تنها مخصوص صاحبان قدرت و حكومت است و به ماربطى ندارد كه در كار حكام دخالت كنيم؟!

علاوه بر اين برخى از مردم همواره مى‏كوشيده‏اند از پيروى كردن ازپيامبران و امامان سربتابند تنها به اين بهانه كه آنان بشر نبوده‏اند و در نتيجه‏نمى‏توان از هدايت آنان بهره‏مند شد و يا اينكه هيچ يك از ما نمى‏توانيم درقالب فرشته درآييم!

تمام فشارها و شكنجه‏هايى كه بر پيامبران و امامان روا شد و زندانهاوآزارها و دربدريها و ترسها و حتى كشتارها و اسارتها و بد نام كردن آنان همه‏دليل بر آن است كه اينان نيز انسانهايى ما بوده‏اند كه تنها با گرفتن وحى و اراده‏و تمسك به حبل اللَّه از ما تمايز گشته‏اند. خداوند در اين بار به پيغمبر خودمى‏فرمايد :

( قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى‏ إِلَي‏غَّ أَنَّمَا إِلهُكُمْ إِلهٌ وَاحِدٌ ) (1)

"بگو همانا من بشرى همانند شما هستم كه بر من وحى مى‏شود همانامعبودتان خدايى است يگانه."

ونيز مى‏فرمايد : پيامبران به مردم گفتند :

( إِن نَّحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ وَلكِنَّ اللَّهَ يَمُنُّ عَلَى‏ مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَمَا كَانَ لَنَإ؛ك‏للَّه‏أَن نَّأْتِيَكُم بِسُلْطَانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ) (2)

"ما جز بشرى همانند شما نيستيم لكن خداوند بر هركس از بندگانش كه‏خواهد منت نهد و ما را نيست كه معجزه‏اى آوريم مگر با اذن خدا، ومؤمنان‏بايد بر خداوند توكل كنند."

شايد همين كه خداوند مى‏دهد اوليايش در معرض شكنجه‏ها و آزارها قرارگيرند، بدان جهت باشد كه از يك‏سو مردم آنان را تا مرز خدايى بالا نبرند وخود سقوط كنند و از سوى ديگر به خاطر اين فشارها و سختتيهايى كه متحمل‏مى‏شوند، بر درجات آنان در پيشگاهش بيفزايد، از طرفى هم به مردم ساده‏لوح بفهماند كه از ترس شكنجه و فشار و فرار از آن دست از دين نشويند.

اينك زمانى به نوشتن درباره زندگى پنجمين پيشواى شيعه و هفتمين‏الگوى والاى معصوم‏عليه السلام مى‏پردازم كه كنار مرقد زينب بزرگ بانوى جهان‏اسلام ، در شام مسكن گزيده‏ام و از خداوند مى‏خواهم نور هدايت امام‏باقرعليه السلام را بر ما تمام كند و ما را از پايدارترين پيروان آن حضرت و نيك‏فرجام ترينشان قرار دهد!

انّه ولىُّ التّوفيق‏
محمّد تقى مدرّسى‏

* * *

نام : محمّد بن على عليه السلام‏

پدر و مادر : امام سجّادعليه السلام، فاطمه (دختر امام حسن مجتبى) (از اين رو، آن حضرت هم از ناحيه پدر و هم از ناحيه مادر، به بنى‏هاشم، منسوب است).

شهرت : باقر

كُنيه : ابو جعفر

زمان و محلّ تولّد : اوّل رجب، يا سوّم صفر سال 57 هجرى در مدينه.

زمان و محلّ شهادت : روز دوشنبه 7 ذيحجّه سال 114 ه ق در سنّ 57 سالگى، به دستور هشام بن عبد الملك، مسموم شده و در مدينه به شهادت رسيد.

مرقد شريف : در مدينه، در قبرستان بقيع.

دوران زندگى ، سه بخش :

1- 3 سال و 6 ماه و10 روز با جدّش‏امام حسين‏عليه السلام.

2- 34 سال و 15 روز با پدرش امام سجّادعليه السلام.

3- 19 سال و ده ماه و 12 روز مدّت امامت، در اين دوره كه بنى‏اميّه و بنى عبّاس، در جنگ بودند، امام باقرعليه السلام كمال استفاده را در جهت تربيت شاگرد، و استحكام و گسترش تشيّع و انقلاب فرهنگى نمود.

ميلاد فرخنده

از پدر و مادرى علوى به دنيا آمد. (امام سجاد و ام عبداللَّه دختر امام ‏حسن مجتبى)

امام محمّد باقر چهار سال پيش از واقعه عاشوراى كربلا. يعنى در سال‏57 هجرى، چشم به جهان گشود.

در باره روز ولادت او ميان راويان اختلاف است. برخى ميلادآن‏حضرت را سوّم صفر و برخى اوّل رجب گفته‏اند. آن‏حضرت از نظرسنّى بزرگترين فرزند پدرش نبوده است، امّا براى تصدّى منصب امامت ازديگران شايستگى بيشترى داشت، و پدرش پيرو فرمان رسول خداصلى الله عليه وآله اورا به پيشوايى مردم منصوب كرد.

زهرى، همين نكته را از امام سجادعليه السلام مى‏پرسد : اى فرزند رسول‏خدا چرا به بزرگترين فرزندانت وصيّت نكردى؟ آن‏حضرت در پاسخ‏فرمود : اى ابو عبداللَّه امامت به خردى است و به بزرگى نيست بلكه رسول‏خدا اين گونه مقدر كرده و ما آن را اين گونه در لوح و صحيفه يافته‏ايم.

مادر گرامى آن‏حضرت، چنان كه امام صادق فرمود است : صديقه‏اى‏بود كه در خاندان امام حسن همتا و نظير نداشت. (3)

زندگى پاك

او چهار سال از عمر خود را در سايه جدّش، سبط شهيد پيامبر، سپرى‏كرد واز صبغه الهى كه در زندگى امام حسين تجلّى يافته بود، برخوردارگشت. بى‏گمان فاجعه جانگداز كربلا، بر شخصيّت امام باقر كه لحظه به‏لحظه شاهد صحنه‏هاى آن بود، تأثير خود را گذاشت چرا كه بنابر برخى‏روايات، آن‏حضرت از جمله كسانى بود كه همراه با بقيه بنى هاشم در اين‏ماجرا حضور داشت.

امام پس از اين فاجعه 19 سال و 60 روز در سايه پدر بزرگوارش ، سيّد الساجدين، به سر برد (4) كه حيات او نمونه‏اى والا از زندگى ربّانى بودو پرتو اين حيات، طريق سالكان حق را تا به امروز روشنى بخشيده است.

از همان روزهاى آغازين حياتش، خطوط امامت در سيمايش آشكاربود. در حديثى از ابو الزبير محمّد بن مسلم مكّى آمده است كه گفت : نزدجابر بن عبداللَّه بوديم كه على بن الحسين و فرزندش محمّد كه هنوز كودك‏بود، وارد شدند. جابر، آن‏حضرت را در آغوش گرفت، على بن الحسين‏خطاب به فرزندش فرمود : سر عمويت را ببوس، محمّد به جابر نزديك‏شد و سر او را بوسيد، جابر كه بينايى‏اش را از دست داده بود، پرسيد : اين‏كيست؟ على بن الحسين پاسخ داد : اين محمّد پسر من است. جابر او را درآغوش گرفت وگفت : اى محمّد! رسول خداصلى الله عليه وآله بر تو سلام فرستاده،پرسيدند : چطور؟! گفت : پيش رسول خدا بودم و حسين در اتاق‏آن‏حضرت مشغول بازى بود، پيامبر فرمود :

اى جابر : فرزندم حسين را پسرى است كه على خوانده مى‏شود چون‏روز قيامت فرا رسد، منادى بانك بر آورد كه سيد العابدين برخيزد. درآن هنگام على بن الحسين بر مى‏خيزد، براى اين على پسرى به دنيا خواهدآمد كه محمّد نام دارد. اى جابر چنانچه او را ديدى سلام مرا به او برسان‏و بدان كه عمر تو پس از ديدار او ، اندك خواهد بود.

پس از اين ديدار ديرى نپاييد كه جابر جهان را بدرود گفت. (5)

امام محمّد باقر پس از رحلت پدرش، امامت مردم را عهده دار شد.

امامت و علم پيامبران

هنگامى كه خورشيد اقتدار بنى اميّه افول كرد و پايه‏هاى حكومت‏آنان در اثر انقلابهاى پياپى مكتبى، هر روز سُست‏تر از روز پيش مى‏شد،امام باقر عليه السلام فرصت نشر معارف قرآنى را پيدا كرد. اين معارف درصحيفه‏اى گرد آمده بود كه اهل بيت هر يك آن را از رسول خداصلى الله عليه وآله به‏ارث برده بودند.

و در اين روزگار جامعه اسلامى كه دامنه آن بسيار گسترش يافته و به‏مثابه چادرى بزرگ ملّتهاى گوناگون و فرهنگهاى مختلف را در خود جاى‏داده بود، به معارف قرآنى پيش از پيش نياز داشت. اين جامعه نوين را براساس چه ارزشهايى بايد ارزيابى كرد؟ و ارزشهاى توحيدى و چهارچوبهاى عمومى وفرهنگى و روح قوانين حاكم بر اين جامعه درزمينه‏هاى مختلف چگونه بايد باشد؟

تا ديروز امام سجاد از طريق نيايشها و راز و نيازهايش با خداوند،پرچم توحيد را بر مى‏افراشت و با دعا و نيايش حيات جامعه مسلمانان‏وبويژه جامعه مكتبى پيرو خط اهل بيت عليهم السلام را سر و سامان مى‏داد.

امّا امروز اين شالوده توحيدى استوار شده است و امام باقرعليه السلام مى‏آيدتا قلّه معارف را بر آن بنياد نهد و پس از وى امام صادق‏عليه السلام با بيان‏بسيارى از مسائل حكمت الهى و تفسير و فقه اين بنياد را تكميل مى‏كند.

معارفى كه امام باقر در راه نشر و گسترش آن مى‏كوشيد، چه بودندوآن‏حضرت چگونه توانست راهى به سوى آنها باز كند؟

گاه در راه علم مى‏توان از تجارب جزئى به قواعد عمومى دست يافت‏وگاه نيز مى‏توان از اين قواعد عمومى راهى به جزئيات باز كرد. اگر راه‏نخست، شيوه عموم مردم در رسيدن به علم است، راه دوّم نيز، راه علم‏پيامبران وجانشينان مرتبط با وحى آنان است.

از اين روست كه در يكى از كلمات قصار آمده است :

"علم نقطه‏اى است كه نادانان آن را گسترش داده‏اند".

ظاهراً اساس علم پيامبر و جانشينان معصوم آن‏حضرت، قرآنى است‏كه با حديث نبوّى تفسير شده است، امّا اساس حقيقى علم آنان نور عقلى‏است كه با ايمان و الهام در قلوب خدا شناسان شعله مى‏گيرد. اين همان‏عقلى است كه به مردم، اندكى از آن اعطا شده و در عوض خداوندپيامبران و جانشينان آنها را از آن كاملاً بهره‏مند ساخته است.

در واقع درخشش نور عقل نزد انسانها و تجلّى آن در معارف اوّليه‏اى‏كه هر شخصى آن را مى‏داند و در ارزشهايى كه مردم در ميان خود حاكم‏گردانيده‏اند ودر پرتو افشانيها و روشنگرايهايى كه فقط نزد گروهى ازمردم يافت مى‏شود وآنان را به نوابغ و سران و بزرگان تبديل مى‏كند و...ما را به معنى علم تكوينى كه پروردگار در قلب اولياى برگزيده خويش‏افكنده است، رهنمون مى‏شود. در حديث آمده است :

"العلم نور يقذفه اللَّه فى قلب من يشاء" (6).

به نظر مى‏رسد كه برخى از مردم در وجود چنين علمى نزد پيامبران‏وامامان و گروهى از فقهاى امّت ترديد مى‏كنند و بدين سخنان خداونداستناد مى‏جويند كه :

( وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَيَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ ) (7)

"وكليدهاى غيب پيش او (خدا) است كه كسى جز او از آنها آگاهى ندارد."

و : ( قُل لاَّ يَعْلَمُ مَن فِي السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ ) (8)

"بگو در آسمانها و زمين، هيچ كس جز خداوند غيب نمى‏داند."

در حقيقت اگر مقصود اينان آن باشد كه انسان به عنوان انسان‏نمى‏تواند بر غيب آگاهى يابد، بى ترديد حق به جانب ايشان است، امّااگر آنان بخواهند بگويند كه خداوند نمى‏تواند به برخى از انسانها، غيب‏را بياموزد پاسخ خواهيم داد كه :

چنين نيست بلكه خداوند بر انجام اين كار تواناست. مگر هر يك ازما تا اندازه‏اى به آينده علم نداريم. به عنوان مثال مگر ما نمى‏دانيم كه‏روزى خواهيم مرد و يا مگر نمى‏دانيم كه قيامت بر پا خواهد شد وخداوندمردگان را بر خواهد انگيخت و خورشيد فردا طلوع خواهد كرد و امروزنيز بالاخره در پس كوههاى مغرب فرو مى‏رود؟ اين معارف و دهها دانش‏ديگر مربوط به آينده، بيش از نيمى از اطلاعات ما را تشكيل مى‏دهندوپايه علم و هدف اساسى علم مى‏باشند.

خداوند پاك به انسان چيزهايى را كه نمى‏دانست آموخت. وحى نيزبخشى از علم غيبى است كه پروردگار به هر يك از بندگان خود كه‏بپسندد، آن را مى‏آموزد.

خداوند متعال در قرآن فرموده است :

( عَالِمُ الْغَيْبِ فَلاَ يُظْهِرُ عَلَى‏ غَيْبِهِ أَحَداً * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى‏ مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ‏يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً ) (9)

"داننده غيب است و هيچ كس را بر غيبش آگاه نگرداند * مگر آن كس ازرسولان خود كه بر گزيده است كه بر محافظت او (فرشتگان را) از پيش رووپشت سر مى‏فرستد."

و نيز فرموده است :

( وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِن رُسُلِهِ مَن يَشَاءُفَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ ) (10)

"و خداوند تمام شما را بر غيب آگاه نسازد و ليكن خداوند هر كس ازرسولانش را كه بخواهد بر مى‏گزيند. پس به خداوند و فرستادگانش ايمان آريدو اگر ايمان آوريد و تقوا پيشه كنيد، شما را پاداشى بزرگ است."

همچنين در جاى ديگرى فرموده است :

( ذلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقلاَمَهُمْ أَيُّهُمْ‏يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ ) (11)

"اين از خبرهاى غيب است كه آن را به تو وحى مى‏كنيم و تو نزد آنان‏حاضر نبودى آن زمان كه قرعه به نام نگهبانى و كفالت مريم مى‏زدند و تو نزدآنان نبودى هنگامى كه با يكديگر به مخاصمه بر مى‏خاستند."

بالاخره آنكه اينان در "وسعت" دانش پيامبران و اوصيا به ترديدافتاده‏اند. آنان هنوز در نيافته‏اند كه چگونه بشرى محدود مى‏تواند به‏راهنمايى پروردگار خويش به علم حقايق دست يابد. اينان از همان‏خاستگاهى به تكذيب اين "وسعت" علم مى‏پردازند كه پيشينيان ازهمان خاستگاه پيامبرى پيامبران را تكذيب مى‏كردند و اين خاستگاه‏همان جهل به مقامى است كه براى انسان مخلص و خداگر اختصاص داده‏شده است. اينان هنگامى كه "مجبور" شدند نبوّت را به رسميّت بشناسندوابعاد آنرا نشناختند كوشيدند تا آنجا كه ممكن است از شأن و مقام آن‏بكاهند و تا آنجا كه مى‏توانند سعى ميكنند معجزات ومقامات والاى آنان‏را انكار كنند و چون در اين هدف ناكام شدند، از قدر اوصياء مى‏كاهندوكرامات و برخوردارى آنان را از علم، آن هم از سر چشمه‏اى غيبى وبه‏صورت الهام، نفى كردند. حال آن كه اگر اينان با خود و با حق منصفانه‏برخورد مى‏كردند و پس از آن همه دلايل محكمى كه از خلال بررسى‏وپژوهش سخنان آنان به دست مى‏آمد، بدون هيچ تعصب كوركورانه ياپيشداورى هيچ مانع عقلى براى اعتراف به اين نكته نمى‏يافتند.

امام باقر نيز همچون ديگر ائمه عليهم السلام با دو گروه متفاوت از مردم‏برخورد داشت. در همان هنگامى كه برخى وى را از جنس بشرنمى‏دانستند و به سبب غلوى كه در اين خصوص نشان مى‏دادند از مرز دين‏فراتر مى‏رفتند، برخى ديگر اصلاً وابداً مقام والا و بزرگ حضرتش را به‏رسميّت نمى‏شناختند!!

يكى از افراد گروه نخست، مغيرة بن سعيد بود كه راه غلو پوييد و برامام باقر دروغ بست تا آنجا كه امام در باره او به يكى از يارانش به نام‏سليمان لبان فرمود :

هيچ مى‏دانى داستان مغيرة بن سعيد مانند كيست؟ سليمان گفت : نه.

آن‏حضرت فرمود :

ماجراى او همچون ماجراى بلعم است كه اسم اعظم بدو داده شده بودكه خداوند در باره او فرموده بود :

( آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ ) (12)

"آيتهاى خويش را به او عطا كرديم پس او از اين آيات سر پيچيد چنان كه‏شيطان او را تعقيب كرد و از گمراهان شد."

امّا گروه دوّم پر شمارتر بودند. اينان كسانى بودند كه نمى‏توانستند علم‏امام و معرفت وى را بدانچه آنان نمى‏شناختند و كرامت او را در نزدخداوند وپذيرفتن دعاهايش از سوى خداوند را به خود بقبولانند!!

اينان نه تنها منكر فضايل اهل‏بيت‏عليهم السلام هستند بلكه حتّى آنها راامورى ناممكن قلمداد مى‏كنند. چرا؟ چون هنوز انبيا و اولياى خدا ومقام والاى آنان را در پيشگاه پروردگار به درستى نشناخته‏اند.

اگر اينان واقعاً در آفرينش انسان و اينكه چگونه خداوند انسان را درزمين به جانشينى خويش برگزيد و به واسطه دانايى و توانايى كه بدوبخشيد، هر آنچه كه در زمين بود به تسخير وى در آورد انديشه‏مى‏كردند، پى مى‏بردند كه اين از حكمتهاى خداوند سبحان است كه يكى‏را در علم و دانايى بر ديگرى برترى دهد و به فرمانبرداران و مخلصانش،چه از راه وحى، همچون پيامبران، وچه از راه الهام، همچون جانشينان‏پيامبران، معرفت و آگاهى بيشترى بخشد.

از سوى ديگر، كتابى كه خداوند به وحى فرو فرستاده است خود دربرگيرنده چشم اندازهاى گسترده علم و دانش است كه جز كسانى كه‏خداوند دلهايشان را به ايمان آزموده است، بدانها دست نيازند كه ايمان‏نور خداوندى است كه از مشكات نبوّت تابيده مى‏شود. اين همان ياد و نام‏خداست كه از خانه‏هاى اوصيا اوج مى‏گيرد چنان كه خداوند در قرآن‏كريم فرموده است : ( اللَّهُ نُورُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَامِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ ) (13)

"خداوند نور آسمانها و زمين است. داستان نورش به مشكاتى ماند كه درآن روشن چراغى باشد و آن چراغ در ميان شيشه‏اى."

و فرموده است : ( فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ‏فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ * رِجَالٌ لاَّ تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَ بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ ) (14)

"در خانه‏هايى خداوند رخصت داده كه آنجا رفعت يابد و در آن ذكر نام‏خدا شود و صبح و شام در آنها خداى را تسبيح كنند. مردانى كه نه سوداگرى‏ونه خريد وفروش آنان را از ياد خداوند غافل نگرداند."

آنگاه مى‏فرمايد : ( وَمَن لَّمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَمَا لَهُ مِن نُورٍ ) (15)

"و هر كس كه خداوند برايش قرار ندهد نورى، برايش نورى نخواهد بود."

اين نور خدايى است كه بخشى اندك از آن به انسان داده شده كه اگربدان آگاهى يابد، به بركت آن تمام آنچه را كه در گرداگرد خود دارد، رام‏مى‏كند. حال اگر اين نور از او گرفته شود به نظر شما چه چيزى برايش به‏جا مى‏ماند؟ آيا او در اين صورت مى‏تواند چيزى را بشناسد؟ اگر همه‏انسانها گرد آيند و بخواهند ديوانه‏اى را بر سر عقل آورند يا پيرى كهنسالى‏را دو باره بخواهند آموزش دهند و به او دروس رياضى -مثلاً- بياموزند،آيا بدون وجود اين نور مى‏توانند راه به جايى برند؟ هرگز! پس اينان به‏كدام دليل از خدايى كه اين نور را به بشر بخشيده، بعيد مى‏دانند كه آن رابراى برخى از بندگان برگزيده‏اش چند برابر كند؟!

بنابر اين در مى‏يابيم كه وحى و الهام در چهار چوب سنّتهاى جارى‏خداوند در ميان مردم جاى دارد و عقل هم آنها را مى‏پذيرد و دل بدانهاآرام مى‏گيرد.

علم امامان اهل بيت عليهم السلام نيز در دايره همين سنّتهاست. علم اينان يااز وحى سر چشمه مى‏گيرد و يا از الهام.

علم ائمه عليهم السلام از راههاى زير با وحى ارتباط پيدا مى‏كند :

اولاً : از كتاب خدا (قرآن كريم) و تدّبر در آيات و تأويل آنها برحقايق وواقعيات. آيا مگر علوم گذشته و آينده و تفصيل آنچه كه درزمان حال جريان دارد در كتاب خداوند نيامده است؟ و راستى چه كسانى‏به قرآن سزاوارتر از كسانى هستند كه قرآن در خانه‏هايشان فرود آمده‏است و علم و دانش آن را از روز نخست با شير مادر نوشيده‏اند؟ امامان‏بسيار سخت شيفته قرآن بودند و آن را فراوان پاس مى‏داشتند. در هر سه‏روز و چه بسا گاه در يك روز همه آن را مى‏خواندند و همواره مى‏گفتندكه در هر دوره كردن قرآن، از دانش جديدى بهره‏مند مى‏گردند. حتّى‏آنان از طريق خواندن آيات كريمه قرآن از آفاق گوناگون نيز آگاهى‏مى‏يافتند. در حديثى كه از امام صادق‏عليه السلام روايت شده، آمده است.

"به‏خدا سوگند من آنچه را كه در آسمانها و زمين و آنچه را كه در دنياوآخرت است، همه را مى‏دانم" و چون ديد كه حالت برخى، از شنيدن‏اين سخن دگرگون شد، خطاب به بكير بن اعين فرمود : "اى بكير من اين‏علوم را از كتاب خداوند تعالى آموختم كه خود مى‏فرمايد :

( وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَاناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ ) (16)

"و كتاب را بر تو فرو فرستاديم كه بيانگر هر چيز است."

ثانياً : احاديث رسول خداصلى الله عليه وآله كه ائمه هدى آنها را از طريق نياكان‏بزرگ خويش امير مؤمنان و فاطمه زهرا به ارث بردند. در حديث آمده‏است كه امام باقر به جابر بن عبداللَّه فرمود :

"اى جابر اگر ما از رأى و نظر خود به شما حديث مى‏گفتيم هر آينه ازنابود شوندگان بوديم، ولى ما احاديثى از رسول خداصلى الله عليه وآله اندوخته‏ايم،چنان كه اينان طلا و مال خويش را مى‏اندوزند". (17)

معروف است كه گنجينه‏هاى علم نبوّت به رسول خدا منتقل شد و اهل‏بيت آن‏حضرت اين گنجينه‏ها را به ارث بردند. به نظر مى‏رسد كه اين‏علوم در جفرى بزرگ، مكنون بوده است، زيرا در حديثى از امام صادق‏آمده است كه "جفرى سپيد نزد من است".

و چون را وى از او پرسيد كه در آن چيست؟ فرمود :

" در آن زبور داوود و تورات موسى و انجيل عيسى و صحف ابراهيم‏وحلال و حرام و مصحف فاطمه است. نمى‏گويم كه قرآن هم در آن‏است. در آن چيزهايى است كه مردم براى دانستن آنها به ما نيازمندند وما به كسى نيازمند نيستيم. حتّى در آن از تازيانه و نصف تازيانه و ثلث‏وربع آن و ديه خراش كوچك نيز سخن گفته شده است". (18)

اين جفر در بردارنده مجموعه ميراث اهل بيت از احاديث پيامبرصلى الله عليه وآله‏است. يكى از اين مجموعه‏ها، مصحف فاطمه است كه عبارت است ازمجموعه احاديث كه امام على‏عليه السلام در صحيفه‏اى نگاشته است و مطابق‏آنچه در روايت آمده حوادث و نامهاى كسانى كه تا روز قيامت حكومت‏مى‏كنند در اين مصحف ذكر شده است. (19)

يكى ديگر از اين مجموعه‏ها، كتابى است كه "جامعه" خوانده‏مى‏شود. اين كتاب را رسول خداصلى الله عليه وآله املاء كرده و اميرمؤمنان‏عليه السلام‏نگاشته است. طول اين كتاب هفتاد ذراع است و تمام احكام دين در آن‏ياد شده است.

در حديثى از ابو بصير از امام صادق نيز همين مطلب آمده است،ابوبصير مى‏گويد :

"شنيدم كه آن‏حضرت از ابن بسترمه كه در خصوص مسأله‏اى فتوا داده‏بود، ياد كرد و فرمود : اين فتوا كجا و آن "جامعه" كه املاى رسول‏خداصلى الله عليه وآله و به خط على‏عليه السلام بود كجا؟! تمام حلال و حرام و حتّى ديه‏جراحات در اين "جامعه" موجود است. (20)

اين ميراث علمى، دست به دست در ميان ائمه اهل بيت عليهم السلام‏مى‏گشت‏ووجود آن در نزد يكى از فرزندان امام راحل، خود گواه آن بود كه اوجانشين آن امام است. در تاريخ زندگى امام باقر مى‏خوانيم كه پدربزرگوارش، امام سجاد، در هنگام شهادت به فرزندانش كه گردش راگرفته بودند نگريست و سپس به محمّد بن على رو كرد و فرمود :

"اى محمّد! اين صندوق را به خانه‏ات ببر... سپس فرمود : بدان كه‏اين صندوق حاوى دينار و درهم نيست بلكه آكنده از علم و دانش است" (21)

شايد ما بپرسيم : چگونه ممكن است كه تمام احكام شريعت در كتابى‏محدود كه طول آن به هفتاد ذراع مى‏رسد، گرد آيد؟

شايد اين كتاب محتوى اصول و ارقام و نور علم بوده است و ائمه‏عليهم السلام‏با توجّه به آنها، به ديگر ابواب علمى رهنمون مى‏شده‏اند. چنان كه‏پيامبر صلى الله عليه وآله به همين شيوه تمام ابواب علمى را به امير مؤمنان على‏آموخت. در حديثى از امام صادق آمده است كه فرمود :

"رسول خدا هزار كلمه به على وصيّت كرد كه براى هر كلمه هزاركلمه ديگر گشوده مى‏شد". (22)

در تعبير ديگرى امام باقر از زبان جدّش امام على مى‏فرمايد :

"همانا رسول خدا هزار باب به من بياموخت كه هر باب را هزار باب‏گشوده مى‏شد". (23)

بنابر اين ائمه عليهم السلام بيان مى‏كردند كه اصول علم در نزد آنان است‏وچنين به نظر مى‏رسد كه اين همان ميراث ايشان از رسول خدا بوده‏است. در حديثى از امام باقر آمده است كه فرمود :

"همانا رسول خداصلى الله عليه وآله به مردم بخشيد و بخشيد و بخشيد و ما نيزاهل‏بيتيم. پناهگاههاى علم وابواب حكمت ونور شريعت در نزد ماست".

و در حديثى از امام صادق آمده است :

"همانا رسول خداصلى الله عليه وآله به مردم بخشيد و بخشيد و بخشيد، آنگاه امام‏به شمارى از نعمتهايى كه رسول خدا به مردم بخشيده بود اشاره فرمود)و آنگاه گفت ( و شالوده‏ها و ريسمانها و انوار تابناك و مهميز علم همه‏در نزد ما اهل بيت است". (24)