علم الهام‏

اگر علم نورى باشد كه خداوند آن را در قلب هر كس خواهد بيفكندپس كدام مانع مى‏تواند از افكندن نور علم در قلب اولياى خداوندجلوگيرى كند؟ بنابر اين يكى از سر چشمه‏هاى علم ائمه عليهم السلام، الهام‏است. اين الهام همواره با سكينه و آرامش همراه است و به ائمه اطمينان‏مى‏دهد كه اين علم از جانب خداوند است. همين نكته در حديثى از امام‏صادق روايت شده است. آن‏حضرت مى‏فرمايد :

"علم ما غابر و مزبور و نكث در قلب و نقر در گوشهاست. امّا غابرآن است كه علم ما پيشى گرفته و مزبور آن است كه بر ما مى‏آيد و نكث‏در قلوب الهام، ونقر در گوشها از فرشته است".

زراره نيز همانند اين حديث را نقل كرده و افزوده است :

گفتم : وقتى كه شخص ديده نمى‏شود از كجا پى مى‏برد كه آن از فرشته‏است و نمى‏ترسد كه از شيطان باشد؟

امام صادق فرمود :

"بروى آرامش افكنده مى‏شود و او مى‏داند كه اين الهام از فرشته است‏و اگر از شيطان بود بروى ترس و اضطراب مستولى مى‏شد و اگر شيطان به‏مقابله او در آيد، نمى‏تواند جلوى آن "آرامش" را بگيرد". (25)

علم و دانش امام باقر همچون ساير ائمه عليهم السلام از اين سر چشمه‏هانشأت مى‏گرفت. بنابر اين معارف دينى كه خداوند بر زبان آن‏حضرت‏جارى مى‏كرد چندان موجب شگفتى نيست تا آنجا كه شيخ مفيد در اين‏باره مى‏گويد : از هيچ يك از فرزندان حسن و حسين عليهما السلام در باره علم دين‏و آثار و سنّت و علم قرآن و سيره و شاخه‏هاى آداب، آن چنان كه از امام‏باقر ظاهر شده، آشكار نشده است. (26)

از اين رو مى‏بينيم كه بزرگان فقه و حديث نيز به اين سر چشمه الهى‏علم سرشار اعتراف كرده‏اند. در كشف الغمه از عبد العزيز بن اخضرجنابذى در كتابش موسوم به معالم العتره از حكم بن عتيبه يكى از فقهاى‏بزرگ روزگار خود روايت شده است كه در تفسير اين آيه از قرآن كه‏فرمود است :

( إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ ) (27)

"همانا در اين آيتى است براى هوشمندان."

گفت : به خدا سوگند محمّد بن على امام باقرعليه السلام، يكى از ايشان (هوشمندان) بود. (28)

همچنين ابو نعيم اصفهانى در كتاب حلية الاولياء آورده است : مردى‏از ابن‏عمر پرسشى كرد و او نتوانست پاسخ دهد و گفت : نزد اين جوان)امام باقر ( برو و از او بپرس و مرا هم از پاسخ او آگاه كن. امام پرسش‏مرد را پاسخ گفت. آن مرد نزد ابن عمر رفت و او را از جواب امام باقرآگاه ساخت، آنگاه ابن عمر گفت : انهم اهل بيت مفهمون. (29)

عبارت "مفهمون" در آن روزگار شايع بود، منظور آن است كه اينان‏از جانب خداوند مؤيدند و پروردگار از راه الهام به ايشان مسائل مختلف‏را مى‏آموزد.

از اين روست كه مى‏بينيم عدّه‏اى از دانشمندان، به قصد بهره بردارى ازدانش الهى آن‏حضرت، از هر گوشه‏اى به محضرش مى‏شتافتند تا آنجا كه‏از عبداللَّه بن عطاء روايت شده است كه گفت : هرگز دانشمندان را درمحضر كسى همچون ابو جعفر محمّد بن على بن الحسين عليهم السلام خوارتر وكوچكتر نديدم. من حكم بن عتيبه را با آن همه بزرگى و جلالتى كه درقوم خود داشت در نزد او مى‏ديدم كه گويى همچون كودكى در برابر معلم‏خويش نشسته است. (30)

محمّد بن مسلم، آن فقيه بزرگ و نام آور، از آن‏حضرت سى هزارحديث روايت كرده است، همچنين جابر جعفى درباره آن‏حضرت گويد :ابو جعفرعليه السلام هفتاد هزار حديث برايم گفت كه هرگز از كسى نشنيده‏بودم. (31)

از آنجا كه فضاى سياسى در آن روزگار تا حدودى باز شده بود، اين‏فرصت براى امام باقرعليه السلام فراهم گشت تا با بسيارى از مخالفان به مناظره‏پردازد و آنان را به جاده صواب باز گرداند. تاريخ، برخى از اين‏مناظره‏ها را در خود ثبت كرده است و ما اينك بخشى از آنها را نقل‏مى‏كنيم تا خود گواه حجّتهاى بالغه الهى در پشت اين مناظرات باشد.

1 - عبداللَّه بن نافع بن ازرق يكى از سران فرقه خوارج بود كه جزوسرسخترين دشمنان حضرت على و خاندان وى به شمار مى‏رفت. وى‏مى‏گفت : اگر بدانم در زمين كسى هست كه با من بر سراين نكته بحث كندكه على اهل نهروان را كشته و در اين خصوص مرتكب ستمى نشده هرآينه به سوى او مى‏شتابم.

از او سئوال شد : اگر در ميان فرزندانش كسى باشد كه اين پرسش تو راپاسخ گويد چطور؟ عبداللَّه گفت : آيا مگر در ميان فرزندان او دانشمندى‏وجود دارد؟ به وى گفته شد : اين آغاز نادانى توست آيا مگر اين خاندان‏هيچ گاه از وجود دانشمند تهى مى‏ماند؟! عبداللَّه گفت : دانشمند امروزآنان كيست؟ پاسخ گفتند : محمّد بن على بن الحسين بن على.

عبداللَّه به همراه تنى چند از بزرگان ياران خويش به سوى امام باقرروانه شد و به مدينه در آمد و از امام باقر اذن ورود خواست. به ان‏حضرت عرض شد اين عبداللَّه بن نافع است. امام فرمود : او را با من چه‏كار كه هر روز، در صبح و شام از من و پدرم، بيزارى مى‏جويد؟

ابو بصير كوفى به آن‏حضرت عرض كرد : فدايت شوم او ادعا مى‏كند كه‏اگر بداند كسى در زمين وجود دارد كه با وى بر سر اين نكته بحث كند كه‏على نهروانيان را كشت و در اين خصوص مرتكب ستمى نشده هر آينه به‏سوى او مى‏شتابد.

امام باقر به ابو بصير گفت : آيا فكر مى‏كنى كه او به قصد مناظره آمده‏است؟ ابو بصير عرض كرد : آرى. امام فرمود : اى غلام برو بار او را برزمين گذار و به وى بگو كه فردا نزد ما بيايد.

چون صبح روز بعد فرا رسيد، عبداللَّه بن نافع به همراه بزرگان يارانش‏آمدند. ابو جعفر نيز در پى فرزندان مهاجران، و انصار فرستاد و آنان راجمع كرد. سپس خود به سوى مردم رفت، گويى پاره‏اى از ماه بود.آن‏حضرت به سخنرانى ايستاد. خداى را، ستود و بر پيامبرش‏صلى الله عليه وآله درودفرستاد و آنگاه فرمود : سپاس خدا را كه ما را به نبوّت گرامى داشت و به‏دوستى خويش اختصاص داد. اى فرزندان مهاجران و انصار هر كه منقبتى‏از على بن ابى طالب به ياد دارد، برخيزد و بگويد.

مردم برخاستند و مناقب آن‏حضرت را بر شمردند. عبداللَّه گفت : من‏نيز اين مناقب را از اين مردم روايت مى‏كنم، امّا من از كفر على پس ازتعيين حكمين سخن مى‏گويم. صحبت تا آنجا ادامه يافت كه به حديث‏خيبر رسيدند. يعنى حديثى كه پيامبرصلى الله عليه وآله در جنگ خيبر خطاب به‏مسلمانان فرموده بود : هر آينه فردا پرچم را به دست مردى خواهم داد كه‏خدا و رسولش را دوست مى‏دارد وخدا و رسولش هم او را دوست‏مى‏دارند. وى حمله كننده است نه گريزنده وباز نمى‏گردد مگر آنكه‏خداوند فتح را بر دستان او جارى سازد.

امام باقر خطاب به عبداللَّه گفت : در باره اين حديث چه مى‏گويى؟وى پاسخ داد : اين حديث حق است و در آن ترديد نتوان كرد، امّا على بعداًاظهار كفر كرد. امام باقر؛ با شنيدن اين پاسخ به او گفت : مادرت به‏عزايت نشيند. به من بگو آيا روزى كه خداوند على بن ابى‏طالب را دوست‏مى‏داشت، مى‏دانست كه وى روزى نهروانيان را مى‏كشد يا نمى‏دانست؟اگر بگويى نمى‏دانست، كفر ورزيده‏اى. عبداللَّه گفت : مى‏دانست امام‏فرمود : خداوند او را دوست مى‏داشت چون اطاعتش مى‏كرد يا چون نافرمانيش مى‏كرد؟ عبداللَّه پاسخ داد : بنابر اين كه اطاعتش مى‏كرد. پس‏امام باقر به او فرمود : برخيز كه شكست خوردى.

عبداللَّه برخاست در حالى كه مى‏گفت : تا بر شما رشته سپيد از رشته‏سياه صبح آشكار شود، خداوند خود نيك مى‏داند كه رسالتش را كجاقرار دهد. (32)

2 - قتاده يكى از برجسته‏ترين فقيهان بصره بود، با وجود اين بسياردوست داشت كه امام باقر را ديدار و با وى مناظره كند. چرا كه مدينه‏در آن هنگام پايگاه فقه و تفسير و ديگر معارف الهى به شمار مى‏آمدو از همين رو بود كه آوازه علم و دانش امام باقر تا افقهاى دور دست‏پيچيده بود.

قتاده، نيز به همين خاطر به مدينه آمد و سراغ امام را گرفت و چون باآن‏حضرت رو به رو شد، امام از وى پرسيد : تو فقيه مردم بصره‏اى؟ قتاده‏گفت : آرى. امام به وى فرمود : واى بر تو اى قتاده. همانا خداوندعزّوجلّ عدّه‏اى را آفريده آنان را بر خلق خويش حجّت قرار داد، پس آنان‏ستونهاى خداوند بر زمينند و فرمان او را راست مى‏گردانند و بر گزيدگاننددر علم او، پيش از خلق آنان را آفريد و آنان سايه‏هاى عرش اويند.

قتاده ديرى خاموش ماند و آنگاه گفت : خداوند حال تو را نكوگرداند. به خدا من فراروى فقيهان و برابر ابن عبّاس نشستم، امّا دل من درمقابل هيچ يك از آنان چنان نلرزيد كه در برابر تو. ابو جعفر از اوپرسيد : آيا تو هيچ مى دانى كه كجايى؟ تو در برابر خانه‏هايى هستى كه‏خداوند رخصت فرموده كه بلندى گيرند و نامش در آنها ياد شود و هر بام‏و شام مردانى كه نه تجارت و نه سوداگردى آنان را از ياد خدا و اقامه نمازو پرداخت زكات غافل نكند، وى را در اين خانه‏ها تسبيح مى‏كنند. تو اين‏هستى و ما اين!.

قتاده گفت : به خدا راست گفتى. خداوند مرا فداى تو كند! آن‏خانه‏ها، سنگى و گلى نيستند آنگاه گفت : در باره پنير به من بگو. پس‏ابوجعفر لبخندى زد و فرمود : پرسشهاى تو به اين مسائل باز مى‏گردد؟!قتاده پاسخ داد : من حكم آن را از ياد برده‏ام و نمى‏دانم.

امام باقر فرمود : در آن اشكالى وجود ندارد. قتاده پرسيد : چه بسابوهاى ميّت در آن نهفته باشد. آن‏حضرت فرمود : اشكالى ندارد، زيرا اين‏بوها نه عروقى دارند و نه خونى و نه استخوانى بلكه آن از ميان سرگين‏وخون بيرون مى‏آيد. سپس فرمود : اين بوها همانند مرده مرغى هستندكه از آن تخمى بيرون مى‏آيد. آيا تو اين تخم را مى‏خورى؟ قتاد گفت : نه‏خود آن را مى‏خورم و نه به كسى مى‏گويم كه آن را بخورد. امام پرسيد :چرا؟ قتاده پاسخ داد : چون از ميّته است. حضرت به او فرمود : اگر اين‏تخم نگه دارى شود و جوجه‏اى از آن زاده شود آيا آن جوجه را مى‏خورى؟قتاده پاسخ داد : آرى مى‏خورم. امام پرسيد : چه چيز باعث مى‏شود كه آن‏تخم بر تو حرام و اين جوجه بر تو حلال شود؟ سپس فرمود : اين بوها نيزهمانند اين تخم هستند. پنير را از بازارهاى مسلمانان و از دستان‏نمازگزاران بخر و در باره آن پرس و جو مكن تا مگر كسى در باره آن به توخبرى برساند. (33)

3 - آوازه علم و دانش امام محمد بن على الباقر چنان در بين مردم‏پيچيده بود كه وى را "باقر" ناميدند. در زبان عرب آن‏حضرت به باقرشهرت داشت چون علم را مى‏شكافت و اهل‏آن را مى‏شناخت و شاخه‏هاى‏علم را گسترش و توسعه مى‏داد. در زبان عرب نيز "تبقر" به معنى توسّع"گسترش داد" آمده است. (34)

ابن حجر در كتاب الصواعق المحرقه گويد : او را باقر ناميدند و بقرالأرض به معنى شكافت زمين را و هويدا كرد نهفته‏ها و مكنونات آن را.او نيز معارف وعلوم و حقايق احكام و حكمتها و لطايف را ازگنجينه‏هاى نهان استخراج وآشكار مى‏كرد و اين امور جز بر كسى كه‏بصيرتش ربوده شده يا سرشت وباطنش به تباهى گراييده بر همگان مُبرم‏و آشكار است. از اين روست كه آن‏حضرت را شكافنده و جامع علم‏وآشكار كننده و بالا برنده دانش خوانده‏اند. (35)

امام از طريق تربيت گروهى بزرگ از فقيهان و مفسران و حكيمان‏معارف الهى، همچون جابر بن يزيد جعفى، محمّد بن مسلم، ابان بن‏تغلب، محمّد بن اسماعيل بن بزيع، ابو بصير اسدى، فضيل بن يساروگروهى ديگر مسلمانان را از فيض دانش خويش سرشار مى‏ساخت.

همچنين وى از طريق گروهى از علماى عصر خويش كه از او روايت‏نقل مى‏كردند، به نشر و گسترش علم مى‏پرداخت. كسانى همچون ابن‏مبارك، زهرى، اوزاعى، ابو حنيفه، مالك، شافعى، زياد بن منذر،هندى، بطرى، بلاذرى، سلامى، خطيب و بسيارى ديگر كه در زمره‏شاگردان آن‏حضرت بوده‏اند. (36)

حكام و سلاطين، به رغم مبارزه شديد و پيوسته خود با اهل‏بيت‏عليهم السلام، در هر حادثه و رويداد سختى به ايشان پناه مى‏بردند.ائمه‏عليهم السلام نيز هيچ گاه از خدمت در راه اسلام و نجات امّت از اشتباهات‏دريغ نمى‏كردند.

در اين باره تاريخ از گرفتارى عبد الملك خليفه اموى نمونه‏اى براى ماثبت كرده است. بنابر آنچه ابراهيم بن محمّد بيهقى در كتاب المحاسن‏والمساوى از كسائى نقل كرده آمده است :

روزى بر رشيد وارد شدم. وى در ايوان مخصوص خود نشسته بودرو به رويش پول فراوانى قرار داشت كه از بسيارى آنها، كيسه‏ها شكافته‏شده بودند. رشيد دستور داده بود كه اين پول را در ميان خدمتكاران‏مخصوصش تقسيم كنند و خود درهمى به دست گرفته بود كه نوشته آن‏آشكار بود. رشيد در اين نوشته تأمل مى كرد. او با من بسيار سخن‏مى‏گفت، از من پرسيد : آيا مى‏دانى چه كسى نخستين بار اين نوشته را درطلا و نقره مرسوم كرد؟ گفتم : سرورم! آن شخص عبد الملك بن مروان‏بود! رشيد گفت : علت آن چه بود؟ گفتم : در اين باره چيزى نمى‏دانم جزآنكه وى نخستين شخصى بوده كه اين نوشته را مرسوم كرده است! رشيدگفت : اينك تو را از اين بابت آگاه مى‏گردانم. كاغذ از آن روميان بودوبيشتر كسانى كه در مصر زندگى مى‏كردند نصرانى و بر آيين پادشاه روم‏بودند. حواشى اين كاغذها با نقوش رومى تزيين مى‏شد و نقش آنها پدروپسر و روح القدس بود اين وضع همچنان ادامه داشت و در صدر اسلام‏نيز در آنها تغييرى روى داده نشد تا آنكه عبد الملك به حكومت رسيد.او كه مردى هوشمند بود، متوجّه اين امر شد.

روزى به كاغذى برخورد، به حاشيه آن نگريست و دستور داد آن را به‏عربى ترجمه كنند. چون اين نقوش ترجمه شد وى را خوش نيامد وگفت :چه دشوار است براى دين اسلام كه حاشيه كاغذها و آنچه در گرداگركاسه‏ها و جامه‏هاست و در مصر ساخته مى‏شوند و نقش ونگارهايى كه‏روى پرده‏ها و غير آنها در اين ديار كه اين همه وسعت وثروت و جمعيّت‏دارد انجام مى‏شود اين گونه باشد! اين كاغذها از مصر بيرون مى‏آيد و درآفاق و شهرهاى مختلف دست به دست مى گردد در حالى كه بر روى آنهاعبارات شرك، حك شده است! سپس وى نامه‏اى به عبد العزيز بن‏مروان، عامل مصر نوشت مبنى بر آنكه اين حاشيه‏ها را بر روى هر جامه‏و كاغذ و پرده و ... ديد باطل كند و به جاى آن، آنها را به سوره توحيد و (شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلهَ إِلَّا هُوَ ... ) مزين سازد. حاشيه كاغذها تا آن وقت‏همين بود نه يك كلمه بيش و نه يك كلمه كم و بدون تفاوت. همچنين‏وى به ديگر كارگزاران خود دستور داد كه چنانچه در محلّ تحت فرمان‏خود كاغذهاى مزيّن به طراز رومى را ديدند از بين ببرند و اگر پس ازدستور عدم استفاده از آنها، از اين كاغذها نزد كسى يافتند او را به شدّت‏مجازات و به زندانهاى دراز مدّت محكوم كنند.

چون كاغذهاى مزيّن به طراز جديد مزين به سوره توحيد در ميان‏مردم رواج يافت و برخى از آنها به ديار روم برده شد، خبر اين اقدام‏عبدالملك در روم انتشار يافت و به گوش پادشاه آنان رسيد. وى دستورداد اين طراز را براى او ترجمه كنند و چون آن را خواند بسيار خشمگين‏شد و به عبد الملك نوشت : كار كاغذ سازى و آنچه در آنجا نقش و نگارمى‏يابد متعلق به روم است. اين روال از قبل نيز جريان داشته تا آنكه توآن را ابطال كردى. پس اگر خلفاى پيش از تو درست رفته بودند تو خطاكرده‏اى و اگر تو درست رفته‏اى آنان خطا كار بوده‏اند حال هر يك از اين‏دو حالت را كه مى‏خواهى و دوست دارى برگزين. من براى تو هديه‏اى درخور و شايسته مقامت نيز فرستاده‏ام و دوست دارم كه كار طراز را درتمام مواردى كه پيش از اين انجام مى‏شد، به روال سابق باز گردانى. اين‏درخواست من است كه اگر آن را روا دارى از تو سپاسگزارم و نيز دستوربده كه اين هديه را - كه بسيار گرانبها بود بپذيرند.

چون عبد الملك نامه پادشاه روم را خواند، قاصد را باز گرداند و به‏وى اطلاع داد كه پاسخى براى پادشاه روم ندارد و هديه را هم نمى‏پذيرد.قاصد به نزد پادشاه رفت. پادشاه ميزان هديه را دو برابر كرد و باز قاصدرا روانه دربار عبد الملك ساخت و پيغام داد : به گمانم تو هديه را نا چيزشمردى و آن را نپذيرفتى و نامه‏ام را پاسخ ندادى از اين رو من مقدار هديه‏را دو برابر كردم. من به تو همان قدر علاقه دارم كه به بازگرداندن نقش‏ونگارها به همان صورت اوّليه خودشان.

عبد الملك اين نامه را خواند، امّا پاسخى به آن نداد و هديه را هم بازپس فرستاد. ديگر بار، پادشاه روم به عبد الملك نامه‏اى نگاشت و از اوخواست كه پاسخ نامه‏هايش را بنويسد. وى در اين نامه نوشت :

تو پاسخ به نامه‏هاى مرا نا چيز انگاشتى و هديه‏ام را ناديده گرفتى و به‏خواسته من وقعى ننهادى. من گمان كردم كه تو هديه مرا كم بها دانستى ازاين رو آن را دو برابر گردانيدم، امّا تو باز رويه‏ات را تغيير ندادى و من‏هديه را سه برابر كردم، من تو را به مسيح سوگند مى‏دهم كه دستور دهى‏طراز كاغذها را به شكل نخستين خود بازگرداند من فرمان مى‏دهم كه‏درهم و دينارها را نقش زنند و تو خود نيك مى‏دانى كه سكه‏ها تنها درسرزمين من نقش زده مى‏شوند و هيچ سكه‏اى در بلاد اسلام نقش زده‏نمى‏شود. پس دستور مى‏دهم تا روى آنها بر پيامبرت ناسزا حك كنند كه‏چون بخوانى عرق بر پيشانى‏ات نشيند بنابر اين دوست دارم كه هديه‏ام رابپذيرى ودستور دهى كه طرازها را به شكل سابق خود برگردانند و اين كاررا به عنوان هديه‏اى براى نيكى به من تلقّى كنى و روابط ميان من و خود رابه صورت گذشته باقى گذارى.

چون عبد الملك اين نامه را خواند، بسيار خشمگين شد و زمين بر اوتنگ آمد و گفت : آيا مرا پست‏ترين كسى گمان برده كه در اسلام زاده شده‏است كه شتم و ناسزاى اين كافر را به رسول خداصلى الله عليه وآله بپذيرم، كارى كه تاابد باقى خواهد ماند و نتوان ننگ آن را از تمام مملكت عرب پاك كرد؟چون در اين صورت مردم با درهمها و دينارهاى روميان معاملات خود راانجام مى‏دهند. آنگاه عبد الملك مسلمانان را گرد آورد و با آنان در اين‏باره مشورت نمود، امّا هيچ كسى پيشنهادى عملى از خود ارايه نداد. دراين حال روح بن زنباع به او گفت : تو خود حلّال اين مشكلات را بخوبى‏مى‏شناسى، امّا عمداً نمى‏خواهى به او وقعى نهى! عبد الملك گفت : واى‏بر تو! او كيست! روح پاسخ داده "باقر" كه از خاندان پيامبرصلى الله عليه وآله است.عبد الملك گفت : راست گفتى، امّا من در نظر خواهى از او ترديد داشتم.سپس وى به عامل خود در مدينه نوشت كه محمّد بن على بن الحسين را باكمال احترام به سوى او روانه كند و به وى دويست هزار درهم براى آماده‏كردن وسايل سفر و سيصد هزار براى خرجش بدهد و همچنين مخارج‏لازم براى هر يك از همراهان آن‏حضرت را به وى بپردازد. وى فرستاده‏پادشاه روم را نيز نگه داشت تا امام باقرعليه السلام از راه برسد و در اين باره باوى مشورت كند و پاسخ او را بگويد.

چون امام رسيدند، عبدالملك ماجرا را به آن‏حضرت باز گفت. امام‏باقر به او فرمود :

اين امر بر تو بزرگ نيايد، اين مسأله از دو جهت نا چيز است،نخست آنكه خداوند عز و جل نمى‏گذارد تا پادشاه روم تهديد خود را درمورد رسول خداصلى الله عليه وآله عملى كند و دوّم آنكه اين كار چاره دارد.

عبد الملك پرسيد : چاره آن چيست؟ فرمود : همين حالا صنعتگران‏را بخوان تا پيش رويت سكه‏هاى درهم و دينار ضرب كنند و تو بفرما كه‏در يك روى اين سكه‏ها، سوره توحيد و در روى ديگر نام رسول‏خداصلى الله عليه وآله را نقش زنند و در گراگرد سكه‏ها نام شهر و نيز سالى را كه اين‏سكه‏ها در آن ضرب شده، بنگار و اوزان سى درهم را بدين ترتيب سه‏قسمت كن كه ده تا از آنها ده مثقال وده تاى ديگر شش مثقال و ده تاى‏آخر پنج مثقال و در كل وزن تمام آنها بيست و يك مثقال باشد و آنها رااز سى جدا كن بدين ترتيب وزن همه هفت مثقال مى‏شود.

سنگ ترازوها را شيشه‏اى قرار ده كه در آنها زياده و نقصان راه نداشته‏باشد. وزن درهمها و ده دينارها را هفت مثقال تعيين كن. درهمها در آن‏موقع كسرويه بودند كه امروز به آنها بغليه مى‏گويند، زيرا رأس البغل آنهارا براى عمر بن خطاب در مقابل سكه كسرويه ضرب كرده بود و بر روى‏آنها تصوير پادشاه نقش بسته و در زير تخت وى به فارسى نوشته شده بود (نوش خور) يعنى گوارا بخور وزن درهم اين سكه‏ها پيش از اسلام يك‏مثقال بود و درهمهايى كه وزن ده تا از آنها شش مثقال و ده تاى ديگر آنهاپنج مثقال بود همان درهمهاى سميرى سبك و سنگين بودند و نقش آنهانقش اسب سوار بود.

عبد الملك چنين كرد. محمّد بن على بن الحسين به او دستور داد كه‏سكه‏ها را در تمام شهرهاى اسلامى براى معاملات در اختيار مردم قراردهد و تهديد كند كه هر كس كه در معاملات از غير اين سكه‏ها استفاده‏كند، كشته خواهد شد و معامله‏اش باطل و موقوف است مگر آنكه ازسكه‏هاى اسلامى استفاده كند. عبد الملك فرمان امام را به كار بست‏وفرستاده پادشاه روم را به كشورش فرستاد و به او گفت : خداوندعزّوجلّ تو را از اقدامى كه در سر دارى مانع شود و من به كار گزارانم درتمام كشور چنين و چنان گفتم سكه‏ها و طراز رومى را از اعتبار ساقطكردم. به پادشاه روم گفته شد : به تهديدهاى خود در مورد پادشاه عرب‏جامه عمل بپوشان! پادشاه گفت : من با نامه‏هايى كه براى او فرستادم‏مى‏خواستم خشمگينش كنم چون من بر او قدرت داشتم و سكه‏هاى رومى‏در كشور او رايج بود، اينك بر او قدرت ندارم چون مسلمانان با سكه‏هاى‏رومى خريد و فروش نمى‏كنند و عملى كردن آن تهديدها از كسى كه آنها رابر زبان راند، امكان پذير نيست. بدين گونه پيشنهاد محمّد بن على بن‏الحسين تا امروز بر جاى ماند. آنگاه رشيد آن درهمى را كه در دست‏گرفته بود به طرف يكى از خدمتگزارانش افكند. (37)

در واقع علم الهى كه پروردگار به سبب اخلاص امام باقرعليه السلام و تلاش‏فراوان وى در دعا و عمل بدو بخشيده بود، در وراى راهنمايى و ارشادآن‏حضرت راهى برتر براى رويارويى با تهديد پادشاه روم بود و همين‏علم، امام حق را از مدعيانى كه به ناحق اين مقام را به خود اختصاص‏مى‏دادند، چه حكام ستمگر و چه علويانى كه بر سر حق ائمه با آنان به‏نزاع بر مى‏خاستند، متمايز مى‏ساخت.

از همين روست كه در تاريخ اهل بيت عليهم السلام مى بينيم كه آنان چگونه‏شيعيان خود را به اذن خداوند به نور او و به تأييد ملائكه اللَّه از علم دين‏ونيز به علم حقايق خفيه مستفيض مى‏كردند.

آنچه در زير نقل مى‏شود، برخى احاديث است كه شناخت ما را به‏مقام‏امامت بالاعم، و به درجات والاى امام‏باقر بالاخص، افزايش مى‏دهد.

حلبى از امام صادق‏عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :عدّه‏اى بر پدرم‏وارد شدند و از او پرسيدند : شاخصه امام چيست؟ آن‏حضرت فرمود : حدّوشاخصه امام بس بزرگ است. چون بر او داخل شويد حرمتش را پاس‏داريد ودر بزرگداشتش بكوشيد و بدانچه مى‏آورد ايمان آريد، بر اوست‏كه شما را هدايت كند و در او خصلتى است كه چون بر او وارد شويد هيچ‏كسى نمى‏تواند به خاطر بزرگى و ابهّت وى خيره بدو بنگرد، زيرا رسول‏خداصلى الله عليه وآله چنين بود وامام نيز چنين است. پرسيدند : آيا شيعيانش رامى‏شناسد؟ فرمود : آرى همان ساعت كه آنها را ببيند مى‏شناسد پرسيدند :پس آيا ما از شيعيان توييم؟ فرمود : آرى، همه شما. پرسيدند : ما را ازنشانه‏هاى آن آگاه ساز. فرمود : شما را از نامهايتان و نامهاى پدران‏وقبيله‏هايتان آگاه كنم؟ گفتند : آگاه فرما. پس پدرم آنان را از نامهايشان‏و نامهاى پدرانشان و قبايلشان آگاه فرمود. گفتند : درست گفتى، پدرم‏فرمود : آيا آگاه كنم شما را از آنچه در سر داريد؟ مى‏خواهيد در باره اين‏سخن خداوند تعالى كه فرمود : ( كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي‏السَّماءِ ). بپرسيد ما علم خود را به هر يك از شيعيانمان كه بخواهيم‏اعطا مى‏كنيم. آنگاه پرسيد : اينها شما را قانع مى‏كند؟ گفتند : ما به كمتراز اين هم قانع مى‏شويم. (38)

عبداللَّه بن معاويه جعفرى ماجراى خود را با والى مدينه كه وى را بانامه‏اى تهديد آميز به سوى امام باقر روانه كرده بود، نقل مى‏كند. وى‏مى‏گويد : آن‏حضرت اصلاً از نامه والى مدينه بيمناك نشد چون خداوندوى را آگاه ساخته بود كه آن والى بزودى از كار بر كنار مى‏شود. عبداللَّه بن‏معاويه در تفصيل اين ماجرا مى‏گويد : اكنون آنچه را كه با گوشهاى خودشنيده و با ديدگانم از ابو جعفرعليه السلام ديده‏ام، برايتان نقل مى‏كنم. بر مدينه‏يكى از مردان آل مروان فرمانروايى داشت. او روزى در پى من فرستادچون به نزدش آمدم هيچ كس پيش او نبود. پس به من گفت : اى پسرمعاويه من تو را خواندم چون به تو اعتماد دارم و نيز مى دانم كه كسى جزتو پيغام مرا نمى‏رساند. من مايلم كه تو عموهايت، محمّد بن على و زيدبن حسين، را ديدار كنى و بديشان بگويى كه يا از كارهايى كه از شماخبرش به من رسيده دست برداريد و يا انكار كنيد.

من به قصد ديدار ابو جعفر روانه شدم. او را ديدم كه به طرف مسجدمى‏رود همين كه به او نزديك شدم لبخندى زد و گفت : اين ستمگر در پى‏تو فرستاد و به تو گفت : كه به عموهايت چنين و چنان بگو؟!

عبداللَّه گويد : ابو جعفر تمام سخنان والى مدينه را برايم نقل كرد چنان‏كه گويى خود در آنجا حضور داشته است. سپس به من فرمود : اى پسرعمو، پس فردا از عهده كار او بر مى‏آييم. او از كار بر كنار و به مصر تبعيدمى‏شود، به‏خدا من‏نه جادوگرم ونه پيشگو، امّا اين‏خبر به من رسيده‏است.

عبداللَّه بن معاويه گويد : به خدا سوگند دو روز از اين ماجرا سپرى‏نشده بود كه حكم عزل والى مدينه و تبعيد او به مصر به دستش رسيدوكس ديگرى به جاى او منصوب شد. (39)

ابو بصير يكى از ياران خاصّ امام باقرعليه السلام نيز داستان خود را باآن‏حضرت نقل كرده كه چگونه مراقب كار وى بوده و او را تأديب كرده‏است وى مى‏گويد :

در كوفه به زنى قرآن مى‏آموختم در اين اثنا اندكى به او خيره شدم،پس چون بر ابو جعفر وارد گشتم زبان به نكوهش من گشود و فرمود : هركه در خلوت مرتكب گناه شود خداوند به او بى اعتنا خواهد شد. به آن‏زن چه گفتى؟ من از شرم صورتم را پوشاندم و توبه كردم و ابو جعفرفرمود : ديگر چنين نكن. (40)

همچنين ابو بصير روايت مى‏كند كه چگونه امام باقر چندين سال پيش‏از روى كار آمدن بنى عبّاس، خبر چيرگى و سلطنت آنها را داده است.وى مى‏گويد : با امام باقر در مسجد رسول خداصلى الله عليه وآله نشسته بوديم. تازه‏امام سجّاد به شهادت رسيده بود. در اين هنگام دوانيقى و داوود بن‏سليمان به مسجد داخل شدند. اين واقعه قبل از زمانى بود كه حكومت به‏دست فرزندان عبّاس افتد تنها داوود به نزد امام باقر آمده و آن‏حضرت ازاو پرسيد : چه چيز دوانيقى را از آمدن باز داشت؟ داوود پاسخ داد : اوجفا مى‏كند. امام فرمود : روزها سپرى شود تا آنگاه كه وى بر مردم‏ولايت كند، وبرگرده حرام سوار شود و خاور و باختر اين ديار را با طول‏عمر خود مالك مى‏شود و چنان گنجينه‏ها از اموال انباشته مى‏كند كه كسى‏پيش از او اينقدر گرد نياورده است. پس داوود برخاست و اين خبر را به‏دوانيقى رساند. دوانيقى به نزد امام آمد و عرض كرد : جز جلال و ابهّت‏تو هيچ چيزى مانع من از نشستن در كنار شما نبود. اين چه خبرى است كه‏داوود به من داد؟

آن‏حضرت فرمود : آنچه گفتم روى مى‏دهد. دوانيقى پرسيد : آياحكومت ما پيش از حكومت شماست؟ امام باقر فرمود : آرى. دوانيقى‏پرسيد : آيا پس از من يكى ديگر از فرزندانم حكومت مى‏كند؟ امام پاسخ‏داد : آرى. دوانيقى پرسيد : آيا مدّت حكومت بنى اميّه بيشتر است يامدّت حكومت ما؟

آن‏حضرت فرمود : مدّت حكومت شما، و بچّه‏هاى شما اين حكومت‏را به دست مى‏گيرند و چنان با آن بازى مى‏كنند كه انگار با توپ بازى‏مى‏كنند اين خبرى است كه پدرم به من فرموده است.

چون دوانيقى به حكومت رسيد از سخن امام باقرعليه السلام در شگفت شد. (41)

خصلتهاى پسنديده‏

خداوند هيچ بنده‏اى را براى عهده‏دار شدن مقام امامت بر نمى‏گزيندواو را حجّت آشكار خويش بر آفريدگانش قرار نمى‏دهد مگر آنكه‏خصلتهاى پسنديده در وجود او به كمال رسيده باشد و در خدا ترسى‏واجلال او و نشان دادن اخلاص در بندگى كه در تمام گفتار و كردارش‏براى خدا الگو و نمونه باشد. پس جز به صواب سخن نمى‏گويد و جز كارنيك انجام نمى‏دهد.

اگر ما به نقل برخى از خصلتهاى پسنديده امام باقر يا خصال يكى ازمعصومين‏عليهم السلام مى‏پردازيم، براى آن است كه شواهد روشنى بياوريم تا مارا به وجود اين صفات رهنمون شود ما بر سر آن نيستيم كه تمام زندگى‏امام را در اين صفات خلاصه كنيم و يا فضيلتها و ويژگيهاى پسنديده‏ووالاى او را گرد آوريم. هرگز، ما از پيش مى‏دانيم كه زندگى آنان‏تصويرى واقعى از قرآن كريم است وآنچه ما در باره آنان مى‏دانيم تمام‏ابعاد زندگى آنها را در بر نمى‏گيرد، زيرا معمولاً گوشه‏اى از ويژگيهاوفضايل آنان توجّه مورخان را به خود جلب كرده است و آنان را واداشته‏تا در باره اين بُعد بيش از ابعاد ديگر بنويسند و از پرداختن به ديگر ابعاددر مقايسه با آن بُعد، دست نگه دارند. مثلاً آنان جنبه عبادت را درزندگى امام سجادعليه السلام بسيار برجسته كرده از آن بسيار سخن گفته‏اند، امّابُعد علمى آن‏حضرت را فروگذارده‏اند و بر عكس در مورد امام باقرعليه السلام‏بيشتر به جنبه علمى آن‏حضرت پرداخته‏اند تا به جوانب ديگر.

بنابر اين ما به ذكر برخى از پرتوهايى كه از زندگى امام باقر بر ماتابيده است، بسنده مى‏كنيم و خواننده را وامى‏گذاريم تا خود با قياس باآنچه ذكر مى‏شود به ديگر ابعاد نا گفته آن‏حضرت نيز پى‏برد.

ابن شهرآشوب در كتاب مناقب در مورد امام باقر مى‏نويسد :

او راستگوترين و گشاده روترين و بخشنده‏ترين مردمان بود. در ميان‏اهل بيت كمترين ثروت و در عين حال بيشترين هزينه را داشت. هرجمعه يك دينار صدقه مى‏داد و مى‏فرمود : صدقه روز جمعه به خاطرفضيلت اين روز بر ديگر روزها، دو چندان مى‏شود. چون پيشامدى غم‏انگيز به او روى مى‏نمود زنان و كودكان را جمع مى‏كرد و آنگاه خود دعامى‏كرد و آنان آمين مى‏گفتند. بسيار ذكر خدا مى‏گفت. راه مى‏رفت درحالى كه ذكر خدا مى‏كرد. غذا مى‏خورد در حالى كه ذكر خدا مى‏كرد بامردم سخن مى‏گفت، امّا اين امر او را از ذكر خدا باز نمى‏داشت.فرزندانش را جمع مى‏كرد و به آنان مى‏فرمود تا سر زدن آفتاب ذكربگويند. هر كس از آنان را كه مى‏توانست قرآن بخواند به تلاوت قرآن‏وهر كس را كه نمى‏توانست به گفتن ذكر، امر مى‏فرمود. شيخ مفيد نيز درباره آن‏حضرت مى‏گويد : مراتب بخشندگى او در خاص و عام آشكاروبزرگوارى‏اش در ميان مردم مشهور و با وجود كثرت عيال و متوسّطبودن وضع زندگى‏اش به تفضيل واحسان شناخته شده بود.

از سليمان بن دمدم نقل شده است كه گفت : آن‏حضرت از پانصد درهم‏تا ششصد و تا هزار درهم جايزه مى‏داد و هيچ گاه از دادن صله به برادران‏وديداركنندگان و اميدواران و آرزومندانش به ستوه نمى‏آمد. هر گاه‏مى‏خنديد، مى‏فرمود : خداوندا بر من خشم مگير!.

أبى در كتاب نثر الدر مى‏نويسد : هر گاه فرد دردمند و گرفتارى رامى‏ديد، زير لب استعاذه مى‏گفت و هيچ گاه از اهل خانه‏اش شنيده نشد كه‏به فقير بگويد : اى فقير خدا به تو بركت دهد و يا اى فقير اين را بگير بلكه‏آن‏حضرت همواره مى‏فرمود كه فقيران را با بهترين نامهايشان صدا بزنند. (42)

ابو نعيم اصفهانى به هنگامى كه از امام باقر در كتاب خود (حليةالاولياء) نام مى‏برد او را با اين صفات وصف مى‏كند : حاضر، ذاكر،خاشع، صابر ابو جعفر محمّد بن على الباقر. (43)

در باره خشوع فراوان آن امام در برابر خداوند ، از افلح، آزاد كرده‏ابوجعفر بشنويم كه چه مى‏گويد : با محمّد بن على به قصد حج بيرون‏شدم. چون به مسجد در آمد به خانه خدا نگريست با بانك بلندگريست. عرض كردم : پدر و مادر فدايت مردم به شما مى‏نگرند اى كاش‏اندكى صداى خود را پايين مى‏آورديد. امام به من پاسخ داد : واى بر تو اى‏افلح! چرا نگريم ؟ ! شايد خداى تعالى در اثر اين گريه بر من به مهربانى‏بنگرد و فردا در پيشگاهش سر فراز و رستگار شوم. افلح گويد : آنگاه امام‏طواف كرد وسپس‏آمد تا نزد مقام‏نماز گزارد سپس سر از سجودش برداشت‏وديدم كه پيشانى آن حضرت از بسيارى اشك، خيس و تر شده است.

افلح مى‏افزايد : آن‏حضرت هر گاه مى خنديد، مى‏فرمود : خداوندا برمن خشم مگير! (44)

فرزند بزرگوارش امام جعفر صادق‏عليه السلام در وصف اخلاص و عبادت‏پدرش چنين مى‏فرمايد :

پدرم بسيار ذكر خدا مى‏گفت. من با او مى‏رفتم، و او ذكر خدامى‏گفت. با او غذا مى‏خوردم و او ذكر خدا مى‏گفت. با مردم سخن‏مى‏گفت، امّا اين امر او را از ذكر خدا باز نمى‏داشت. زبانش را مى‏ديدم كه‏به كامش مى‏چسبيد و با اين وصف پيوسته از گفتن ذكر لا اله الا اللَّه بازنمى‏ايستاد. ما را جمع مى‏كرد و به ما مى‏فرمود كه تا سرزدن آفتاب ذكرخدا بگوييم و هر يك از ما را كه مى‏توانست بخواند به تلاوت قرآن‏فرمان مى‏داد و هر كه نمى توانست، مى‏فرمود ذكر بگويد. (45)

امام صادق‏عليه السلام در همين باره باز مى‏فرمايد :

من بستر پدرم را مى‏گستردم و انتظار مى‏كشيدم تا بيايد. چون او به‏بسترش مى‏آمد و مى‏خوابيد من نيز به سوى بستر خود مى‏رفتم. شبى او ديركرد و من به جستجويش به مسجد رفتم. مردم همه در خواب بودند.ناگهان پدرم را ديدم كه در مسجد به حال سجده است. در مسجد جز اوكس ديگر نبود. ناله‏اش را مى‏شنيدم كه مى‏گفت : پيراسته‏اى پروردگارا!تو، به حقيقت پروردگار منى. از روى تعبّد و بندگى تو را سجده مى‏كنم.معبودا! كردار من اندك است پس تو خود آن را برايم دو چندان كن. بارالها! مرا از شكنجه‏ات در روزى كه بندگانت را بر مى‏انگيزى، در امان‏نگاه دار و بر من نظر كن كه تو البته توبه پذير ومهربانى. (46)

آن‏حضرت بسيار به قرآن عشق مى‏ورزيد و بدان علاقه نشان مى‏داد وتحت تأثير آيات آن قرار مى‏گرفت. ابان بن ميمون قداح گويد : ابوجعفرعليه السلام به من فرمود : قرآن بخوان ؟ پرسيدم : از كدام سوره بخوانم ؟ فرمود : از سوره نهم (توبه). ابان گويد : آمدم كه حواس خود را بر آن‏سوره متمركز كنم آن‏حضرت فرمود : از سوره يونس بخوان ابان گويد : اين‏آيه را خواندم :

( لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى‏ وَزِيَادَةٌ وَلاَ يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلاَ ذِلَّةٌ ) (47)

" براى كسانى كه ايمان آوردند نيكوى و زيادت است و هرگز بر رخسارشان‏گرد خجالت و ذلّت ننشيند. "

امام با شنيدن اين آيه فرمود : بس است. آنگاه گفت : رسول خداصلى الله عليه وآله‏فرمود : در شگفتم كه چطور وقتى قرآن مى‏خوانم پير نمى‏شوم. (48)

او از كتاب پروردگارش، معارف دينى را الهام مى‏گرفت تا آنجا كه‏راويان را وامى‏داشت تا از وى در باره منشأ قرآنى گفته‏هايش سؤال كنند.ابو الجارود در اين باره ماجرايى نقل كرده است. وى مى‏گويد :ابوجعفرعليه السلام فرمود : چون در باره چيزى با شما سخن گفتم مرا از سرچشمه قرآنى آن بپرسيد. سپس فرمود : خداوند از قيل و قال و تباه شدن‏مال و بسيار سؤال كردن نهى فرموده است. پرسيدند : اى فرزند رسول خدااين مورد در كجاى قرآن آمده است ؟

فرمود : خداوند عز و جل در كتابش مى‏فرمايد :

( لاَ خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِن نَجْوَاهُمْ ... ) (49)

" هيچ خيرى در بسيارى از نجواهاى آنان نيست. "

و مى‏فرمايد :

( وَلاَ تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَاماً ) (50)

" و اموالى كه خداوند شما را به‏نگاهبانى آن گماشته به‏دست سفيهان مدهيد. "

و نيز مى‏فرمايد :

( لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِن تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ ) (51)

" از چيزهايى مپرسيد كه چون براى شما آشكار شود، بدتان مى‏آيدوغمناك مى‏شويد. "

چون از احوالش جويا مى‏شدند، فرصت را غنيمت مى‏شمرد و پاسخى‏مى‏داد كه هم تذكرى بود براى خودش و هم پند و تذكرى براى پرسش‏كننده، در اين باره روايت شده است كه به محمّد بن على عليه السلام‏عرض شد :چگونه صبح كردى ؟ فرمود :

صبح كرديم در حالى كه در نعمت غوطه وريم و به گناهان گرفتار.خداوند با ارزانى داشتن نعمتها بر ما، به ما دوستى مى‏ورزد و ما باارتكاب معاصى به او خشم مى‏گيريم در حالى كه ما بدو نيازمنديم و او ازما بى‏نياز است. (52)

آن‏حضرت‏عليه السلام كاملاً به فرمان خداوند تسليم بود. يكى از اصحابش‏روايت مى‏كند كه عدّه‏اى نزد ابو جعفر آمدند و ديدند كه پسر آن‏حضرت‏بيمار و خود وى نيز ناراحت و اندوهگين است و آرام و قرار ندارد. ديداركنندگان گفتند : به خدا قسم اگر به وى مصيبتى رسد، مى‏ترسيم از اوچيزى ببنيم كه خوش نداريم. پس ديرى نپاييد كه صداى شيون و زارى برآن پسر بلند شد. در اين لحظه امام باقر با رويى گشاده و حالتى متفاوت باآنچه پيش از اين داشت، بر ديدار كنندگانش وارد شد.

آنان عرض كردند : فدايت شويم، ما از حالتى كه شما پيش از اين‏داشتيد، مى‏ترسيديم (با مرگ اين كودك) حادثه‏اى پيش آيد كه موجب‏اندوه و ناراحتّى ما شود! حضرت به آنان پاسخ داد : ما مايليم كسانى كه به‏آنان علاقه داريم، سالم بمانند و بهبود يابند. اما هنگامى كه فرمان خداجارى مى‏شود به آنچه كه او دوست مى‏دارد گردن مى‏نهيم. (53)

آن‏حضرت از انجام هيچ كردار صالحى فرو گذار نمى‏كرد. در اين باره‏روايت جالبى از زبان يكى از اصحاب آن‏حضرت نقل شده است.

راوى مى‏گويد : ابوجعفرعليه السلام در تشييع جنازه يكى از مردان قريش‏حاضر شد. من نيز با آن‏حضرت بودم. مردى بنام عطاء در ميان تشييع‏كنندگان بود. ناگاه زنى فرياد سرداد. عطاء گفت : اى زن اگر ساكت نشوى‏ما باز مى‏گرديم، امّا زن خاموش نشد و در نتيجه عطاء بازگشت. راوى‏مى‏گويد : به ابو جعفر گفتم : عطاء بازگشت امام پرسيد : چرا ؟ گفتم :

اين زن فرياد سر داد و عطاء به او گفت : يا خاموش شو يا ما بازمى‏گرديم وچون اين زن دست از فرياد بر نداشت عطاء هم بازگشت.

امام‏عليه السلام فرمود : به راه خود ادامه دهيم . اگر ما باطلى را با حق ببينيم‏و حق را به باطل واگذاريم حق مسلمان را ادا نكرده‏ايم. چون بر جنازه‏نماز گزارده شد، صاحب عزا به ابوجعفر عرض كرد : باز گرد كه تو پاداش‏خود را گرفتى خداوند تو را بيامرزد. تو نمى‏توانى راه بروى، امّاآن‏حضرت از بازگشت امتناع ورزيد. به آن‏حضرت عرض كردم : صاحب‏عزا به تو اجازه بازگشت داد و من حاجتى دارم كه مى‏خواهم آن را از شمادر خواست كنم :

آن‏حضرت پاسخ داد : من با جنازه مى‏روم. ما به اجازه او نرفتيم و به‏اجازه او هم باز نمى‏گرديم بلكه اين فضل وپاداشى است كه ما آن را طلب‏كرده بوديم. انسان تا آن اندازه كه به دنبال جنازه مى‏رود، پاداش آن رادريافت مى‏كند. (54)

معاشرت آن‏حضرت با ديگران در نهايت ادب و بزرگوارى بود. به‏عنوان مثال ابو عبيده از ادب امام باقرعليه السلام به هنگام سفر روايتى نقل كرده‏و گفته است : من رفيق راه ابو جعفر بودم. ابتدا من سوار مى‏شدم و سپس‏آن‏حضرت. پس چون هر دو بر پشت مَركب سوار مى‏شديم، سلام مى‏كردو احوال مى‏پرسيد مانند كسى كه انگار تا اين لحظه دوستش را نديده بودوبا من مصافحه مى‏كرد وبه هنگام پايين آمدن، پيش از من فرود مى‏آمدو چون هر دو قرار مى‏يافتيم، سلام مى‏داد و احوالپرسى مى‏كرد چنان كه‏گويى تازه دوستش را ديده است. پس به او عرض كردم : اى فرزند رسول‏خدا كارى مى‏كنى كه پيشينيان ما چنين نكرده‏اند و اگر حتّى يك بار هم‏اين كار را بكنند، بسيار است.

امام فرمود : " آيا نمى‏دانى در مصافحه چه چيزى (نهفته) است ؟ دومؤمن كه با يكديگر برخورد مى‏كنند و يكى از آنها با ديگرى مصافحه‏مى‏كند گناهان آن دو فرو مى‏ريزد چونان كه برگ از درخت مى‏ريزدوخداوند تا زمانى كه آن دو از هم جدا شوند به آن دو مى‏نگرد. (55) "

در رفتار با مردم نكو كار و عفيف و پاكدامن بود. بدين سان از گناه‏ديگران تا آنجا كه مى‏توانست چشم مى‏پوشيد و همين بهترين اثر را در دل‏مردمان مى‏گذاشت.

روزى مردى مسيحى (از روى طعنه) به آن‏حضرت گفت : تو بقرى (گاوى) ؟

امام فرمود : نه من باقرم. باز مرد به قصد طعنه گفت : تو فرزند آشپزى ؟

امام فرمود : آشپزى حرفه مادرم بود. مرد باز گفت : تو پسر آن زن‏سياه چرده زنگى بد اخلاقى ؟

حضرت پاسخ داد : اگر تو راست مى‏گويى خداوند او را بيامرزد و اگرتو دروغ مى‏گويى خداوند تو را بيامزرد!

مرد نصرانى از اخلاق امام باقر مات و مبهوت ماند و همين امر او راواداشت تا به دست امام باقر به دين اسلام تشرّف يابد. (56)

رفتار آن‏حضرت با مستضعفان با نرمى و مهربانى متمايز بود. فرزندش‏امام صادق مى‏فرمايد :

هنگامى كه كارى را به غلامان خود مى‏سپاريد و بر آنان سنگين‏مى‏آمد، با ايشان در انجام آن همكارى كنيد. همانطوريكه پدرم، امام‏باقرعليه السلام، وقتى به خدمتكاران خود دستورى مى‏داد، پس مى‏نگريست اگرآن كار سنگين بود مى‏گفت بسم اللَّه و با آنان همكارى مى‏كرد و اگر سبك‏بود از آنان دور مى‏شد. (57)

چه بسا كار كردن آن‏حضرت در مزرعه‏اش به همين خاطر بوده است،زيرا ائمه بر اين باور بوده‏اند كه كار و كوشش امرى محبوب در نزدخداست و آنها را به بارگاهش نزديكتر مى‏كند.

در اين باره امام صادق‏عليه السلام روايت مى‏كند كه محمّد بن مكدرمى‏فرمود : من گمان نمى‏كردم كسى همانند على بن الحسين جانشين‏شايسته‏اى از خود به يادگار گذارد تا آنكه فرزندش محمّد بن على را ديدم.خواستم او را پندى داده باشم، امّا او مرا اندرز گفت. يارانش به وى‏گفتند : او تو را چه پندى فرمود ؟ گفت : در يكى از ساعتهاى بسيار گرم‏روز به يكى از نواحى مدينه رفته بودم. در آنجا محمّد بن على را كه مردى‏تنومند بود، ديدم. او به دو غلام سياه يا دو نفر از دوستانش تكيّه داده‏بود. به خودم گفتم : بزرگى از بزرگان قريش در اين ساعت و با اين حالت‏در طلب دنيا مى‏كوشد ؟ !

خدا را شاهد گرفتم كه به او اندرز دهم. پس نزديك او شدم و بر وى‏سلام كردم. او كه بسيار عرق كرده بود، باگشاده رويى سلام مرا پاسخ داد.به او گفتم : خداوند اصلاحت كند! بزرگى از بزرگان قريش در اين ساعت‏و با اين حالت در طلب دنيا مى‏كوشد شايد در اين حالت مرگت فرارسد ؟ !امام خود را از دست غلامانش رها كرد و سپس بر پاى خويش ايستادو فرمود : به خدا قسم اگر مرگ در اين حالت مرا دريابد، در حالى نزد من‏آمده است كه به طاعت خداوند مشغولم و بدين وسيله خود را از تووديگران بى نياز سازم، امّا من از اين مى‏ترسم كه مرگم زمانى فرا رسد كه‏به نا فرمانى خداوند مشغول باشم. من با شنيدن اين سخن عرض كردم :خدايت رحمت كند! من مى‏خواستم شما را نصيحت گويم، امّا شما مرااندرز داديد. (58)

امام مى‏توانست از خدمتگزارانش در كار سر و سامان دادن به‏كشتزارش استفاده كند، امّا او دوست مى‏داشت براى تحصيل معاش‏خانواده‏اش كوشش كند و خود را به رنج اندازد.

به عنوان خاتمه سخن، به نقل حديثى از امام صادق‏عليه السلام در باره نحوه‏برخورد پدرش مى‏پردازيم : ابو جعفرعليه السلام به هنگام شهادت، غلامان بدخويش را آزاد كرد و خوبان آنها را نگاه داشت. من گفتم : اى پدر اينها (بدان) را آزاد مى‏كنى و آنها (خوبان) را نگاه مى‏دارى ؟ فرمود : اينان ازمن اندوهناك شده اند پس اين در برابر آن. (59)

بدين سان امام باقر به عنوان والاترين و جاودانه ترين نمونه خصال‏واخلاق پسنديده در آمد. اين در حالى است كه مى‏توان يقين داشت كه‏راويان، بى ترديد جز موارد اندكى از ابعاد زندگى نورانى و آكنده ازحكمت و هدايت حضرتش را براى ما نقل نكرده‏اند.

سلام و درود جاويد الهى همواره بر او باد!