اوضاع اقتصادى در زمان امام هادى - عليه السلام - آشفته و بهم ريخته بود و كمترين
نظام علمى و سياست مدونى براى كنترل و بهبود اقتصاد جامعه وجود نداشت . جامعه از
هرج و مرج اقتصادى رنج مى برد و هيچگونه نظام اقتصادى چه اسلامى و چه غير آن بر آن
حاكم نبود. خلفا، تركان ، وزرا و كارگزاران حكومت تمام منابع ثروت هاى ملى را به
خود اختصاص داده به قيمت محروميت و پريشانى مردم خزانه هاى خود را پر مى كردند.
ديگر عامه مردم دنبال تجمّل و امكانات رفاهى نبودند زيرا از به دست آوردن ضروريات
زندگى نيز ناتوان و درمانده شده بودند.
در اينجا به اختصار پاره اى از اسراف و حاتم بخشى هاى متوكل و ديگر خلفاى معاصر
امام و تلف كردن اموال مسلمين و زندگى عامه مردم در نقاط مختلف جامعه اسلامى را نقل
مى كنيم :
بخشش هاى متوكل :
بيت المال مسلمين دارايى شخصى متوكل بشمار مى رفت و هر گونه مى خواست به مصرف مى
رساند و خواسته ها و شهواتش را اعمال و ارضا مى كرد. به هر كس مى خواست مى بخشيد و
از هر كه اراده مى كرد باز مى داشت . مسعودى مى گويد: ((در
هيچ زمانى بخشش هاى خلفا به پاى عطاهاى متوكل نرسيده بود)).(701)
مهمترين كسانى كه از حاتم بخشى هاى او بهره مند مى شدند عبارت بودند از:
الف - خنياگران و رقاصان .
ب - كنيزان دربار كه به چهار هراز تن مى رسيدند.
ج - دلقك ها و لودگان .
د - شاعرانى كه با دريافت صله هاى كلان اشعارى عليه اهل بيت مى سرودند و عباسيان را
بالاتر از آنان بر مى شمردند.
اموال و غنائمى كه بايستى صرف مصالح و منافع و پيشرفت مسلمانان مى گشت بدون كمترين
حساب و منطقى در اختيار گروه هاى بالا قرار مى گرفت تا رونق دربار را حفظ كنند.
ميهمانى بركوار:
(702)
يكى از بزرگترين و پرخرج ترين ميهمانى هايى كه در عالم عرب و اسلام برگزار شد، ختنه
سوران يكى از فرزندان متوكل بود كه مبالغ هنگفتى هزينه در بر داشت . عمرانى تصويرى
از اين مراسم را در اختيار ما مى گذارد:
((سفره بزرگى بر كناره دجله انداختند و طبقات مختلف
مردم نهار خوردند و پس از آن جام هاى شراب به گردش در آمد و همگى نوشيدند. متوكل
دستور داد تا سكه هاى طلا و نقره درهم آميخته را در كيسه هاى بزرگ بياورند و خود در
ميان آنان بر سريرى بلند قرار گرفت و به منادى گفت كه جار بزند: هر كس قدحى شراب
بنوشد سه مشت از سكه هاى طلا و نقره برگيرد! پس هر يك سه مشت برگرفتند و همچنين اين
كار تا پايان روز ادامه يافت .
علاوه بر آن ، متوكل دستور داد تا دينار و درهم هاى درهم آميخته را وسط مجلس بر
يكديگر بريزند تا آنكه ديوارى از سكه به وجود آمد و مانع ديدار طرف ديگر گشت .
آنگاه منادى بانگ زد: اميرالمؤ منين غارت اين سكه ها را براى شما روا دانسته است و
همه ريختند و آنها را برداشتند. هوا كه تاريك شد شمع هاى عنبرين روشن كردند و طول
بعضى از آنها به اندازه درخت خرما بود. برخى از شمع ها را كنار دجله گذاشتند و
آنچنان آن قسمت روشن شد كه آدم مى توانست از آن سوى دجله به كمك نور اين شمع ها
نوشته ها را بخواند.
متوكل سرمست از افتخار و كامرانى به يكى از كهنسالان و معمّرين رو كرد و پرسيد:
((مهمانى بركوار (با اين عظمت ) كجا و ميهمانى
(( فم الصلح )) كجا؟!))
- دعوت
(( فم الصلح
)) جشن ازدواج با پوران دختر حسن بن سهل بود كه از بى نظيرترين مراسم پر
هزينه تاريخ بشمار مى رود - پيرمرد در پاسخ خود به گوشه اى از اين مراسم اشاره كرده
گفت :
نمى توانم به تفصيل بگويم امّا براى شاهد مثال و استدلال بر نظر خود بايد عرض كنم
كه : در ميهمانى (( ((فم
الصلح )) ))
بر كنار دهكده كوهى از جگر و سر مرغ ، اردك ، مرغابى ، گوسفند و انواع شكار و
پرندگان تلمبار شده بود تا جايى كه لشكر را بوى تعفن گرفت و حسن بن سهل ناچار شد به
وسيله شتران بعضى از آنها را منتقل كرده در دجله بريزد ليكن تا چند روز نمى شد از
آب دجله نوشيد زيرا بوى گنديدگى پيدا كرده بود. امّا اى اميرالمؤ منين ! در ميهمانى
((بركوار)) ديدم كه خدمتكاران و غلامانت بر
جگر و سر حيوانات با يكديگر نزاع مى كنند؟)).
متوكل از پاسخ او درمانده شد و گفت : پناه بر خدا كارى براى ما نگذاشتند تا به نام
خودمان نيت كنيم و ما را به آن ياد كنند...)).(703)
جشن بيعت :
متوكل در جشنى كه به مناسبت بيعت گرفتن براى سه فرزندش : محمّد ملقب به منتصر، زبير
ملقب به معتز و ابراهيم ملقب به مؤ يد بر پا داشت اموال و دارايى بسيارى تباه كرد و
هزينه سنگينى بر بيت المال تحميل نمود.
اين جشن در تاريخ دوشنبه اول ماه محرم سال 236 ه - بپا شد و همه مردم بدان دعوت
شدند، مبالغ صرف شده آدمى را مبهوت مى كند. متوكل در كاخ جعفرى واقع در سامرّا كه
خود آن را بنيان نهاده بود و هفت فرسنگ طول و يك فرسنگ عرض داشت خوانى گسترد به طول
چهار فرسنگ با اين همه جاى سوزن انداختن نبود و قصر، انباشته از مدعوين بود. در آن
روز با سبدهاى بزرگ ظرف هاى مشك ، كافور و مجسمه هاى عنبرين را از خزانه ها بدانجا
منتقل كردند و فضا را عطرآگين نمودند و در برابر مردم گل ها و عطرهاى ديگر قرار
دادند. هر كس جامى مى نوشيد عنبر و مشك را بخود مى زد يا در آستين نگاه مى داشت و
يا آنكه به غلام خود مى سپرد. هر چه تمام مى شد مجددا مى آوردند و از صبح تا
شبانگاه جشن ادامه يافت .
متوكل بر تختى زرين و جواهر اندود به وزن يكهزار من در ميان سه وليعهدش كه تاج هاى
جواهر نشان و مرصّع بر سر نهاده و ايستاده بودند نشسته بود و طبقات اجتماعى مختلف
به تناسب حال گروهى نشسته و گروهى سر پا بودند. خورشيد كه طلوع كرد و پرتو آن بر
جام هاى طلا كه در مجلس پراكنده بود و كمربندهاى زرّين و نيام شمشيرها و سپرهاى
مذهّب شده افتاد آنچنان تابلوى رنگين و منشورى به وجود آمد كه چشم ها را خيره مى
كرد.
ابراهيم بن عباس صولى امير اهواز از اين صحنه به هيجان آمده ميان سفره ها بپا خاست
و اشعارى به اين مضمون سرود:
((بنيادهاى اسلام با پيروزى و افتخار قرين گشت ... زيرا
خليفه اى از بنى هاشم و سه وليعهد، خلافت را پاسدارى مى كنند و تحت حمايت پدران خود
با تمام توان خود مى كوشند و جديت به خرج مى دهند...)).(704)
اموال و دارايى هايى كه در اين جشن ها خرج شد بايستى طبق نظر اسلام صرف مصالح
مسلمانان و رشد و شكوفايى آنان گردد ليكن هيهات كه در حكومت بيگانه از اسلام
عباسيان تنها مطلبى كه مورد توجه نبود اسلام و مسلمانان بودند.
كنيزان :
كاخ هاى خلفاى عباسى انباشته از كنيزانى بود كه از نقاط مختلف گردآورى شده بودند.
متوكل چهار هزار كنيزك داشت كه با همه آنان آميزش كرده بود.
(705) و در ميان آنها به يكى دل داده بود و طاقت فراق او را نداشت .
روزى كنيزك در حالى كه بر گونه خود با مشك و عطر نوشته بود: ((جعفر))
(نام متوكل ) در برابرش ايستاد. متوكل لختى درنگ كرد سپس ابيات زير را سرود:
(( و كاتبة بالمسك فى الخدّ جعفرا
|
بنفسى خط المسك من حيث اثر... ))
(706)
|
((در كاخى روان همراه جوانانى سر پا و نشسته در كناره
هاى آن به خنياگرى پرداختيم و گرداگرد ما بازهاى سپيد سينه هاى پرندگان را در هوا
مى شكافتند با خون آنها چنگال هاى خود را رنگى پايدار مى زدند. هرگز نهرى مانند
((قاطول ))
(707) كه به بيكرانگى درياست و كوهى مانند ((زوّ))
(708) كه گاه مى ايستد و گاه براه مى افتد و در اختيار صاحبش مى باشد
نديده ام )).
متوكل ميليون ها دينار صرف كاخ هاى خود كرد. شابشتى در اين باره مى گويد:
((او مبلغ 274 ميليارد درهم و يكصد هزار دينار طلا به قيمت آن زمان خرج
كرد كاخ هايش نمود. بعلاوه دارايى و اجناس موجود در كاخ ها بالغ بر سيزده ميليون
دينار طلا و پانصد ميليون و 25 هزار دينار (؟)
(709) برآورد شده بود)).(710)
نويرى مى گويد: ((متوكل براى ساختن قصرهايش يكصد هزار
دينار و معادل پنجاه ميليون درهم جنس و 258 ميليون و پانصد هزار درهم صرف كرد)).(711)
در اينجا بعضى از كاخ ها
(712) و صفات آنها را از زبان شاعران آن روزگار نقل مى كنيم :
1 - جعفرى :
جعفرى از مهمترين كاخ هاى متوكل بشمار مى رفت و دو ميليون دينار
(713) خرج آن شده بود. در مراسم افتتاح اين كاخ دلقك ها دعوت شدند تا
اسباب فرج و سرور خليفه گردند و دو ميليون درهم به عنوان پاداش دريافت كردند.
(714) بحترى ، طى ابياتى آن را چنين وصف مى كند:
(( قد تمّ حسن الجعفرى و لم يكن
|
ليتم الا بالخليفة جعفر... ))
|
((زيبايى قصر جعفرى به نهايت رسيد و به كمال آن دست نمى
يافت مگر به وسيله خليفه ((جعفر))
(715) پادشاهى كه در بهترين سرا كه در بهترين جايگاه ساخته شده مسكن
گزيد. قصرى در بلنداى نور؛ سنگريزه هايش مرواريد و خاكش آميخته با عنبر، سرسبز هر
چند بارانى بر آن فرود نيامده و پرتوافشان هر چند شب بدون ماه باشد. اين قصر در
معرض وزش بادهاى شمالى است و همسايه ابرهاى پر باران مى باشد)).
بحترى پس از بيان باغ ها و خاك قصر چنين ادامه مى دهد:
(( فرفعت بنيانا كان مناره
|
اعلام رضوى او شواهق صيبر... ))
(716)
|
((بنيانى برافراشتى كه گويا مناره اش كوه
((رضوى ))
(717) يا بلنداى
((صيبر))
(718) است ، قصرت همت هاى پادشاهان را كوچك انگاشت و از شاءن و شوكت
بنيان ((كسرى )) و قيصر
كاست . آنچنان بلند و سرافراز است كه گويى به سپيدى سياره ((مشترى
))
(719) مى نگرد)).
((سازنده اش ، سازنده نيكى ها و بزرگى ها و خداوندگارش
، خداوند ((اخاشب ))،
(720) ((صفا))
(721) و ((مشعر))
(722) است . كناره هايش فضا را پر كرده و كنگره هايش هماغوش پاره هاى
ابر باران زاست . ((دجله ))
از زير آن مى گذرد و حياط آن غرق سبزه و آب است )).
اين شعر عظمت و معمارى ممتاز و زيبايى چشمگير قصر ((جعفرى
)) را به خوبى بيان مى كند ((جعفرى
)) در ارتفاع و بلندى با كوه هاى ((رضوى
)) رقابت مى كند و با بزرگيش گويى همه فضا را اشغال كرده و دست در گردن
ابرهاى باران زاست .
بحترى متاءثر از اين قصر در جاى ديگرى چنين مى سرايد:
(( اصبحت بهجة النعيم وامست
|
بين قصر الصبيح و الجعفرى ... ))
(723)
|
((خوشى و لذت بهشت در قصرهاى ((صبيح
))
(724) و ((جعفرى ))
خلاصه شده است . چه بناى شگفتى و جايگاه انس و الفتى و منظره زيباى روح بخشى كه
آنها دارند! دل ها شيفته باغ هاى آنجا مى شود و دل مردگان با مشاهده پرتو و زيبايى
آنها جانى تازه مى گيرند)).
بحترى همچنان شيفته ((جعفرى ))
است و در هر فرصتى آن را ياد مى كند و مى ستايد:
(( و ارى قصرك استبد مع الحسن
|
بفضل ما اعطيته القصور... ))
(725)
|
((قصرت را مى بينم كه همه خوبى ها را به خود اختصاص
داده است . هواى آن لطيف ، آب در آن فراوان و بر كناره هايش جوى ها روان است .
سعادت و خوشبختى در آن به نهايت ، و خوشى ما به اوج مى رسد پس برقرار باد اين
شادمانى !)).
متوكل همراه با عموم ساكنين سامرا به قصر جعفرى منتقل شد تا آنجا كه نزديك بود شهر
از سكته خالى شود
(726) و ابو على بصير در اشعارى به همين مطلب اشاره مى كند:
(( اصبحت قفارا سرّ من راءى مابها
|
الا لمنقطع به مثلوم ... ))
(727)
|
((سامرا تهى شد و جز افراد درمانده كسى در آن نماند،
اين شهر از وحشت و تنهايى بر خود مى گريد - اگر نگوييم خون مى گريد)).
((روزگارى سامرا به همه جا فخر مى فروخت و ستم مى كرد
ليكن خود اينك ستمديده و مطرود شده است . خليفه از اين شهر بار بست (و در جايى ديگر
رحل اقامت افكند) و اينجا به عرصات مكه پس از پايان موسم بدل شده است . گويا راه ها
و كوى هاى آن از زمان هاى كهن بجا مانده و ديگر پرنده اى در آن پر نمى زند و مسجد
استوار آن به خرابه اى تبديل شده است )).
((زمانى اينجا ميعادگاه همگان و رشك برين بود امّا
اكنون عبرتى است براى تيزبينان . در بازارها خبرى از ازدحام نيست و به راحتى در وسط
راه گام بر مى دارى ، زنان و كودكان مانند گروهى بى سرپرست ، جابجا و پراكنده هستند)).
امّا جعفرى نيز از گزند حوادث مصون نماند و خود به يكى از ويرانه هايى بدل شد كه
حتّى حيوانات از آن مى رميدند و در خاموشى از ستم متوكل سخن ها داشت . جواهرى طى
ابياتى چنين مى گويد:
(( والجعفرى و لم يقصر رسمه
|
الباقى برغم الدهر عن تمثيله ... ))
(728)
|
((با وجود گذر زمان ، باقيمانده هاى جعفرى گوياى عظمت
آنست ليكن چهره غمبار و رنگ پريده آن از خوشى هاى از دست رفته خبر مى دهد. گويا از
جعفر
(729) و نسل او عوضى را كه بدان خوشدل شود به دست نياورده است . آن
مجالس شادمانى و شعرخوانى به پايان رسيده است و نه از شعر ((وليد))
در آن اثرى است و نه از بازخوانى آن )).
البرج :
يكى ديگر از كاخ هاى متوكل ((برج ))
نام داشت كه يك ميليون و هفتصد هزار دينار خرج آن شده بود.
(730) شابشتى آن را چنين وصف مى كند:
((برج ، از زيباترين بناهاى متوكل بود و در آن تصويرهاى
بزرگى از طلا و نقره و بركه آبى كه كف و كناره هاى آن از صفحه هاى زرّين و سيمين
پوشيده شده قرار داشت . در كنار بركه درخت زرينى كه در آن پرندگانى از طلا با تاج
هايى جواهر نشان قرار داشتند ساخته شده بود و به آن نام طوبى - براى همانندى با
درخت بهشت - داده بودند. اين پرندگان به گونه اى طراحى شده بودند كه با وزش نسيم
آوازهايى از آنها بر مى خاست . در سمت ديگر بركه ، تختى بزرگ از طلا آراسته به دو
شير بزرگ طلايى و تصاويرى از درندگان و عقاب و اوصاف ديگر كه آن را به تخت سليمان
بن داوود - عليه السلام - آنچنانكه نقل شده - مانند مى كرد قرار داشت . ديوارهاى
قصر را نيز از داخل و خارج با مرمر كاشى كارى و مذهّبن كارى تزيين كرده بودند)).(731)
شاعرى برج را چنين توصيف مى كند:
(( طائر فى الهواء فالبر يسرى
|
دون اعلاه و الحمام يطير... ))
(732)
|
((پرندگان در اوجگيرى به بلنداى اين قصر نمى رسند و
باران هاى سيل آسا از ديوارهاى آن فرو مى ريزند، بامدادان كه ستاره ها پنهان مى
شوند تنها ستاره پايدار و غروب ناپذير ((برج
)) است )).
معناى شعر آنست كه برج آسمانى خراشى است با پرتوى خيره كننده و افزون تر از ستارگان
و در سپيده دم كه همه ستارگان از سوسو زدن و نورافشانى دست مى شويند تنها اين كاخ
است كه در دل تيرگى همچنان تابناك است .
المليح :
مليح ، نيز يكى از كاخ هاى متوكل است كه پنج ميليون درهم صرف آن كرد و بحترى آن را
چنين مى ستايد:
(( و استتم الصبيح فى خبر وقت
|
فهو مغنى انس و دار مقام ... ))
(733)
|
((صبيح
(734) در بهترين وقت به پايان رسيد و اينك جايگاه انس و خوشى و شادمانى
است . به سمت ((مليح ))
نگران و خيره است و اگر مى توانست با گرمى بر او درود مى فرستاد. چهره هر دو را
خوشى پوشانده است و هر يك ديگرى را با لبخند و تبسم تبريك مى گويد. آن دو مانند
دلدادگانى هستند كه اگر دستشان مى رسيد يكديگر را در آغوش گرفته با هم مى زيستند...)).
شبداز :
يكى ديگر از كاخ هاى متوكل كه ده ميليون درهم صرف آن شد
(735) شبديز
(736)
يا شبداز بود كه بحترى بدان چنين اشاره مى كند:
(( ان خير القصور اصبح مزهوا
|
بكره العدى لخير الانام ... ))
(737)
|
((زيباترين كاخ ها سرافراز و سربلند براى بهترين خلق
بپا گشت و خارى در چشم دشمنان شد. گرداگرد ((جعفرى
)) را خانه هاى ملوك فرا گرفته و در دل تيرگى چونان ستارگان مى درخشند و
((شبداز)) چون دلداده اى به سوى آن نزديك مى
شود)).
مختار :
((مختار)) نيز نام يكى از
قصرهاى متوكل است كه پنج ميليون درهم صرف آن شد و در آن نقاشى هاى شگفت انگيز از
جمله نقاشى ديرى با راهبان و ترسايان
(738) بود كه تاءثير پذيرى او را از مسيحيت نشان مى دهد.
واثق ، خليفه عباسى نيز در اين كاخ شرابخوارى كرد و بر ديوار آن ابيات زير را نگاشت
:
(( ما راءينا كبهجة المختار
|
لا و لا مثل صورة الشهار... ))
(739)
|
((قصرى به دل انگيزى ((مختار))
و تصويرى به زيبايى ((شهار))
نديده ام . مجلسى آميخته با خوشى ، گل هاى نرگس و مورد خنياگرى و موسيقى كمترين عيب
و اشكالى در آن نيست جز آنكه گردش روزگار آن را درهم خواهد كوفت )).
الغرد :
يكى ديگر از كاخ هاى متوكل ((غرد))
نام داشت كه يك ميليون درهم صرف آن كرد
(740) و بحترى آن را چنين ستود:
(( احسن بدجلة منظرا و مخيما
|
و الغرد فى اكتاب دجلة منزلا... ))
(741)
|
((بهترين منظره و جايگاه ((دجله
)) است و زيباترين منزل ((غرد))
است كه بر كناره آنست . حياط و اطرافش همواره نمناك و خيس است گويى باران فراوانى
آنجا را سيراب ساخته است )).
((امواج پياپى چرخ هاى (چاه ) را بر كنار گمارده و از
سستى آنها جلوگيرى مى كند. چهره اش آنچنان سپيد و نور افشان مى گردد كه چشم ها را
خيره مى كند و از كار مى اندازد، مانند ستاره اى درخشان دل تيرگى را مى شكافد و شب
سياه را به روز روشن بدل مى كند)).
((ديوارهاى آن از چپ و راست طاق ها را راست كرده و بر
پا نگهداشته اند و بر دوش خود گرفته اند، گويا قصر، پادشاهى است كه پادشاهان ديگر
او را احاطه كرده و خود به احترام بر پاى ايستاده اند)).
((بر بلنداى آن نگهبانى است كه خسته نمى شود و بر
گرداندن بادها وكيل است از هر سود باد بوزد چونان پيكارگرى نستوه به استقبال او
شتافته راهش را سد مى كند)).
بركوار :
يكى از زيباترين و بديع ترين كاخ هاى متوكل ((بركوار))
بود كه بيست ميليون درهم صرف آن كرد
(742) و ميهمانى معروف خود را نمودار اسراف و زبانزد ولخرجى است - و ما
قبلا از آن سخن گفتيم - در همين قصر به مناسبت ختنه كردن فرزندش ((معتز))
برگزار نمود.
الحير :
يكى ديگر از كاخ هاى بديع و شگفت انگيز خليفه ((حير))
(مخفف حائر) نام داشت كه چهار ميليون درهم خرج آن شد.
(743) الراضى ؛ خليفه عباسى بر سر ويرانه اين قصر آمد و ابيات زير را فى
البداهه سرود:
(( و الحير و القصر و القاطول جنتها
|
و الجعفرى بكف الدهر مذموم
|
ظلم الزمان فمثلوم و مهدوم ))
(744)
|
((حير))،
((قصر))، ((قاطول
)) و ((جعفرى ))
بهشت گونه هاى زمينى ، تاراج روزگار شدند. اين كاخ ها كه روزگارى ايمن و آسايش بخش
بودند به دست ظلم زمانه به وحشت خانه هايى بدل شدند و جز ويرانه هايى از آنها باقى
نماند)).
((حير)) را ظلم و ستم خلفا
خراب كرد و نابود ساخت نه ستم زمانه ؛ زيرا زمانه را به ستمگرى نمى توان متهم نمود
و اساسا خوب و بد حوادث نتيجه افعال آدمى است چرا كه :
اين جهان كو هست و فعل ما ندا
|
(( ظهر الفساد فى البر و البحر بما كسبت
ايدى الناس . ))
اينها پاره اى از كاخ هاى متوكل بود كه با بيت المال مسلمين ساخته شد و به قيمت
فقر و تهيدستى آنان كاخى بر كاخ ديگر افزوده گشت .