8. عذر خواهى بى ثمر 
و اذا الارض مدت و القف ما فيها و تخلت ؛ ⁽¹¹²⁾
و هنگامى كه زمين ، وسيع و منبسط شود و پست و بلندى هاى آن همواره گردد و هر چه در درون پنهان داشته از مردگان ، گنج ها و معادن همه را به كلى بيرون بيندازيد و
و اذا البحار فجرت و اذا القبور بعثرت ؛ ⁽¹¹³⁾
و آن گاه كه درياها به هم بپيوندد و آن گاه كه قبرها زير و زبر گردند.
و اذا الصحف نشرت ؛ ⁽¹¹⁴⁾
و هنگامى كه نامه هاى اعمال گشوده شود.
در آن ، زمان حق و باطل ، مومن و كافر از هم جدا كى گردند. مردان و زنان حقيقت جو راهى بهشت مى شوند، و نامردمان زشت سيرت و گرگ مسلك به طرف آتش روانه مى گردند و به آن ها خطاب مى شود:
ذلك بما قدمت يداك و ان الله ليس بظالم للعبيد؛ ⁽¹¹⁵⁾
اين كيفر كارهاى است پيش از اين كرده اى ، و خدا با بندگانش ستم نمى كند.
و شما اى اهل باطل و اى متكبران بى خرد!! بايد در اين منزلگاه ابدى قرار گيرد كه خود براى خويشتن تدارك ديده اند
در اين جاست كه كافران وحشت زده و متحيرت فرياد بر مى آورند:
و اذا القوم منها مكانا ضيفا مقرنين دعوا هنالك ثبورا؛ ⁽¹¹⁶⁾
و چون دست ها بر گردن بسته ، در تنگنايى از آن افتند، به دعا مرگ خويش ‍ مى خواند.
و مى گويند:
اى پروردگار ما! ما را از اين عذاب بيرون آر ، تا كارهايى شايسته كنيم ، غير از آن چه مى كرديم . ⁽¹¹⁷⁾
ولى به آنها پاسخ داده مى شود:
لاتجئر وا اليوم انكم منا لاتنصرون ؛⁽¹¹⁸⁾
امروز ناله سر ندهيد، كه كسى شما رااز عذاب ما نرهاند.
امروز، پشيمانى سودى به حال شما ندارد؛ چرا كه ستم كرديد و هر دو در عذاب شريك هستيد. ⁽¹¹⁹⁾
آن روز كه شما را مهلت داده بوديم ، برايتان سودى در پى نداشت و همان راه باطل و كج خويش را دنبال كرديد و از مسير مستقيم ما جدا شديد، حالا هم اين عذر خواهى برايتان فايده ندارد.
يوم لا ينفع الظالمين معذرتهم و لهم اللعنه و لهم سوء الدار؛ ⁽¹²⁰⁾
در آن روز، ستم كاران را (پشيمانى و) عذر خواهى سودى ندهد و بر آن ها لعنت است و منزل گاه بد (جهنم ) مهياست .
لا يفتر عنهم و هم فيه مبسلون ؛⁽¹²¹⁾
هرگز عذاب آن ها تخفيف نمى يابد و آن ها در آن جا از همه چيز مايوسند.
يادتان رفته است كه همه سخنان انبيا و اولياى ما را انكار مى كرديد و به سخنان قرآن عمل نمى نمودند؟ قيامت را مسخره مى كرديد و منكر عذاب الهى مى شديد؟
ان هذاما كنتم به تمترون ؛⁽¹²²⁾
اين همان چيزى عذابى است كه از آن در شك و انكار بوديد.
ديدند همان گونه كه اولين بار شما را آفريديم ، باز به سوى ما باز آمديد و معادى را كه به خيال خود منكر بوديد، به چشم خويش مشاهده كرديد. ⁽¹²³⁾
اينك آنان را كه شريك خود گرفته بوديد بخوانيد تا شما را از عذاب برهانند! ⁽¹²⁴⁾
در اين جا كافران صدايشان را بلند مى كنند و مى گويند:
ربنا ارنا الذين اضلانا من الجن و الانس نجعلهما تحت اقدامنا ليكونا من الاسفلين ؛ ⁽¹²⁵⁾
خداوند! آن اشخاصى را كه ما را گمراه كردند از گروه جن و انس ، به ما نشان بده ، تا آن ها را به سزاى خيانتى كه به ما كردند، زير پاى خود لگدمال كنيم ، تا از پست ترين مردم باشند.
و اربابان آن ها، در همان دوزخ رو به آنان مى كنند و بر سرشان فرياد مى زنند:
بل لم تكونوا مومنين ؛ ⁽¹²⁶⁾
نه شما ايمان نياورده بوديد.
مگر خدايتان نفرمود:
وفيت كل نفس ما كسبت و هم لا يظلمون ؛ ⁽¹²⁷⁾
هر شخصى آن روز به تمام جزاى اعمال خود خواهد رسيد و به هيچ كس ‍ ستمى نخواهد شد.
شما بايد بار گناه خويش را بكشند و ما هم بار گناه خودمان را مى كشيم ، به ما ربطى دارد كه شما گمراه شده ايد؟ اگر هم ما مى خواستم شما را به باطل بكشانيم ، چرا شما اين دعوت را قبول كرده ايد و گمراه شديد؟ خيال نكنيد كه به همين سادگى مساله را حل مى كنيد و وارد بهشت مى شويد!
و لاتزرو وازرة وزراخرى و ان تدع مثقلة الى حملها لا يحمل منه شى ء و لوكان ذا قربى ؛ ⁽¹²⁸⁾
هيچ كس دير روز قيامت بار گناه ديگرى را تحمل نمى نمايد و اگر كسى به خاطر سنگينى بار خود، از ديگرى طلب كمك كند، هيچ كس كوچك ترين بارى از دوش او بر نمى دارد، هر چند خويشاوند او باشد.
و كافران با اين سخنان ، وحشتشان بيش تر شده و غرق در اضطراب مى شوند.
مهطعين مقنعى رووسهم لا يرتد الهيم طرفهم و افئدتهم هواء؛ ⁽¹²⁹⁾
مى شتابند سرها را بالا
گرفته اند، چشم بر هم نمى زنند و دل هايشان خالى از خرد است .
و نمى دانند كه چه بگويند و چه بكنند كه در همان حال ناراحتى آنان ، منادى ندا مى دهد و به آن نامردمان زشت سيرت مى گويد:
امروز بچشيد كيفر آن چه را كه در دنيا كرديد. ⁽¹³⁰⁾
اين همان دوزخى است كه به شما پيروان شيطان وعده دادند. ⁽¹³¹⁾
هذه النار التى كنتم بها تكذبون افسحر هذا ام انتم لا تبصرون ؛ ⁽¹³²⁾
اين همان آتشى است كه آن را تكذيب مى كرديد؛ آيا اين سحر است ، يا شما نمى بينيد؟
و اين شماييد كه بايد براى هميشه در اين آتش باقى بمانيد و هيچ راه نجاتى هم براى شما متصور نيست .
9. شفاعت 
عجبا! همه از يكديگر مى گريزند!
پدر از پسر! پسر از مادر! مادر از هر دو!
همه از هم گريزانند!
اين جا ديگر كجاست ؟
نكند كه قيامت شده باشد!
آرى !... آرى ...!
قرآن مى گفت :
لكن امرى منهم يومئد شان يغنه ؛ ⁽¹³³⁾
در آن روز هر كسى آن قدر گرفتار است كه به ياد كسى جز خود نمى افتد!
... و تو با خود مى گريى :
خدايا! چه كنم ؟ به كجا بروم ؟ هيچ كس به فكر من نيست !
خدايا! با تمام وجودم به تو ايمان مى آورم !
ولى جواب مى شنوى :
لا ينفع نفساا ايمانها لم تكن امنت من قبل او كسبت فى ايمانها خيرا ؛ ⁽¹³⁴⁾
ايمان آوردن افرادى كه قبلا ايمان نياورده اند و يا عمل نيكى انجام نداده اند، سودى به حالشان نخواهد داشت !
و تو همچنان در هيجان ها و التهاب هاى روحى خود غرق شده اى و زمزمه مى كنى :
يعنى بايد به جهنم بروم ؟!...نه !...نه !... نه !...
خدايا! پس كو شفاعت ؟ كو شفيع من ؟! مگر رسولت نفرموده :
شفاعتى لاهل الكبائر من امتى ؛ ⁽¹³⁵⁾
شفاعت من براى اهل كباير از امت من است !
آيا من بايد بسوزم ؟ عجب آتش هولناكى ! عجب وحشتى ! عجب جايى !
نه ! نه !... خدايا، به فريادم برس ..
و باز جواب مى شنوى :
و الذين لم يستجيبوا له لو ان لهم ما فى الارض جميعا و مثله معه لافتدوا به اولئك لهم سو الحساب و ماويهم جهنم ؛ ⁽¹³⁶⁾
و آن ها كه دعوت او را اجابت نكردند (آن چنان در وحشت عذاب الهى فرو مى روند كه ) اگر تمام آن چه روى زمين است و همانندش از آن آن ها باشد، همگى را براى رهايى از عذاب مى دهند (ولى از آن ها پذيرفته نخواهند شد) براى آن ها حساب بدى است و جايگاهشان جهنم است .
و تو غمگين و خشمگين از دست خويشتن ؛ ديوانه وار، نمى دانى كه چه كنى و چه بگويى !
و او را مى بينى كه انتظارش به پايان رسيد و قرآن در كنارش قرار گرفت تا او را شفاعت كند، بيشتر تعجب تو را به خود مشغول مى سازد و خيره خيره به قرآن كه مانند جوانى بسيار زيبا و نازى است ، نگاه مى كنى و او (قرآن ) را مى بينى كه به پيشگاه پروردگارش مى رود، سجده مى كند و سپس ‍ به اذن خداوند مى گويد:
خدايا فلانى در راه من زجرها كشيد و مواظبت ها نمود، امروز او را از بهترين نعمت ها بهره مند فرما . ⁽¹³⁷⁾
و او آرام وارد بهشت مى گردد!
اين حركت ، سوال هاى ديگرى را برايت به وجود مى آورد، و تو با خود مى گويى :
عجبا! اى خداى قرآن ! چرا او را بخشيدى و مرا نمى بخشى ؟! و اين جاست كه او بر مى گردد و به تو خطاب مى كند:
مگر در دنيا نشنيدى كه امير مومنان ، على (ع ) فرمود:
استجيبوا الانبياء و سلموا بامرهم واعملوا بطاعتهم تدخلوا فى شفاعتهم ؛
دعوت و نداى پيامبران گرامى را بپذيرفت و نسبت به فرمان هاى آن بزرگواران تسليم باشيد و در عمل شما طبق فرمان آن ها باشد، تا به شفاعت آنان رهنمون شويد.
و تو همچنان نالان و پژمرده مى مانى ، كه عاقبت چه خواهد شد؟ آيا شفيعى براى تو پيدا مى شود؟ آيا يكى از پيامبران ، ائمه يا فرشتگان ، تو را نجات خواهند داد يا نه ؟!
اما هر چه مى گذرد وحشت بيش تر مى گردد، همه از تو فرار مى كنند، ديگر كسى به سوال هايت پاسخ نمى دهد، و تو نااميد از هر شفاعتى و هر نجاتى ، مانند گرگ زخمى به خود مى پيچى و نگران آينده ات هستى كه بالاخره چه خواهد شد...
در آن حال زمزمه اى تو را متوجه خود مى كند و مى گويد:
ولا يشفعون لا لمن ارتضى ؛ ⁽¹³⁸⁾
هرگز آن مقربان درگاه از احدى - جز كسى كه خدا از او راضى است - شفاعت نكنند.
تو هرگز! مالك شفاعت نيستى ، زيرا در نزد خداى رحمان هيچ عهد و پيمانى ندارى ! ⁽¹³⁹⁾
و بلكه با ظلم خود، مردم مومن را نيز به هلاكت كشانده اى !
و اما شفاعتى لاهل الكائر ما خلا اهل الشرك و الظلم ؛ ⁽¹⁴⁰⁾
و اما شفاعت من رسول الله (ص ) براى اهل كباير است و شامل حال مشركان و ظالمان نمى شود.
و تو مطمئن از اين كه بايد راهى دوزخ گردى ، كوله بارت را كه پر از گناه است بر دوش مى كشى تا به طرف جهنم حركت كنى و آن زمان است كه به خود مى آيى و مى گويى :
خدايا! اشتباه كردم و به بيراهه رفتم ، خيال مى كردم هر چه گناه كنم شفاعت مرا كفايت مى كند و پاك مى گردم و وارد بهشت مى شوم ! اما حالا فهميدم ، نه ، نه ... دين بدون ضابطه و قانون نيست و حساب و كتابى دارد...
ولى افسوس كه دير شده بود و منادى ندا مى داد:
و ان جهنم لموعدهم اجمعين ؛ ⁽¹⁴¹⁾
و جهنم لموعدهم اجمعين ؛ ⁽¹⁴²⁾
و جهنم ميعادگاه همه گمراهان است
و تو در ميان آتش اعمالت مى سوختى ، آن هم چه سوختى !
و ماموران دوزخ با خشونت قدرت و قاطعيت ، طبق فرمان خدا - همان فرمانى كه بارها آن ها در دنيا تو باز گفتند، اما تو بدان توجهى نمى كردى ! - بدون هيچ گونه كم و كاستى مشغول عذاب تو مى شوند.
لا يصون الله ما امر هم و يفعلون ما يومرون ؛ ⁽¹⁴³⁾
آن چه خدا به آنان ماموران دوزخ فرمان دهد، نافرمانى و مخالفت نمى كنند و امر خدا را انجام مى دهند.
... و تو همچنان در ذهنت نقش بسته است كه عجيبا! چگونه قرآن او را شفاعت كرد و من به آتش عذاب الهى و ابدى گرفتار شدم ! و اين به خود آمدن ، آن جا سودى ندارد و تو براى هميشه بايد بسوزى .
10. گفت و گوى بهشتيان و دوزخيان 
همه در برابر دادگاه الهى حاضر شده اند ⁽¹⁴⁴⁾ و هر دسته اى در كنار رهبرانى كه در دنيا برگزيده اند، قرار گرفته اند. ⁽¹⁴⁵⁾
گروهى در سمت راست ايستاده اند و با خود پچ پچ مى كنند، گويا راه نجاتى را مى طلبند تا آن ها را از اين معركه رهايى دهد.
در همين حال ، فرشته ها به طرف آن ها مى روند و آنان را به سوى محشر سوق داده ⁽¹⁴⁶⁾ و عليه آن ها شهادت مى دهند كه :
خدايا! ما شاهد بوديم ، اين انسان هاى كافر كيش در دنيا به قانون اسلام توجهى نكردند؛ قرآن را به تمسخر گرفتند و عليه پيامبر تو به قيام برخاستند و مسلمانان را سرزنش نموند! اين كافران مردمان لجوجى بودند و هميشه مى گفتند:
ان هذا الا ساطير الاولين ؛ ⁽¹⁴⁷⁾
اين آيات چيزى جز افسانه هاى پيشينيان نيست !
پروردگار! اين ها را به سخت ترين شكنجه ها عذاب بنما!
با تمام شدن سخن فرشتگان ، قرآن به صحنه مى آيد و چنين سخن مى گويد:
خدايا!اين ها خوب مرا شناختند، ولى حقايق مرا ناديده گرفتند و كتمان نمودند ⁽¹⁴⁸⁾ و مرا ساخته فكر بشر دانستند ⁽¹⁴⁹⁾ و شنيدن تلاوتم را ممنوع كردند! ⁽¹⁵⁰⁾
من در دنيا به آنان گفتم :
و ان كنتم فى ريب مما نزلنا على عبدنا فا تو بسورة من مثله ؛ ⁽¹⁵¹⁾
و اگر از آنان چه بر بنده خودمان فرو فرستاديم در شك باشيد از مردمى مانند وى كه درس نخوانده و نوشتن ياد نگرفته و در محيط جاهليت نشو و نما يافته باشيد سوره اى همانند آن بياوريد.
افلا يتدبرون القران و لوكان من عند غير الله لو جدوا فيه اختلافا كثيرا. ⁽¹⁵²⁾
آيا در قرآن تدبير نمى كنند؟ و اگر از پيش غير خدا بود، در آن اختلاف بسيار پيدا مى كردند.
انه لقول و ما هو بالهزل ؛ ⁽¹⁵³⁾
قرآن سخنى است جدا كننده حق از باطل ، و هزل و ياوه سرايى نيست .
ولى اى خدا من ! اى پروردگار بزرگ ! اين گروه با همه اين گفتارها، باز به رسول تو تهمت سحر و جنون و كذب زدند ⁽¹⁵⁴⁾ و به او و من ايمان نياوريد!...
بار الها! اينان بد مردمى بودند و در دنيا دنبال مقام و قدرت و شهوت مى چرخيدند به هستى و نيستى شان بت پرستى بود و براى حفظ بتهايشان به مردم ستم مى كردند!
...با تمام شدن شكايت قرآن مجيد ماموران الهى به طرف آنان مى روند و تك تك آنان را به طرف جهنم حركت ميدهند.
فيوخذ بالنواصى الاقدام ⁽¹⁵⁵⁾
و از موى جلوى سرو و پاهايشان مى گريزند. و آنان را به داخل آتش ‍ مى اندازند.
و اين نتيجه اعمال خود آنهاست ، چرا كه :
من اذنب دنيا وهو ضاحك دخل النار هوابك ⁽¹⁵⁶⁾
هر كه مرتكب گناهى شود، در حالى كه خندان است اگر توبه نكند
داخل آتش دوزخ مى شود در حاليكه گريان است
... و فرياد مى زنند، خدايا! خدايا! نجاتمان بده ! ولى جواب مى شنوند:
ذوقوا عذاب الحريق ذلك بما قدمت ايديكم ⁽¹⁵⁷⁾
بچشيد عذاب آتش سوزان را! اين عذاب را به دست خود از پيش ‍ فرستاديد.
و با اين ندا ستون هاى بلندى از آتش زباله مى كشيد و آن ها را از هر سو، سخت احاطه مى كند ⁽¹⁵⁸⁾ و در اين حال ، صداى كافران بلند مى شوند و رو به بهشتيان كرده و مى گويند:
افيضوا هلينا من الماء آو مما رزفكم الله ⁽¹⁵⁹⁾
ما را از آب هاى گوارا و از نعمتهاى بهشتى كه خدا به شما روزى كرده است ، بهره مند كنيد. به ما رحم كنيد، مقدارى از اين نعمت ها را به ما بدهيد! و اهل بهشت از آن ها مى پرسند:
چرا شما به اين وضع در آمده ايد؟ مگر چه كرده ايد؟ چه عملى انجام داده ايد كه شما را اين گونه آتش در برگرفته و مى سوزاند؟
و كافران پاسخ مى دهند:
لم نك من المصين و لم نك نطعم المسكين وكنا نخوض مع الخائضين ؛ ⁽¹⁶⁰⁾
ما از نمازگزاران نبوديم و مسكينى را اطعام نكرديم و با آنان كه سخن باطل مى گفتند، هم آواز مى شديم .
و اهل بهشت مى گويند:
حال كه چنين كرده ايد و به ياد امروزتان نبود، بايد در همان آتش عذاب بمانيد و براى هميشه بسوزد، بدانيد كه ما نيز هرگز ذره اى از اين نعمت هاى زيباى بهشتى به شما نخواهم داد.
ان الله حرمهما على الكافرين ؛ ⁽¹⁶¹⁾
خدا اين آب و طعام را بر كافران حرام كرده است .
و جهنميان نا اميد از هر نجاتى ، فرياد عذابشان بلند مى شود و مى گويند:
خدايا! نجاتمان بده !...
اى اهل بهشت ! شما را به پروردگارتان قسم ! به ما رحم كنيد...
خدايا... آه ...آه ... اى خدا...!
...و تو كه تاكنون در سايه درختان بهشتى ، بر تخت ها تكيه كرده بودى و همه اين صحنه ها را تماشا مى نمودى زير لب مى گويى :
آرى ! چه سخن زيبايى ! عجب كلام دلربايى !
قرآن مى گفت :
و لا نجزون الا ما كنتم تعملون ⁽¹⁶²⁾
جزاى براى شما نيست ، مگر همان عمل خودتان (كه گريبان گير شما مى شود)
بلى ! چه زيباست !
جزايى براى شما نيست ، مگر همان عمل خودتان كه گريبان گير شما مى شود!
و سپس زبان به ستايش خداوند بزرگ مى گشايى و مى گويى :
الحمدلله الذى اذهب عنا الخرن ان ربنا لغفور شكور؛ ⁽¹⁶³⁾
حمد و شكر خدا را كه حزن و اندوه ما را از بين برد، همانا خداى ما بسيار آمرزنده و سپاس گزار است .
خدايا شكرت ! كه مرا از بهترين بندگانت قرار دادى ...
... و بار ديگر نگاهت را به طرف جهنم مى اندازى و مى بينى كه جهنم فرياد مى زند:
هل من مزيد؟؛ ⁽¹⁶⁴⁾
آيا زيادتر از اين هم هست ؟!
و تو به آرامى خدايت را شكر مى كنى ، كه راه نجات را به تو نشان داد تا از دوزخ نجات پيدا كنى و در اين بارگاه عظيم قرار بگيرى ،و سپس رو به جهنميان مى كنى ، مى گويى :
من در دنيا مى دانستم كه چنين روزى هست و به فكر حسابم بودم و از كارهاى خودم دورى كردم و الان شادى تمام و جودم را فراگرفته است .⁽¹⁶⁵⁾
و با حرف تو، جهنميان بيش تر مى سوزد و هيچ راهى جز تحمل همه آن دشوارى ها و سختى ها ندارد؛ زيرا هر چه استمداد مى كنند تا به آن ها نفعى برسانى ، جز نفى جوابى دريافت نمى كنند!و اين خود سختى ديگرى است كه اهل آتش بايد بچشند، و براى تو لذيذ است از اين كه خود را با عمل صالح نجات يافته مى بينى و بر آن پيروزى لبخند مى زنى و از پروردگارت تشكر مى كنى كه راه راست را براى تو روشن نمود و تو هم با استمداد از خدايت و با توكل بر او، طريق هدايت را پيمودى تا بدين جا رسيدى و امروز آن روزى است كه خداوند و عده آن را داده بود.
11. كيفر من چه خواهد بود؟ 
جريان ، جريان ديگرى است ؛ هر كس در فكر خود فرو رفته است ، چه كند؟ آيا چه خواهد شد؟!
عده اى به صورت سگ در آمده اند! بعضى زبانش بر خاك كشيده مى شود! افرادى غمگين و هراسانند. عده اى هم شاد و خندان و زيبا و آرام .
دادگاهى است با حاكم و حكم و محكم .
اين جا ديگر كجاست ؟ همه زنده شده اند! عجب جاى و وحشتناكى ! خدايا مرا باز گردان ؛ در راه درست و مستقيم تو قرار مى گيرم !
اما جواب مى شنوى : هرگز! هرگز! اگر تو دوباره به دنيا برگردى و از نو، زندگى ات را شروع كنى ، باز همان آش است و همان كاسه ! مگر ما در دنيا هزاران بار تو را آزمايش نكرديم و به تو مهلت نداديم ؟
چرا آدم نشدى ؟!
حتما خيال مى كردى در همان جا مى مانى ؟ يا به اين جا نمى آيى ؟!
... و تو همچنان مات و مبهوت ، نالان و غمگين به خودت فكر مى كنى . عده اى هيچ در بساط ندارد؛ عده اى آراسته و زيبا شده اند؛ و تو كوله بار گناهت را بر دوش كشيده اى و هر چقدر مى خواهى از آن بگريزى ، رهايت نمى كند! زيرا جاى عمل نيست ، جاى حساب است .
با خود مى گويى : اى آدم ! چقدر در دنيا به گوش تو خوانند:
اليوم عمل و لا حساب و غذا و لا عمل ؛ ⁽¹⁶⁶⁾
خداوند هيچ به مردم ستم نمى كند، ولى اين مردمند كه به خويش ستم مى نمايند.
در دنيا كه قرآن را براى تو تلاوت مى كردند و سخن دلنشين قرآن را كه مى گفت :
الله يبدو الخلق ثم اليه ترجعون ؛ ⁽¹⁶⁷⁾
خداوند آفرينش را آغاز مى كند، سپس آن را تجديد مى نمايد، سپس به سوى او باز مى گرديد.
براى تو مى خواندند، در دلت اثر نمى كرد و باور هم نمى كردى كه روزى در چنين جاى تو را زنده كنند و امكان فرار هم نداشته باشى ؛ آن هم كجا؟
سخن از يك روز و ده روز و صد سال و هزار سال نيست ، سخن از ميليون هم نيست ، و تو تا ابد مى مانى ، براى هميشه !
و آن موقع است كه غم ، درونت را مى گيرد و به ياد سخن قرآن مى افتى كه مى گفت :
و يوم تقوم الساعه يبلس المجرمون ؛ ⁽¹⁶⁸⁾
آن روز كه قيامت برپا مى شود، مجرمان در نوميدى و غم و اندوه فرو مى روند.
عجبا! چرا ايمان نياوردم و مومن نشدم ؟!
خدايا مرا باز گردان !
رب ارجعون لعلى اعمل صالحا فيما تركت ؛ ⁽¹⁶⁹⁾
اى پروردگار من ! مرا باز گردانيد! شايد گذشته خود را جبران كنم و عمل صالحى در برابر آن چه ترك گفتم ، به جا آوردم .
ولى همه راه ها بسته است ؛ هيچ راهى ندارى ، مگر:
جايگاهى تنگ ، در ميان مشكلاتى بزرگ ، آتشى پر لهيب و سوزان كه صداى زبانه هايش وحشت زا و شراره هايش تا دل آسمان زبانه مى كشد؛ غرشش پر هيجان ، فروزنده و گدازنده و خاموش نشدنى ، آتشگيره اش ‍ مشتعل ، تهديدش خوفناك ، قرار گاهش تاريك ، پيرامون آن تيره و ظلمانى ، ديگ هاى جوشانش سخت داغ ، و اوضاعش سخت وحشتناك . ⁽¹⁷⁰⁾
با خود فرياد مى زنى : خدايا چه كنم ؟ اى مالك جهنم ! از خدايت بخواه كه مرگ مرا برساند!
اما جواب مى شنوى :
قال انكم ما كثون ؛ ⁽¹⁷¹⁾
شما در اين جا ماندنى هستند!
هرگز عذاب از شما برداشته نمى شود و براى هميشه در عذاب دوزخ جاودانه كى مانيد، بارها به نگهبانان جهنم مى گويى : از پروردگارتان بخواهيد كه دست كم براى يك روز، عذاب را از ما بردارد و باز مى شنوى :
قالو اولم تك تا تيكم رسلكم بالبينات ، قالوابلى قالو افادعواو ما دعوا الكافرين الا فى ضلال ؛ ⁽¹⁷²⁾
مى گويند: آيا پيامبران شما با دلايل روشن به سراغتان نيامدند؟ مى گويند: پس هر چه مى خواهيد دعا كنيد، ولى دعاى كافران جز در ضلالت نيست . (و ضايع و نابود مى شود!)
شما كه به پيامبران و آيات الهى اعتنا نكرديد و به آن ها كفر ورزيديد، اكنون هر چه مى خواهد بگوييد و دعا كنيد؛ خداوند دعايتان را هرگز نمى پذيرد!
... و تو همچنان مات و مبهوت و حيران ، كه من چه مى شوم ؟
آيا ميمون مى شوم يا به صورت خوك در مى آيم ؟ آيا مرا به دار مى آويزند؟ يا لباسى از روغن سياه به تنم مى پوشانند؟، زيرا كارى نبود كه نكرده باشم ، اگر انسان هاى سخن چين ميمون مى شوند و حرام خواران خوك مى گردند ⁽¹⁷³⁾و مفسده جويان را به دار مى آويزد و اهل تكبر و فخر با نكبت و خوارى لباس عذاب بر تن مى كنند، پس مرا چگونه مجازات خواهند كرد؟
من كه در زندگى ام همواره دنبال خواسته هاى دل خود بودم ، و هواى نفس و شهوت بر من غالب شده بود.
من كه هميشه دنبال فساد و تباهى بودم و خدا را فراموش كرده بودم . من كه مدام نمازم بى رمق بود و در واقع نماز نبود!
من كه از روزه و جهاد، چيزى درك نكرده بودم و هميشه براى دنيا و در پى غرور و هواى نفس گام برداشتم تا اين كه مردم بگويند: فلانى هم ... بله !
من چگونه كيفر خواهم ديد و بر كدامين درخت آتش به دار آويخته خواهم شد؟
خدايا! آن روز كه در دنيا بودم و از حق برايم مى گفتند، ظاهر زيباى دنيا كه چون مار خوش خط و خالى بود، فريبم داد و نقد را گرفته بودم و به ياد آخرتم نبودم ، يقين را طلب نمى كردم و هستى و نيستى ام را در مقام و شهوت و مال خلاصه كرده بودم ، انگار نه انگار كه قيامتى هست ! و اكنون با تمام وجود، آن را احساس مى كنم ، ولى چه كنم كه چاره اى جز سوختن و ساختن ندارم ! و آن روز كه مى بايست به فكر اين روز باشم ، غرق در خود خواهى و سرمستى و بى خبرى بودم ! پس بايد بچشم ، كه خود بر خود چنين كردم و خودم به دست خود، خويشتن را به آتش افكندم ! نه ديگر بار به دنيا بر مى گردم و نه مى ميريم و نه از عذابم كاسته مى شود و بايد براى هميشه بسوزم كه اين آتش را خود تدارك ديدم .
12. دورنمايى از عذاب هاى روز رستاخيز 
همه مردم دسته دسته به طرف محشر در حركتند:
يوم ينفخ فى الصور فتاتون افواجا؛ ⁽¹⁷⁴⁾
روزى كه در صور دميده مى شود ، مردم دسته دسته (هر كسى با سيرتش ) به صف محشر در آيند. . و آن دو تن در آن جمع ، سخت به وحشت افتاده و اشك مى ريزند!
فاذا نقر فى الناقور فذلك يومئذ يوم عسير على الكافرين غير يسير؛ ⁽¹⁷⁵⁾ آن گاه كه (قيامت برپا شود و) در صور اسرافيل دميده شود آن روز، روز بسيار سختى است ، و كافران را (هيچ گونه ) راحتى و آسايش نيست .
آنان ، صحنه هاى وحشتناك جهنم را به يكديگر نشان مى دهند واز عذاب دورخيان سخت هراسانند و بر خود مى پيچند و فرياد مى زنند!...
در همان حال صداى منادى بلند مى شود:
اليوم تجزون ما كنتم تعملون ؛ ⁽¹⁷⁶⁾
امروز همه شما، به پاداش اعمال خود مى رسيد.
شنيدن اين ندا، آن دو را عصبانى تر مى كند، وحشتشان بيش تر و فرياد ترسشان بلندتر مى گردد؛ انگشت هايشان را به دندان مى گزند و با همان قيافه وحشتناك فرياد مى زنند:
يا ويلتى ليتنى لم اتخذ فلا نا خليلا؛ ⁽¹⁷⁷⁾
واى بر من ، اى كاش كه فلان (مرد كافر و رفيق فاسق ) را دوست نمى گرفتم !
اما اين داد و فريادها به حال آن ها نفعى نمى بخشد:
يوم لا ينفع الظالمين معذرتهم ؛ ⁽¹⁷⁸⁾
روزى كه عذر خواهى ظالمان بى فايده است .
و هر چه بيش تر حسرت بخورند كه چرا نشدند و به مسير حق نيامدند، باز همبى فايده است ،
... لحظه اى آرام مى ايستند و دو مرتبه صيحه جهنميان آن ها را مى لرزاند و آن دو به طرف دوزخ خيره مى شوند؛ صحنه اى عجيبى است ؛ يكى از آن ها به ديگرى رو مى كند و صحنه اى را كه مى بينيد، به او نشان مى دهند و مى گويد:
نگاه كن ، نگاه كن ! چگونه روده هايش از شمكش بيرون ريخته و زير پاى اهل جهنم له مى شود؟ ⁽¹⁷⁹⁾
با ديدن اين صحنه ، اشك در چشمان آن چشمان آن دو حلقه مى زند و فرياد مى زنند:
حتما ما را هم اين گونه عذاب و شكنجه خواهند كرد!...
هنوز خوف و بيمشان از مشاهده اين صحنه فرو نشسته ، كه نگاهشان متوجه صحنه ديگرى مى سود:
زنانى در آتش جهنم مى سوزند و گوشت بدن خودشان را مى خورند.
و صداى از بالاى سرشان ندا مى دهد:
اينان ، بدن خود را براى مرد اجنبى آرايش مى كردند!
زنان ديگرى هستند كه در همان جا، بدنشان با قيچى بريده مى شود، و باز منادى ندا مى دهند:
اينان كسانى هستند كه خودشان را براى عمل حرام ، به مردمان اجنبى عرضه مى كردند! ⁽¹⁸⁰⁾
يكى از آن دو رفيق ، با دلهره اى كشنده در اين باره مى انديشد و با خود مى گويد:
خدايا! آيا ما هم كه در پى فساد بوديم با اين قيچى ها خواهيم شد؟
نه !...نه !... نه ! نه !
غلط كرديم ، خدايا! بد رفتيم ! توبه مى كنم !
ولى ديگر دير شده است و گناهانش در برابر او مجسم شده اند ⁽¹⁸¹⁾ و سخت آزارش مى دهند، و عده اى نيز اطراف او را محاصره كرده اند و مى گويند:
پروردگار! اين ظالم در دنيا بسيار غيب ما را كرد، ما را هرگز نمى بخشيم !
با اين شهادت دسته جمعى ، ماموران عذاب الهى به طرف او را هجوم مى آورند و با قيچى گوشت بدنش را مى برند و آن گوشت ها را در دهانش ‍ مى گذارند ⁽¹⁸²⁾ و به او مى گويند:
بچش ! كه خود به خويشتن خيانت كرده اى !
و سپس او را به طرف جهنم به حركت در مى آورند و با شرارت و قوت به درون آتش قهر الهى پرتابش مى كنند تا سزاى اعمال و كردار خودش را ببيند.
يوم يدعون الى نار جهنم دعا؛ ⁽¹⁸³⁾
روزى كه آنها (تكذيب كنندگان معاد) با شدت به دوزخ پرتاب مى شوند.
و دوست او كه تا به حال ناظر اين صحنه ها و فريادهاى ديگر جهنميان بود، با دورى رفيقش بيش تر وحشت زده مى گردد و فرياد مى كشد:
خدايا! غلط كردم ! خدايا! پوزش مى طلبم .
خدايا! ديگر اشتباه نمى روم .
خدايا! اينك به خوبى مى فهمم كه در دنيا چقدر اشتباه كرده ام و بر خلاف فرمان تو عمل نموده ام هم اكنون سخن تو را پذيرفتم و قول مى دهم كه براى هميشه انسان با ايمان و با تقوايى باشم (!)
خدايا! اين بار از سر تقصيرات من بگذر و خطاهايم را بپوشان !
... ولى ديگر دير شده است و صداى همسايه محلشان او را متوجه خود مى كند كه مى گويد:
چقدر در دنيا به تو گفتم :
از كارى كه بايد پس از آن پوزش بخواهى دورى كن ، زيرا مومن نه زشتى مى كند و نه پوزش مى طلبد.
و تو همچنان غرق در گناه بودى و اصلا توجهى نداشتى كه من چه مى گويم ! و اكنون هم حق تو همين است كه در آتش قرارگيرى و به خاطر اعمال زشت و ناپسند، بسوزى .
... مذاكره بين اين دو تن ادامه دارد كه نگهبانان جهنم به طرف شخص ‍ گناهكار هجوم برده و او را مانند دوستش به داخل آتش پرتاب مى كنند و با گرزهايى آهنين ⁽¹⁸⁴⁾ بر مغز او مى كوبند و او سخت در آتش پشيمانى مى سوزد، ولى ديگر دير شده است ⁽¹⁸⁵⁾ و هيچ راه نجاتى هم در مقابل چشمانش سوسو نمى كند و بايد تمام اين دشوارى ها و عذاب ها را تحمل كند!
زيرا خود او بود كه بر خويش ستم كرد و اينك بايد اين عذاب الهى را كه براى خود تدارك ديده ، بچشد.
13. توبه و رستگارى 
همچنان خندان ايستاده و منتظر است تا ماموران تا ماموران زيبا روى بهشتى بيايند و او را به سوى بهشت ببرند، تا در جايگاه بلندش قرار گيرد و بر تخت مخصوصش تكيه زند و از انعام الهى بهره مند شود.
و تو به چهره نورانى او خيره شده اى و با تعجب مى پرسى :
خدايا! مگر من و او سال ها با هم نبوديم ؟ چه شد كه او را اين گونه خندان و خوشحال مى بينم ؟ مگر او چه كرده كه در انتظار بهشت نشسته و من غمگين ، در انتظار....؟!
هنوز سخن تو نشده است كه صدايى به تو پاسخ مى گويد:
ما همه گناهكاران را به آتش دوزخ مى افكنيم .
و او چون حق را شناخت ، توبه كرد، از راه باطل برگشت و در راه راست قرار گرفت و ما نيز بدى هايش را به نيكى ها تبديل كرديم ⁽¹⁸⁶⁾ و اكنون وى را به سوى بهشت راهنمايى مى كنيم ، ولى تو هرگز حاضر نشدى حق و حقيقت را قبول كنى و همواره به دنبال شيطان بودى و از او اطاعت مى كردى و اكنون هم بايد دنبال او به آتش قهر الهى وارد شوى و در آن بسوزى !
با شنيدن اين سخن بسيار خشمگين شده و مى گويى :
من مقصر نبودم ! شيطان مرا گمراه كرد، او مرا به اين راه آورد و از راه حقيقت جدايم كرد و باعث بدبختيم شد!...
هنوز سخنت تمام نشده است كه شيطان حاضر مى شود و بانگ مى زند:
ان الله وعدكم وعد الحق و وعدتكم فاخلقكم فاخلقكم و ما كان لى عليكم من سلطان الا افاستجيبم لى فلا تلومونى و لوموا انفسكم ؛ ⁽¹⁸⁷⁾
همانا خدا به شما وعده حق داد و من به شما وعده دادم و خلاف آن عمل كردم و مرا بر شما تسلطى نبود، جز اين كه شما را خواندم و اجابتم كرديد، پس مرا سرزنش نكنيد و خودتان را سرزنش كنيد!
و تو كه خويشتن را محكوم مى بينى ، بر خود شيطان نفرين مى فرستى و باز مى گويى :
پروردگارا مرا مهلت ده تا آدم شوم ! به كج راهه گام نهادم و اكنون مى خواهم توبه كنم و از راه باطل برگردم !
قول مى دهم كه ديگر خطا نكنيم و تسليم شيطان نگردم !
اما جواب مى شنوى :
آيا شما بارها پيش از در دنيا سوگند ياد نمى كرديد كه ما را ابدا زوال و هلاكتى نخواهد بود؟ ⁽¹⁸⁸⁾
چطور شد كه يك مرتبه همه چيز را فراموش كردى و توبه كار شدى ؟!
لا تعتذروا اليوم انما تجزون ما كنتم تعلمون ⁽¹⁸⁹⁾
امروز عذر نياوريد! كيفر شما جز همان كرده هاى شما نيست .
و خيال نمى كردى كه تو را در چنين جايى گرفتار كنند.اما حالا كه ديدى قيامتى هم هست ، به دست و پا افتاده اى و مى خواهى از آن فرار كنى و نجات يابى !
اصلا راه نجاتى ندارى و بايد براى هميشه در آتش دوزخ بمانى و بسوزى !
و تو كه بسيار نااميد شده و گريان در كنارى ايستاده اى ، فرياد مى زنى :
اى دوستان نجاتم دهيد؟ كجاييد؟ به فريادم برسيد!
هلاك شدم ... كجاييد؟.. كجاييد؟..
هر چه زودتر به سراغم بياييد و از اين آتش ترسناك و سوزان بيرون آوريد.
سوختم ، سوختم ، اى خدا نجاتم بده ...!
پدر... مادر... همسر... به فريادم برسيد؟ كجاييد؟ چرا به سراغم نمى آييد؟
و در ميان صدايى بلند مى شود و مى گويد:
فليدع ناديه سندع الزبانيه ؛ ⁽¹⁹⁰⁾
او هر كس را مى خواهد بخواند، ما هم ماموران آتش را مى خوانيم .
و ادامه مى دهد:
اى نگهبان جهنم ! بياييد و او را بگيرد و در داخل آتش بيندازيد!
با اين صدا، نگهبان جهنم به طرف تو حركت مى كنند تا تو را در آتش ‍ دوزخ اندازند و ندايى بلند مى شود:
ان الذين يستكبرون عن عبادتى سيد خلون جهنم داخرين ؛ ⁽¹⁹¹⁾
آنان كه از بندگى و پرش من استكبار مى كنند، به زودى با وضعى موهن و ذلت بار به جهنم وارد مى شوند.
و تو مانند مورچه اما به صورت مردى با وضع تحقيرآميز به طرف زندانى در جهنم رانده مى شوى ⁽¹⁹²⁾ و چون به دوزخ مى رسى ، درهاى آن به رويت گشوده است و در كنار آن در، نگهبانى ايستاده كه از تو مى پرسد:
الم يا تكم رسل منكم يتلون عليكم آيات ربكم وينذرونكم لقاء يو مكم هذا؛ ⁽¹⁹³⁾
مگر پيامبرانى از (جنس ) خودتان بين شما نيامدند كه آيات الهى را تلاوت نمايد و خطر اين روز را به شما اعلام دارند؟
و تو جواب مى دهى :
بلى قدجاء نا نذير فكذبنا و قلنا ما نزل الله من شى ء ان انتم الا فى ضلال كبير؛ ⁽¹⁹⁴⁾
آرى بيم دهنده (رسول حق ) آمد، ولى ما تكذيب كرديم و (از جهل و شقاوت ) گفتيم كه خدا چيزى نفرستاده و جز اين كه سما رسولان ( به دعوى دروغ وحى ) سخت در گمراهى و ضلالتيد، هيچ نيست !
و نگهبان گويد:
اى گمراه ! اگر از دستورات خداوند متعال اطاعت مى كردى و به سخنان پيامبران الهى گوش مى دادى ، تسليم شيطان نمى گشتى و انسانى فرشته وحى شده بودى هم اكنون در بهشت بودى ...
نگاه كن ! آن جا جايگاه توست . تو مى بايست در آن جا باشى . ⁽¹⁹⁵⁾
و تو از داخل جهنم به طرف جايگاهت در بهشت خيره مى شوى و سخت حسرت مى خورى كه چرا ايمان نياوردى و در مسير مستقيم الهى ء در راه انبيا، كه همان راه قرآن است ، قرار نگرفتى و بهشتى نشدى .
... و در همان حال رفيق خويش را مى بينى كه نزديكى آن جايگاه بهشتى ات ، شاد و خرم نشسته است و بر تو
مى خندد.
با ديدن اين صحنه حسرت و افسوست بيش تر مى شود و فرياد مى زنى :
ربنا امنتا و اثنتين فاعتر فنا بذنوبنا فهل الى خروج من
پروردگار! ما را دو مرتبه ميراندى و دو مرتبه زنده كردى ؛ ما به گناهان خود اعتراف كرديم ، آيا راهى براى خروج هست ؟
و جواب مى شنوى :
ان الذين كذبوا باياتنا و استكبروا عنها لا تفح لهم ابواب السماء و لا يدخلون الجنة ؛ ⁽¹⁹⁶⁾
همانا آنان كه آيات خدا را تكذيب كنند و از كبر و خوف سر بر آن فرود نياورند، هرگز درهاى آسمان به روى آنان باز نشود و به بهشت درنيايند.
و تو با شنيدن اين صدا فرياد بر مى آورى و آه و ناله اى زار سرمى دهى و مى خروشى و حسرت مى كشى ⁽¹⁹⁷⁾ و به خود لعنت مى فرستى كه چرا در مسير حقيقت قرار نگرفتى و پاك و وارسته نشدى ، تا امروز در اين قيامت سر بلند باشى و در آن جايگاه بلند بهشتى قرار بگيرى و از انعام الهى بهره مند گردى !
و با مشكلات وصف ناپذيرى كه با ديدن اين صحنه ها پديدار گشته است ، آتشى را مشاهده مى كنى كه تمام وجودت را مى سوزاند و يك لحظه آرامت نمى گذارد. تو چاره اى جز سوختن ندارى ؛ زيرا خود بودى كه بر خويشتن ستم كردى .
14 در آستانه بهشت 
درب باز است ! اما آن چنان اين درب طلايى تو را مجذوب كرده است كه دستگيره ياقوتى اش را بر آن مى كوبى ! عجبا! اين ديگر صداى چيست ؟ حتما دوباره علمت را تكرار مى كنى تا صداى دلنشين آن دستگيره ، پرده هاى گوشت را نوازش دهد و يك بار ديگر صداى يا على ⁽¹⁹⁸⁾ را بشنوى !
... گويا صاحبخانه اوست كه درب ، نداى يا على را سر مى دهد!
... آن گاه وارد جايى مى شوى كه قرآن مى گفت :
و سار عوالى مغفره من ربكم و جنه عرضها السوات و الارض اعدت للمتقين ؛ ⁽¹⁹⁹⁾
بشتابيد به سوى مغفرت پروردگار خود و به سوى بهشتى كه وسعت آن همه آسمان ها و زمين است و باى پرهيزكاران مهيا شده است .
و تو با كوله بار عمل صالح خويش كه در دنيا فراهم نموده اى وارد اين جايگاه عظيم جايى ! عجب منظره هاى !
قصرى است از لولو و در آن هفتاد خانه از ياقوت سرخ و در هر خانه ، هفتاد فرش از هر رنگ و بر هر فرش حورالعينى مى باشد و در هر حجره ، هفتاد قسم طعام است و در هر حجره اى نيز، هفتاد خادمه مى باشد. ⁽²⁰⁰⁾
و تازه اين ، گوشه اى از آن بهشت جاودانى است كه تو در دنيا به آن وعده داد بودند و تو با يقين به خدا و قيامت ، دست از پا خطا نمى كردى !
و اكنون اين وعده خداست كه تحقيق يافته است .
آرى ، وعده خداى سبحان ، كه در قرآنش مى فرمود:
ان الذين امنواو عملوا الصالحات يهديهم ربهم بايمانهم تجرى من تجتحم الانهار جنات النعيم ؛ ⁽²⁰¹⁾