شرايط زمان امام حسن عليه السلام و تفاوت آن با شرايط زمان امام حسين عليه السلام

بحث ما درباره صلح امام حسن عليه السلام بود.در جلسه پيش كلياتى در مساله جنگ و صلح از نظر اسلام و از نظر فقه اسلامى بالخصوص عرض كرديم كه به طور كلى و هم تاريخ اسلام نشان مى‏دهد كه براى امام و پيشواى مسلمين در يك شرايط خاصى جايز است و احيانا لازم و واجب است كه قرارداد صلح امضا كند،همچنانكه پيغمبر اكرم رسما اين كار را در موارد مختلف انجام داد،هم با اهل كتاب در يك مواقع معينى قرارداد صلح امضا كرد و هم حتى با مشركين قرارداد صلح امضا كرد،و در مواقعى هم البته مى‏جنگيد.و بعد،از فقه اسلامى كلياتى ذكر كردم و به اصطلاح استحسان عقلى عرض كرديم كه اين مطلب معقول نيست كه بگوييم يك دين يا يك سيستم(هر چه مى‏خواهيد اسمش را بگذاريد)اگر قانون جنگ را مجاز مى‏داند،معنايش اين است كه[آن را]در تمام شرايط[لازم مى‏داند]و در هيچ شرايطى صلح و به اصطلاح همزيستى يعنى متاركه جنگ را جايز نمى‏داند،كما اينكه نقطه مقابلش هم غلط است كه يك كسى بگويد اساسا ما دشمن جنگ هستيم به طور كلى و طرفدار صلح هستيم به طور كلى.اى بسا جنگها كه مقدمه صلح كاملتر است و اى بسا صلحها كه زمينه را براى يك جنگ پيروزمندانه،بهتر!638 فراهم مى‏كند.اينها كلياتى بود كه در جلسه پيش عرض كرديم. بعد قرار شد كه درباره اين موضوع صحبت كنيم كه وضع زمان امام حسن چه وضعى بود و آن شرايط چه شرايطى بود كه امام حسن در آن شرايط صلح كرد و در واقع مجبور شد كه صلح كند،و نيز اين شرايط با شرايط زمان امام حسين چه تفاوتى داشت كه امام حسين حاضر نشد صلح كند.تفاوت خيلى فراوان و زيادى دارد.حال من جنبه‏هاى مختلفش را برايتان عرض مى‏كنم،بعد آقايان خودشان قضاوت كنند.

تفاوتهاى شرايط زمان امام حسن عليه السلام و شرايط زمان امام حسين عليه السلام

اولين تفاوت اين است كه امام حسن در مسند خلافت‏بود و معاويه هم به عنوان يك حاكم(گو اينكه تا آن وقت‏خودش خودش را به عنوان خليفه و امير المؤمنين نمى‏خواند)و به عنوان يك نفر طاغى و معترض در زمان امير المؤمنين قيام كرد،به عنوان اينكه من خلافت على را قبول ندارم به اين دليل كه على كشندگان عثمان را كه خليفه بر حق مسلمين بوده پناه داده است و حتى خودش هم در قتل خليفه مسلمين شركت داشته است،پس على خليفه بر حق مسلمين نيست.معاويه خودش به عنوان يك نفر معترض و به عنوان يك دسته معترض تحت عنوان مبارزه با حكومتى كه بر حق نيست و دستش به خون حكومت پيشين آغشته است[قيام كرد].تا آن وقت ادعاى خلافت هم نمى‏كرد و مردم نيز او را تحت عنوان‏«امير المؤمنين‏»نمى‏خواندند،همين طور مى‏گفت كه ما يك مردمى هستيم كه حاضر نيستيم از آن خلافت پيروى كنيم.امام حسن بعد از امير المؤمنين در مسند خلافت قرار مى‏گيرد. معاويه هم روز به روز نيرومندتر مى‏شود.به علل خاص تاريخى،وضع حكومت امير المؤمنين در زمان خودش-كه امام حسن هم وارث آن وضع حكومت‏بود-از نظر داخلى تدريجا ضعيفتر مى‏شود به طورى كه نوشته‏اند بعد از شهادت امير المؤمنين،به فاصله هجده روز(كه اين هجده روز هم عبارت است از مدتى كه خبر به سرعت‏به شام رسيده و بعد معاويه بسيج عمومى و اعلام آمادگى كرده است)معاويه حركت مى‏كند براى فتح عراق.در اينجا وضع امام حسن يك وضع خاصى است،يعنى خليفه مسلمين است كه يك نيروى طاغى و ياغى عليه او قيام كرده است.كشته شدن امام حسن در اين وضع يعنى كشته شدن خليفه مسلمين!639 و شكست مركز خلافت.مقاومت امام حسن تا سر حد كشته شدن نظير مقاومت عثمان بود در زمان خودش،نه نظير مقاومت امام حسين.امام حسين وضعش وضع يك معترض بود در مقابل حكومت موجود ⁽¹⁾ ،اگر كشته مى‏شد-كه كشته هم شد-كشته شدنش افتخار آميز بود، همين طور كه افتخار آميز هم شد.اعتراض كرد به وضع موجود و به حكومت موجود و به شيوع فساد و به اينكه اينها صلاحيت ندارند و در طول بيست‏سال ثابت كردند كه چه مردمى هستند،و روى حرف خودش هم آنقدر پافشارى كرد تا كشته شد.اين بود كه قيامش يك قيام افتخار آميز و مردانه تلقى مى‏شد و تلقى هم شد.

امام حسن وضعش از اين نظر درست معكوس وضع امام حسين است،يعنى كسى است كه در مسند خلافت جاى گرفته است،ديگرى معترض به اوست،و اگر كشته مى‏شد خليفه مسلمين در مسند خلافت كشته شده بود و اين خودش يك مساله‏اى است كه حتى امام حسين هم از مثل اين جور قضيه احتراز داشت كه كسى در جاى پيغمبر و در مسند خلافت پيغمبر كشته شود.ما مى‏بينيم كه امام حسين حاضر نيست كه در مكه كشته شود،چرا؟ فرمود:اين احترام مكه است كه از ميان مى‏رود،به هر حال مرا مى‏كشند،چرا مرا در حرم خدا و در خانه خدا بكشند كه هتك حرمت‏خانه خدا هم شده باشد؟!اما مى‏بينيم امير المؤمنين در وقتى كه شورشيان در زمان عثمان شورش مى‏كنند ⁽²⁾ فوق العاده كوشش دارد كه خواسته‏هاى آنها انجام شود نه اينكه عثمان كشته شود.(اين در نهج البلاغه هست.)از عثمان دفاع مى‏كرد،كه خودش فرمود من اينقدر از عثمان دفاع كردم كه مى‏ترسم گنهكار باشم: «خشيت ان اكون اثما» ⁽³⁾ .ولى چرا از عثمان دفاع مى‏كرد؟آيا طرفدار شخص عثمان بود؟نه،آن دفاع شديدى كه مى‏كرد،مى‏گفت من مى‏ترسم كه تو خليفه مقتول باشى.اين براى عالم اسلام ننگ است كه خليفه مسلمين را در مسند خلافت‏بكشند، بى‏احترامى است‏به مسند خلافت.اين بود كه مى‏گفت اينها خواسته‏هاى مشروعى دارند،خواسته‏هاى اينها را انجام بده، بگذار اينها برگردند بروند.از طرف ديگر امير المؤمنين نمى‏خواست‏به شورشيان بگويد كارى نداشته باشيد،حرفهاى حق خودتان را نگوييد،حالا كه اين سرسختى نشان مى‏دهد پس شما برويد در خانه‏هايتان بنشينيد كه قهرا دست‏خليفه بازتر باشد و بر مظالمش افزوده شود.اين حرف را هم البته نمى‏زد و نبايد هم مى‏گفت،اما اين را هم نمى‏خواست كه عثمان در مسند خلافت كشته شود،و آخرش هم عليرغم تمايل امير المؤمنين[اين امر واقع شد].

پس اگر امام حسن مقاومت مى‏كرد نتيجه نهايى‏اش-آن طور كه ظواهر تاريخ نشان مى‏دهد-كشته شدن بود اما كشته شدن امام و خليفه در مسند خلافت،ولى كشته شدن امام حسين كشته شدن يك نفر معترض بود.اين يك تفاوت شرايط زمان امام حسن عليه السلام و شرايط زمان امام حسين عليه السلام.

تفاوت دومى كه در كار بود اين بود كه درست است كه نيروهاى عراق يعنى نيروهاى كوفه ضعيف شده بود اما اين نه بدان معنى است كه بكلى از ميان رفته بود و اگر معاويه همين طور مى‏آمد يكجا فتح مى‏كرد،بلا تشبيه آن طور كه پيغمبر اكرم مكه را فتح كرد،به آن سادگى و آسانى،با اينكه بسيارى از اصحاب امام حسن به حضرت خيانت كردند و منافقين زيادى در كوفه پيدا شده بودند و كوفه يك وضع ناهنجارى پيدا كرده بود كه معلول علل و حوادث تاريخى زيادى بود.

يكى از بلاهاى بزرگى كه در كوفه پيدا شد مساله پيدايش خوارج بود كه خود خوارج را امير المؤمنين معلول آن فتوحات بى‏بند و بار مى‏داند،آن فتوحات پشت‏سر يكديگر بدون اينكه افراد يك تعليم و تربيت كافى بشوند،كه در نهج البلاغه هست:مردمى كه تعليم و تربيت نديده‏اند،اسلام را نشناخته‏اند و به عمق تعليمات اسلام آشنا نيستند آمده‏اند در جمع مسلمين،تازه از ديگران هم بيشتر ادعاى مسلمانى مى‏كنند.

به هر حال در كوفه يك چند دستگى پيدا شده بود.اين جهت را هم همه اعتراف داريم كه دست كسى كه پايبند به اصول اخلاق و انسانيت و دين و ايمان نيست،بازتر است از دست كسى كه پايبند اين جور چيزهاست.معاويه در كوفه يك پايگاه بزرگى درست كرده بود كه با پول ساخته بود.جاسوسهايى كه مرتب مى‏فرستاد به كوفه،از طرفى پولهاى فراوانى پخش مى‏كردند و وجدانهاى افراد را مى‏خريدند و از طرف ديگر شايعه پراكنى‏هاى زياد مى‏كردند و روحيه‏ها را خراب مى‏نمودند.اينها همه به جاى خود،در عين حال اگر امام حسن ايستادگى مى‏كرد يك لشكر انبوه در مقابل معاويه به وجود مى‏آورد،لشكرى كه شايد حد اقل سى چهل هزار نفر باشد،و شايد-آن طور كه در تواريخ نوشته‏اند-تا صد هزار هم امام حسن مى‏توانست لشكر فراهم كند كه تا حدى برابرى كند با لشكر جرار صد و پنجاه هزار نفرى معاويه.نتيجه چه بود؟در صفين،امير المؤمنين-كه در آن وقت نيروى عراق بهتر و بيشتر هم بود-هجده ماه با معاويه جنگيد،بعد از هجده ماه كه نزديك بود معاويه شكست كامل بخورد،آن نيرنگ قرآن سر نيزه بلند كردن را اجرا كردند.اگر امام حسن مى‏جنگيد،يك جنگ چند ساله‏اى ميان دو گروه عظيم مسلمين شام و عراق رخ مى‏داد و چندين ده هزار نفر مردم از دو طرف تلف مى‏شدند بدون آنكه يك نتيجه نهايى در كار باشد.احتمال اينكه بر معاويه پيروز مى‏شدند-آن طور كه شرايط تاريخ نشان مى‏دهد-نيست،و احتمال بيشتر اين است كه در نهايت امر شكست از آن امام حسن باشد.اين چه افتخارى بود براى امام حسن كه بيايد دو سه سال جنگى بكند كه در اين جنگ از دو طرف چندين ده هزار و شايد متجاوز از صد هزار نفر آدم كشته بشوند و نتيجه نهايى‏اش يا خستگى دو طرف باشد كه بروند سر جاى خودشان و يا مغلوبيت امام حسن و كشته شدنش در مسند خلافت؟اما امام حسين يك جمعيتى دارد كه همه آن هفتاد و دو نفر است.تازه آنها را هم مرخص مى‏كند،مى‏گويد مى‏خواهيد برويد برويد، من خودم تنها هستم.آنها ايستادگى مى‏كنند تا كشته مى‏شوند،يك كشته شدن صد در صد افتخار آميز.

پس اين دو تفاوت عجالتا در كار هست:يكى اينكه امام حسن در مسند خلافت‏بود و اگر كشته مى‏شد،خليفه در مسند خلافت كشته شده بود،و ديگر اينكه نيروى امام حسن يك نيرويى بود كه كم و بيش با نيروى معاويه برابرى مى‏كرد و نتيجه شروع اين جنگ اين بود كه اين جنگ مدتها ادامه پيدا كند و افراد زيادى از مسلمين كشته شوند بدون اينكه يك نتيجه نهايى صحيحى به دنبال داشته باشد.

عوامل دخيل در قيام امام حسين عليه السلام و مقايسه آن با شرايط زمان امام حسن عليه السلام

امام حسن و امام حسين در ساير شرايط نيز خيلى با يكديگر فرق داشتند.سه عامل اساسى در قيام امام حسين دخالت داشته است.هر كدام از اين سه عامل را كه ما در نظر بگيريم مى‏بينيم در زمان امام حسن به شكل ديگر است.عامل اول كه سبب قيام امام حسين شد اين بود كه حكومت‏ستمكار وقت از امام حسين بيعت مى‏خواست:«خذ الحسين بالبيعة اخذا شديدا ليس فيه رخصة‏»حسين را بگير براى بيعت،محكم بگير،هيچ گذشت هم نبايد داشته باشى،حتما بايد بيعت كند.از امام حسين تقاضاى بيعت مى‏كردند.از نظر اين عامل،امام حسين جوابش فقط اين بود:نه،بيعت نمى‏كنم،و نكرد.جوابش منفى بود.امام حسن چطور؟ آيا وقتى كه قرار شد با معاويه صلح كند،معاويه از امام حسن تقاضاى بيعت كرد كه تو بيا با من بيعت كن(بيعت‏يعنى قبول خلافت)؟نه،بلكه جزء مواد صلح بود كه تقاضاى بيعت نباشد و ظاهرا احدى از مورخين هم ادعا نكرده است كه امام حسن يا كسى از كسان امام حسن يعنى امام حسين،برادرها و اصحاب و شيعيان امام حسن آمده باشد با معاويه بيعت كرده باشد.ابدا صحبت‏بيعت در ميان نيست.بنا بر اين مساله بيعت-كه يكى از عواملى بود كه امام حسين را وادار كرد مقاومت‏شديد بكند-در جريان كار امام حسن نيست.

عامل دوم قيام امام حسين دعوت كوفه بود به عنوان يك شهر آماده.مردم كوفه بعد از اينكه بيست‏سال حكومت معاويه را چشيدند و زجرهاى زمان معاويه را ديدند و مظالم معاويه را تحمل كردند واقعا بيتاب شده بودند،كه حتى مى‏بينيد بعضى معتقدند كه واقعا در كوفه يك زمينه صد در صد آماده‏اى بود و يك جريان غير مترقب اوضاع را دگرگون كرد.مردم كوفه هجده هزار نامه مى‏نويسند براى امام حسين و اعلام آمادگى كامل مى‏كنند.حال كه امام حسين آمد و مردم كوفه يارى نكردند،البته همه مى‏گويند پس زمينه كاملا آماده نبوده،ولى از نظر تاريخى اگر امام حسين به آن نامه‏ها ترتيب اثر نمى‏داد،مسلم در مقابل تاريخ محكوم بود،مى‏گفتند يك زمينه بسيار مساعدى را از دست داد.و حال آنكه در كوفه امام حسن اوضاع درست‏بر عكس بود،يك كوفه خسته و ناراحتى بود،يك كوفه متفرق و متشتتى بود،يك كوفه‏اى بود كه در آن هزار جور اختلاف عقيده پيدا شده بود،كوفه‏اى بود كه ما مى‏بينيم امير المؤمنين در روزهاى آخر خلافتش مكرر از مردم كوفه و از عدم آمادگى‏شان شكايت مى‏كند و همواره مى‏گويد:خدايا مرا از ميان اين مردم ببر و بر اينها حكومتى مسلط كن كه شايسته آن هستند تا بعد اينها قدر حكومت مرا بدانند.اينكه عرض مى‏كنم‏«كوفه آماده‏»يعنى بر امام حسين اتمام حجتى شده بود.نمى‏خواهم مثل بعضى‏ها بگويم كوفه يك آمادگى واقعى داشت و امام حسين هم واقعا روى كوفه حساب مى‏كرد.نه،اتمام حجت عجيبى بر امام حسين شد كه فرضا هم زمينه آماده نباشد،او نمى‏تواند آن اتمام حجت را ناديده بگيرد.از نظر امام حسن چطور؟از نظر امام حسن اتمام حجت‏بر خلاف شده بود،يعنى مردم كوفه نشان داده بودند كه ما آمادگى نداريم.آنچنان وضع داخلى كوفه بد بود كه امام حسن خودش از بسيارى از مردم كوفه محترز بود و وقتى كه بيرون مى‏آمد-حتى وقتى كه به نماز مى‏آمد-در زير لباسهاى خود زره مى‏پوشيد براى اينكه خوارج و دست پرورده‏هاى معاويه زياد بودند و خطر كشته شدن ايشان وجود داشت،و يك دفعه حضرت در حال نماز بود كه به طرفش تيراندازى شد ولى چون در زير لباسهايش زره پوشيده بود تير كارگر نشد،و الا امام را در حال نماز با تير از پا در آورده بودند.

پس،از نظر دعوت مردم كوفه كه بر امام حسين اتمام حجتى بود و چون اتمام حجت‏بود بايد ترتيب اثر مى‏داد،در مورد امام حسن بر عكس،اتمام حجت‏بر خلاف بوده و مردم كوفه تقريبا عدم آمادگى شان را اعلام كرده بودند.

عامل سومى كه در قيام امام حسين وجود داشت عامل امر به معروف و نهى از منكر بود، يعنى قطع نظر از اينكه از امام حسين بيعت مى‏خواستند و او حاضر نبود بيعت كند،و قطع نظر از اينكه مردم كوفه از او دعوت كرده بودند و اتمام حجتى بر امام حسين شده بود و او براى اينكه پاسخى به آنها داده باشد آمادگى خودش را اعلام كرد،قطع نظر از اينها مساله ديگرى وجود داشت كه امام حسين تحت آن عنوان قيام كرد،يعنى اگر از او تقاضاى بيعت هم نمى‏كردند باز قيام مى‏كرد و اگر مردم كوفه هم دعوت نمى‏كردند باز قيام مى‏نمود.آن مساله چه بود؟مساله امر به معروف و نهى از منكر،مساله اينكه معاويه از روزى كه به خلافت رسيده است(در مدت اين بيست‏سال)هر چه عمل كرده است‏بر خلاف اسلام عمل كرده است،اين حاكم جائر و جابر است،جور و عدوانش را همه مردم ديدند و مى‏بينند،احكام اسلام را تغيير داده است،بيت المال مسلمين را حيف و ميل مى‏كند،خونهاى محترم را ريخته است،چنين كرده،چنان كرده،حالا هم بزرگترين گناه را مرتكب شده است و آن اينكه بعد از خودش پسر شرابخوار قمار باز سگباز خودش را[به عنوان ولايتعهد]تعيين كرده و به زور سر جاى خودش نشانده است.بر ما لازم است كه به اينها اعتراض كنيم،چون پيغمبر فرمود:

«من راى سلطانا جائرا مستحلا لحرام الله،ناكثا عهده،مخالفا لسنة رسول الله،يعمل فى عباد الله بالاثم و العدوان،فلم يغير عليه بفعل و لا قول،كان حقا على الله ان يدخله مدخله.الا و ان هؤلاء قد لزموا طاعة الشيطان...» ⁽⁴⁾

اگر كسى حاكم ستمگرى را به اين وضع و آن وضع و با اين نشانيها ببيند و اعتراض نكند به عملش يا گفته‏اش،آنچنان مرتكب گناه شده است كه سزاوار است‏خدا او را به همان عذابى معذب كند كه آن حكمران جائر را معذب مى‏كند.اما در زمان معاويه در اينكه مطلب بالقوه همين طور بود بحثى نيست.براى خود امام حسن كه مساله محل ترديد نبود كه معاويه چه ماهيتى دارد.ولى معاويه در زمان على عليه السلام معترض بوده است كه من فقط مى‏خواهم خونخواهى عثمان را بكنم،و حال مى‏گويد من حاضرم به كتاب خدا و به سنت پيغمبر و به سيره خلفاى راشدين صد در صد عمل كنم،براى خودم جانشين معين نمى‏كنم،بعد از من خلافت مال حسن بن على است و حتى بعد از او مال حسين بن على است(يعنى به حق آنها اعتراف مى‏كند)،فقط آنها تسليم امر كنند(كلمه‏اى هم كه در ماده قرارداده بوده كلمه‏«تسليم امر»است)يعنى كار را به من واگذار كنند،همين مقدار،امام حسن عجالتا كنار برود،كار را به من واگذار كنند و من با اين شرايط عمل مى‏كنم.ورقه سفيد امضا فرستاد،يعنى زير كاغذى را امضا كرد،گفت هر شرطى كه حسن بن على خودش مايل است در اينجا بنويسد من قبول مى‏كنم،من بيش از اين نمى‏خواهم كه من زمامدار باشم و الا من به تمام مقررات اسلامى صد در صد عمل مى‏كنم.تا آن وقت هم كه هنوز صابون اينها به جامه مردم نخورده بود.

حالا فرض كنيم الآن ما در مقابل تاريخ اين جور قرار گرفته بوديم كه معاويه آمد يك چنين كاغذ سفيد امضايى براى امام حسن فرستاد و چنين تعهداتى را قبول كرد،گفت تو برو كنار، مگر تو خلافت را براى چه مى‏خواهى؟مگر غير از عمل كردن به مقررات اسلامى است؟من مجرى منويات تو هستم.فقط امر داير است كه آن كسى كه مى‏خواهد كتاب و سنت الهى را اجرا كند من باشم يا تو.آيا تو فقط به خاطر اينكه آن كسى كه اين كار را مى‏كند تو باشى مى‏خواهى چنين جنگ خونينى را بپا كنى؟!اگر امام حسن با اين شرايط تسليم امر نمى‏كرد، جنگ را ادامه مى‏داد،دو سه سال مى‏جنگيد،دهها هزار نفر آدم كشته مى‏شدند،ويرانيها پيدا مى‏شد و عاقبت امر هم خود امام حسن كشته مى‏شد،امروز تاريخ امام حسن را ملامت مى‏كرد،مى‏گفت در يك چنين شرايطى[بايد صلح مى‏كرد]،پيغمبر هم در خيلى موارد صلح كرد،آخر يك‏جا هم آدم بايد صلح كند.غير از اين نيست كه معاويه مى‏خواهد خودش حكومت كند.بسيار خوب،خودش حكومت كند،نه از تو مى‏خواهد كه او را به عنوان خليفه بپذيرى،نه از تو مى‏خواهد كه او را امير المؤمنين بخوانى ⁽⁵⁾ ،نه از تو مى‏خواهد كه با او بيعت كنى،و حتى اگر بگويى جان شيعيان در خطر است،امضا مى‏كند كه تمام شيعيان پدرت على در امن و امان،و روى تمام كينه‏هاى گذشته‏اى كه با آنها در صفين دارم قلم كشيدم،از نظر امكانات مالى حاضرم ماليات قسمتى از مملكت را نگيرم و آن را اختصاص بدهم به تو كه به اين وسيله بتوانى از نظر مالى محتاج ما نباشى و خودت و شيعيان و كسان خودت را آسوده اداره كنى.

اگر امام حسن با اين شرايط[صلح را]قبول نمى‏كرد،امروز در مقابل تاريخ محكوم بود.قبول كرد،وقتى كه قبول كرد،تاريخ آن طرف را محكوم كرد.معاويه با آن دستپاچگى كه داشت تمام اين شرايط را پذيرفت.نتيجه‏اش اين شد كه معاويه فقط از جنبه سياسى پيروز شد،يعنى نشان داد كه يك مرد صد در صد سياستمدارى است كه غير از سياستمدارى هيچ چيز در وجودش نيست،زيرا همينقدر كه مسند خلافت و قدرت را تصاحب كرد تمام مواد قرارداد را زير پا گذاشت و به هيچ كدام از اينها عمل نكرد،و ثابت كرد كه آدم دغلبازى است،و حتى وقتى كه به كوفه آمد صريحا گفت:مردم كوفه!من در گذشته با شما نجنگيدم براى اينكه شما نماز بخوانيد،روزه بگيريد،حج كنيد،زكات بدهيد،«و لكن لا تامر عليكم‏»من جنگيدم براى اينكه امير و رئيس شما باشم.بعد چون ديد خيلى بد حرفى شد،گفت اينها يك چيزهايى است كه خودتان انجام مى‏دهيد،لازم نيست كه من راجع به اين مسائل براى شما پافشارى داشته باشم.شرط كرده بود كه خلافت‏بعد از او تعلق داشته باشد به حسن بن على و بعد از حسن بن على بن حسين بن على،ولى بعد از هفت هشت‏سال كه از حكومتش گذشت‏شروع كرد مساله ولايتعهد يزيد را مطرح كردن شيعيان امير المؤمنين را-كه در متن قرارداد بود كه مزاحمشان نشود-به حد اشد مزاحمشان شد و شروع كرد به كينه‏توزى نسبت‏به آنها.واقعا چه فرقى هست ميان معاويه و عثمان؟هيچ فرقى نيست،ولى عثمان كم و بيش مقام خودش را در ميان مسلمين(غير شيعه)حفظ كرد به عنوان يكى از خلفاى راشدين كه البته لغزشهايى هم داشته است،ولى معاويه از همان اول به عنوان يك سياستمدار دغلباز معروف شد كه از نظر فقها و علماى اسلام عموما نه فقط ما شيعيان(از نظر شيعيان كه منطق جور ديگر است) معاويه و بعد از او،از رديف خلفا،از رديف كسانى كه جانشين پيغمبرند و آمدند كه اسلام را اجرا كنند بكلى خارج شدند و عنوان سلاطين و ملوك و پادشاهان به خود گرفتند.

بنا بر اين وقتى كه ما وضع امام حسن را با وضع امام حسين مقايسه مى‏كنيم مى بينيم كه اينها از هيچ جهت قابل مقايسه نيستند.جهت آخرى كه خواستم عرض بكنم اين است كه امام حسين يك منطق بسيار رسا و يك تيغ برنده داشت.آن چه بود؟ من راى سلطانا جائرا مستحلا لحرام الله...كان حقا على الله ان يدخله مدخله... اگر كسى حكومت‏ستمگرى را ببيند كه چنين و چنان كرده است و سكوت كند،در نزد پروردگار گناهكار است.اما براى امام حسن اين مساله هنوز مطرح نيست.براى امام حسن حد اكثر اين مطرح است كه اگر اينها بيايند، بعد از اين چنين خواهند كرد.اينكه‏«اگر بيايند بعد از اين چنين مى‏كنند»غير از اين است كه يك كارى كرده‏اند و ما الآن سند و حجتى درمقابل اينها بالفعل داريم.

اين است كه مى‏گويند صلح امام حسن زمينه را براى قيام امام حسين فراهم كرد.لازم بود كه امام حسن يك مدتى كناره‏گيرى كند تا ماهيت امويها كه بر مردم مخفى و مستور بود آشكار شود تا قيامى كه بناست‏بعد انجام گيرد،از نظر تاريخ قيام موجهى باشد.پس از همين قرارداد صلح كه بعد معلوم شد معاويه پايبند اين مواد نيست،عده‏اى از شيعيان آمدند به امام حسن عرض كردند:ديگر الآن اين قرارداد صلح كان لم يكن است-و راست هم مى‏گفتند زيرا معاويه آن را نقض كرد-و بنا بر اين شما بياييد قيام كنيد.فرمود:نه،قيام براى بعد از معاويه، يعنى كمى بيش از اين بايد به اينها مهلت داد تا وضع خودشان را خوب روشن كنند،آن وقت وقت قيام است.معنى اين جمله اين است كه اگر امام حسن تا بعد از معاويه زنده مى‏بود و در همان موقعى قرار مى‏گرفت كه امام حسين قرار گرفت،قطعا قيام مى‏كرد.

بنا بر اين از نظر هر سه عاملى كه انگيزه‏هاى صحيح و مشروع و جدى قيام امام حسين بود، وضع امام حسن با وضع امام حسين كاملا متفاوت و متغاير بود.از او تقاضاى بيعت مى‏كردند و از اين بيعت نمى‏خواستند.(خود بيعت كردن يك مساله‏اى است.)براى امام حسين از ناحيه مردم كوفه اتمام حجتى شده بود و مردم مى‏گفتند كوفه ديگر بعد از بيست‏سال بيدار شده است،كوفه بعد از بيست‏سال معاويه غير از كوفه قبل از بيست‏سال است،اينها ديگر قدرشناس على شده‏اند،قدرشناس امام حسن شده‏اند،قدرشناس امام حسين شده‏اند،نام امام حسين كه در ميان مردم كوفه برده مى‏شود اشك مى‏ريزند،ديگر درختها ميوه داده‏اند و زمينها سرسبز شده است،بيا كه آمادگى كامل است.اين دعوتها براى امام حسين اتمام حجت‏بود. براى امام حسن بر عكس بود،هر كس وضع كوفه را مشاهده مى‏كرد مى‏ديد كوفه هيچ آمادگى ندارد.مساله سوم مساله فساد عملى حكومت است.(فساد حاكم را عرض نمى‏كنم، فساد حاكم يك مطلب است،فساد عمل حكومت مطلب ديگرى است.)معاويه هنوز در زمان امام حسن دست‏به كار نشده است تا ماهيتش آشكار گردد و تحت عنوان امر به معروف و نهى از منكر زمينه‏اى[براى قيام موجود]باشد يا به اصطلاح تكليفى بالفعل به وجود آيد،ولى در زمان امام حسين صد در صد اينچنين بود.

مواد قرارداد

حال من مقدارى از مواد قرارداد را برايتان مى‏خوانم تا ببينيد وضع قرارداد چگونه بوده است. مواد قرارداد را به اين شكل نوشته‏اند:

1.«حكومت‏به معاويه واگذار مى‏شود ⁽⁶⁾ بدين شرط كه به كتاب خدا و سنت پيغمبر و سيره خلفاى شايسته عمل كند.»

[در اينجا لازم است مطلبى را عرض كنم:]امير المؤمنين يك منطقى دارد و آن منطق اين است كه مى‏گويد:به خاطر اينكه خودم خليفه باشم يا ديگرى،با اينكه خلافت‏حق من است قيام نمى‏كنم،آن وظيفه مردم است.من آن وقت قيام مى‏كنم كه آن كسى كه خلافت را بر عهده گرفته است كارها را از مجرا خارج كرده باشد.در نهج البلاغه است:«و الله لاسلمن ما سلمت امور المسلمين و لم يكن فيها جور الا على خاصة‏» ⁽⁷⁾ يعنى مادامى كه ظلم فقط بر شخص من است كه حق مرا از من گرفته‏اند و منهاى اين ساير كارها در مجراى خودش است، من تسليمم،من آن وقت قيام مى‏كنم كه كارهاى مسلمين از مجرا خارج شده باشد.

اين ماده قرارداد اين است[و در واقع]امام حسن اينچنين قرارداد مى‏بندد:مادامى كه ظلم فقط به من است و مرا از حق خودم محروم كرده‏اند ولى آن غاصب متعهد است كه امور مسلمين را در مجراى صحيح اداره كند،من به اين شرط حاضرم كنار بروم.

2.«پس از معاويه حكومت متعلق به حسن است و اگر براى او حادثه‏اى پيش آمد متعلق به حسين.»اين جمله مفهومش اين است كه اين صلح يك مدت موقتى دارد،نه اينكه[امام حسن] گفت ديگر ما گذشتيم و رفتيم،اين تو و اين خلافت،تا هر وقت هر كار مى‏خواهى بكن،نه،«تا معاويه هست‏»،اين صلح تا زمان معاويه است،شامل بعد از زمان معاويه نمى‏شود،پس معاويه حق ندارد براى بعد از زمان خودش توطئه‏اى بچيند:«و معاويه حق ندارد كسى را به جانشينى خود انتخاب كند.»

3.معاويه در شام لعن و ناسزاى به امير المؤمنين را رسم كرده بود.اين را در متن صلحنامه قيد كردند كه بايد اين عمل زشت موقوف باشد:«معاويه بايد ناسزا به امير المؤمنين و عنت‏بر او را در نمازها ترك كند و على را جز به نيكى ياد ننمايد»كه اين را هم معاويه تعهد و امضا كرد.اينها روى على تبليغ مى‏كردند،مى‏گفتند على را ما به اين دليل لعنت مى‏كنيم كه-العياذ بالله-او از دين اسلام خارج شده بود.آدمى كه اينجا امضا مى‏دهد،لا اقل اين مقدار اتمام حجت‏بر او شده كه تو اگر على را يك آدمى مى‏خوانى كه واقعا مستحق لعن است پس چرا متعهد مى‏شوى كه او را جز به نيكى ياد نكنى،و اگر مستحق لعن نيست و آن طور كه متعهد شده‏اى درست است پس چرا اين طور عمل مى‏كنى؟!كه بعد،اين را هم زير پا گذاشت و تا نود سال اين كار ادامه پيدا كرد.

4.«بيت المال كوفه كه موجودى آن پنج ميليون درهم است مستثنى است و«تسليم حكومت‏»شامل آن نمى‏شود و معاويه بايد هر سالى دو ميليون درهم براى حسن بفرستد.»اين قيد را كرده بودند براى همين كه مى‏خواستند نياز شيعيان را از دستگاه حكومت معاويه رفع كنند كه اينها مجبور نباشند و بدانند اگر نيازى داشته باشند مى‏شود خود امام حسن و امام حسين مرتفع كنند.«و بنى‏هاشم را از بخششها و هديه‏ها بر بنى اميه امتياز دهد و يك ميليون درهم در ميان بازماندگان شهدايى كه در كنار امير المؤمنين در جنگهاى جمل و صفين كشته شده‏اند تقسيم كند و اينها همه بايد از محل خراج‏«دارابجرد»تاديه شود. »دارابجرد در اطراف شيراز است كه خراج و ماليات اين نقطه را به بنى هاشم اختصاص دادند.

5.«مردم در هر گوشه از زمينهاى خدا(شام يا عراق يا يمن و يا حجاز)بايد در امن و امان باشند و سياهپوست و سرخپوست از امنيت‏برخوردار باشند و معاويه بايد لغزشهاى آنان را ناديده بگيرد.»مقصود كينه‏توزى‏هايى است كه به گذشته مربوط مى‏شود،چون اينها اغلب كسانى بوده‏اند كه در گذشته با معاويه در صفين جنگيده‏اند.«و هيچ كس را بر خطاهاى گذشته‏اش مؤاخذه نكند و مردم عراق را به كينه‏هاى گذشته نگيرد.اصحاب على در هر نقطه‏اى كه هستند در امن و امان باشند و كسى از شيعيان على مورد آزار واقع نشود و ياران على بر جان و مال و ناموس و فرزندانشان بيمناك نباشند و كسى ايشان را تعقيب نكند و صدمه‏اى بر آنان وارد نسازد و حق هر حقدارى بدو برسد و هر آنچه در دست اصحاب على است از آنان باز گرفته نشود.به قصد جان حسن بن على و برادرش حسين و هيچيك از اهل بيت رسول خدا توطئه‏اى در نهان و آشكار چيده نشود.»اين مواد،مخصوصا ماده 5 و ماده‏3 كه مساله لعن امير المؤمنين است،اگر چه از همان شرط اول تامين شده(زيرا وقتى كه او متعهد مى‏شود كه به كتاب خدا و سنت پيغمبر و سيره خلفاى راشدين!650 عمل كند،طبعا اينها را در آن مستتر است)ولى معذلك اينها را كه مى‏دانستند مورد توجه خاص معاويه است و بر خلاف عمل مى‏كند،براى اينكه بعدها هيچ گونه تاويل و توجيهى در خصوص اين كارها به كار نبرد،به طور خصوصى در مواد قرارداد گنجاندند.«و در هيچيك از آفاق عالم اسلام ارعاب و تهديدى نسبت‏به آنان انجام نگيرد.»خواستند نشان بدهند كه ما از حالا به روش تو بدبين هستيم.

اينها بود مجموع مواد اين قرارداد.معاويه نماينده‏اى داشت‏به نام عبد الله بن عامر.او را با نامه‏اى كه زير آن را امضا كرده بود فرستاد نزد امام حسن و گفت:شرايط همه همان است كه تو مى‏گويى،هرچه تو در آن صلحنامه بگنجانى من آن را قبول دارم.امام حسن هم اين شرايط را در صلحنامه گنجانيد.بعد هم معاويه با قسمهاى خيلى زيادى كه من خدا و پيغمبر را ضامن قرار مى‏دهم،اگر چنين نكنم چنان،اگر چنين نكنم چنان،همه اين شرايط را گفت و اين قرارداد را امضا كردند.

بنا بر اين به نظر نمى‏رسد كه در صلح امام حسن،در آن شرايطى كه امام حسن مى‏زيست ايرادى باشد،و مقايسه كردن ميان صلح امام حسن در مسند خلافت‏با قيام امام حسين به عنوان يك معترض،با اينهمه اختلافات ديگرى كه عرض كردم،مقايسه صحيحى نيست،يعنى به نظر اين جور مى‏رسد كه اگر امام حسن در آن وقت نبود و بعد از شهادت امير المؤمنين امام حسن خليفه شده بود،قرارداد صلح امضا مى‏كرد،و اگر امام حسن تا بعد از معاويه زنده بود،مثل امام حسين قيام مى‏كرد،چون شرايط مختلف بوده است.

پرسش و پاسخ

استاد:اين سؤال را كه اگر حضرت امير درجاى حضرت امام حسن بود صلح مى‏كرد يا نه،به اين شكل نمى‏شود جواب داد،بله،اگر شرايط حضرت على مثل شرايط حضرت امام حسن مى‏بود صلح مى‏كرد،اگر بيم كشته شدنش در مسند خلافت مى‏رفت.ولى مى‏دانيم كه شرايط حضرت امير با شرايط امام حسن خيلى متفاوت بود،يعنى اين نابسامانيها در اواخر دوره حضرت امير پيدا شد و لهذا جنگ صفين هم جنگى بود كه در حال پيشرفت‏بود و اگر خوارج از داخل انشعاب نمى‏كردند مسلم امير المؤمنين پيروز شده بود.در اين جهت‏بحثى نيست.و اما اينكه شما فرموديد چرا امير المؤمنين حاضر نيست‏يك روز حكومت معاويه را قبول كند ولى امام حسن حاضر مى‏شود؟شما ايندو را با همديگر مخلوط مى‏كنيد.حضرت امير حاضر نيست‏يك روز معاويه به عنوان نايب او و به عنوان منصوب از قبل او حكومت كند،ولى امام حسن كه نمى‏خواهد معاويه را نايب و جانشين خود قرار!652 دهد،بلكه مى‏خواهد خود كنار برود.صلح امام حسن كنار رفتن است نه متعهد بودن.در متن اين قرارداد هيچ اسمى از خلافت‏برده نشده،اسمى از امير المؤمنين برده نشده،اسمى از جانشين پيغمبر برده نشده، سخن اين است كه ما كنار مى‏رويم،كار به عهده او،ولى به شرط آنكه اين كه شخصا صلاحيت ندارد،كار را درست انجام دهد و متعهد شده كه درست عمل كند.پس ايندو خيلى تفاوت دارد. امير المؤمنين گفت:من حاضر نيستم يك روز كسى مثل معاويه از طرف من نايب من در جايى باشد.امام حسن هم حاضر به چنين چيزى نبود،و شرايط صلح نيز شامل چنين چيزى نيست.

-آيا امير المؤمنين راجع به چگونگى برخورد با معاويه،وصيتى به امام حسن كرده بودند؟

استاد:يادم نمى‏آيد كه تا به حال برخورد كرده باشم در وصيتهاى حضرت امير كه چيزى راجع به اين جهت گفته باشند،ولى ظاهرا وضع روشن بوده،اگر در متن تاريخ هم نمانده باشد وضع روشن بوده است.امير المؤمنين خودش تا آخر طرفدار جنگ با معاويه بود و حتى همان اواخر هم كه وضع امير المؤمنين نا بسامان بود،باز چيزى كه امير المؤمنين را ناراحت مى‏داشت وضع معاويه بود و معتقد بود كه بايد با معاويه جنگيد تا او را از ميان برد.شهادت امير المؤمنين مانع جنگ جديد با معاويه شد.آن خطبه معروفى كه در نهج البلاغه است كه حضرت مردم را دعوت به جهاد كرد و بعد،از اصحاب باوفايش كه در صفين كشته شدند ياد كرد و فرمود:«اين اخوانى الذين ركبوا الطريق و مضوا على الحق،اين عمار و اين ابن التيهان و اين ذو الشهادتين؟» ⁽⁸⁾ و بعد گريست،اين خطابه را در نماز جمعه خواند،مردم را دعوت كرد كه حركت كنند،و نوشته‏اند هنوز جمعه ديگر نرسيده بود كه ضربت‏خورد و شهيد شد.امام حسن هم در ابتدا تصميم به جنگيدن با معاويه داشت،ولى آنچه كه از اصحابش ظهور و بروز كرد از عدم آمادگى و اختلافات داخلى،تصميم امام حسن را از جنگ منصرف به صلح كرد، يعنى امام حسن ديد اين جنگيدن يك جنگيدن افتضاح آميزى است،با اين مردم جنگيدن افتضاح و رسوايى است.در«ساباط‏»اصحاب خودش آمدند با نيزه به پاى او زدند.

يكى از امتيازات بزرگ جريان امام حسين اين است كه امام حسين يك هسته نيرومند ايمانى به وجود آورد كه اينها در مقابل هر چه شدايد بود مقاومت كردند.تاريخ مى‏نويسد كه يك نفر از اينها به لشكر دشمن رفته باشد،ولى تاريخ مى‏نويسد كه عده زيادى از لشكر دشمن در همان وقايع عاشورا به اينها ملحق شدند،يعنى در اصحاب امام حسين كسى نبود كه ضعف نشان دهد مگر يك نفر(يا دو نفر)به نام ضحاك بن عبد الله مشرقى كه از اول آمد به امام حسين گفت:من با شما مى‏آيم ولى يك شرطى با شما دارم و آن اين است كه تا وقتى كه احتمال بدهم وجود من به حال شما مفيد است هستم،ولى از آن ساعتى كه بدانم ديگر ذره‏اى به حال شما نمى‏توانم مفيد باشم مرخص شوم.با اين شرط حاضر شد،امام هم قبول كرد.آمد و تا روز عاشورا و تا آن لحظات آخر بود،بعد آمد نزد امام و گفت:من طبق شرطى كه كردم الآن ديگر مى‏توانم بروم،چون حس مى‏كنم كه ديگر وجود من براى شما هيچ فايده‏اى ندارد.فرمود:مى‏خواهى بروى برو.يك اسب بسيار دونده عالى داشت،سوار اين اسب شد و چند شلاق محكم به آن زد كه اسب را به اصطلاح اجير و آماده كرده باشد.اطراف محاصره بود.نقطه‏اى را در نظر گرفت.يكمرتبه به قلب لشكر دشمن زد ولى نه به قصد محاربه،به قصد اينكه لشكر را بشكافد و فرار كند.زد و خارج شد.عده‏اى تعقيبش كردند.نزديك بود گرفتار شود.اتفاقا در ميان تعقيب كنندگان شخصى بود كه از آشنايان او بود،گفت:كارى به او نداشته باشيد،او كه نمى‏خواهد بجنگد،مى‏خواهد فرار كند.رهايش كردند،رفت.ولى غير از اين،هيچ كس ضعف نشان نداد.اما اصحاب امام حسن ضعف و رسوايى نشان دادند.[اگر حضرت صلح نمى‏كرد]يك كشته شدنى بود براى امام حسن مقرون به رسوايى از طرف اصحاب خودش. پس اينها با همديگر تفاوت دارد.

غرض اين است كه امير المؤمنين باز هم تصميم به جنگ داشت و امام حسن هم در ابتدا تصميم به جنگ داشت ولى امورى كه از مردم كوفه ظهور و بروز كرد مانع شد كه امام به جنگ ادامه دهد.حتى امام لشكرش را به همان مقدار كمى هم كه آمدند،بيرون از شهر زد، گفت:برويد در نخيله كوفه.خودش هم خطبه خواند،مردم را دعوت كرد،و وقتى هم كه خطبه خواند يك نفر جواب مثبت نداد تا عدى بن حاتم بلند شد و مردم را ملامت كرد و بعد گفت: من خودم كه راه افتادم،و خودش راه افتاد.يك هزار نفرى هم داشت.بعد ديگران راه افتادند و بعد خود امام حسن راه افتاد رفت‏به نخيله كوفه.ده روز آنجا بود.فقط چهار هزار نفر جمع شدند.بار دوم حضرت آمد مردم را بسيج كرد.اين بار جمعيت زياد آمدند،ولى باز هم همان جا ضعف نشان دادند.به يك عده از رؤسايشان پول دادند،شب فرار كردند و رفتند،يك عده به شكل ديگر و يك عده به شكل ديگر.حضرت ديد زمينه ديگر زمينه جنگيدن افتخار آميز نيست.

-اينكه فرموديد اگر امام حسن صلح نمى‏كرد تاريخ او را ملامت مى‏كرد كه چرا با اينكه مى‏توانستى شرايط خود را در صلحنامه بگنجانى اين كار را نكردى،درست‏به نظر نمى‏رسد، زيرا مردم فرستادن كاغذ سفيد امضا براى امام حسن را يك نيرنگ تلقى مى‏كردند،چرا كه اين كار بدين معنى است كه تو هرچه مى‏خواهى بنويس،من كه حرفهاى تو را قبول ندارم. معاويه را مردم در زمان حضرت امير شناخته بودند...

استاد:اتفاقا در آن سفيد امضا معاويه مى‏توانست نيرنگ ديگرى به كار ببرد و آن اين است كه ببيند شرايطى كه امام حسن مى‏نويسد يك شرايط اسلامى است‏يا شرايط غير اسلامى.چون معاويه از نظر وضع و موقعيت‏خودش-از نظر واقعيت هم همين طور-مى‏خواست روشن شود كه امام حسن چه مى‏خواهد(هم امام حسن مى‏خواست اين كار بشود و هم معاويه)،آيا شرايط او به نفع خودش است‏يا به نفع مسلمين؟ما ديديم همه شرايط به نفع مسلمين بود و غير از اين،امام حسن نه مى‏توانست‏بكند و نه مى‏كرد.شما مى‏گوييد كه مردم اين را نيرنگ تلقى مى‏كردند.اتفاقا مردم مى‏گفتند چه آدم خوبى است![و به امام حسن مى‏گفتند] حرفهايت را بزن،ببينيم آخر تو چه مى‏خواهى؟آيا حرفت فقط اين است كه من بايد خليفه باشم يا حرف ديگرى دارى؟اگر حرف ديگرى دارى،اين كه حاضر است كه واقعا مسلمين را به سعادت برساند.

شما بعد فرموديد كه معاويه را مردم در زمان حضرت امير شناخته بودند.اتفاقا قضيه اين طور است كه مردم معاويه را بد آدمى شناخته بودند و خوب حاكمى،و اينكه مردم كوفه سست‏شدند يكى به همين خاطر بود،مى‏گفتند درست است كه معاويه آدم بدى است ولى با رعيت‏خيلى خوب است،ببين با شاميها چگونه رفتار مى‏كند!چقدر شاميها از او راضى هستند! آنهايى كه معاويه را شناخته بودند به اين صورت شناخته بودند كه درست است كه آدم بدى است اما حاكم خوبى است،اگر او حاكم شود هيچ فرقى ميان مردم كوفه و غير كوفه نخواهد گذاشت.مخصوصا معروف شده بود به حلم و بردبارى.معاويه يك حلم سياسى‏اى داشت و مورخين به او عيب گرفته‏اند كه نتوانست‏حلم سياسى خود را در مورد كوفه عملى كند،و اگر مى‏كرد از نظر معنوى هم پيروز مى‏شد.معاويه معروف بود به حلم سياسى.مردم مى‏رفتند به او فحش مى‏دادند،مى‏خنديد و در آخر پول مى‏داد و آنها را جلب مى‏كرد.مى‏گفتند براى حكومت‏بهتر از اين ديگر نمى‏شود پيدا كرد،حالا آدم بدى است آدم بدى باشد.امام حسن هم بر همين اساس[تصميم به صلح گرفت،و گويى به مردم مى‏گفت]بسيار خوب،ما اين آدم بد را آورديم كه كارها را خوب انجام دهد،حال ببينيد آن طور كه شما انتظار داريد كه اين آدم بد كارها را خوب انجام دهد انجام خواهد داد يا انجام نخواهد داد.هرگز معاويه به عنوان يك حاكم جائر شناخته نشده بود،به عنوان يك مرد جاه طلب شناخته شده بود نه بيش از آن. معاويه را واقعا دوران صلح امام حسن شناساند از نظر اينكه چگونه حاكمى است.

-آيا امام حسين هم صلحنامه را امضا كرده‏اند يا خير؟و آيا ايشان به صلح امام حسن اعتراضى داشته‏اند يا خير؟

2- كه بحق هم شورش كرده بودند،يعنى اعتراضهايشان همه بجا بود(سنيها هم،اكنون قبول دارند كه معترضين به عثمان اعتراضهايشان بجا بود)و لهذا على عليه السلام در دوره خلافتش هم اينها را گرامى مى‏داشت.در ميان معترضين و قتله عثمان افرادى مثل محمد بن ابى بكر و مالك اشتر بودند،و اينها بعدها از خواص و از خصيصين امير المؤمنين شدند چنانكه قبل از آن هم بودند.

3- نهج البلاغه صبحى صالح،خطبه 240.

4- تاريخ طبرى،ج‏7/ص 300.

5- قيد كردند كه معاويه هيچ گاه توقع نداشته باشد كه امام حسن او را«يا امير المؤمنين‏»خطاب كند.

6- تعبير اينجا«حكومت‏»است كه اين،تعبير فارسى آن است ولى عبارت عربى‏«تسليم امر»است،يعنى كار به او واگذار مى‏شود.

7- نهج البلاغه صبحى صالح،خطبه 74.

8- نهج البلاغه صبحى صالح،خطبه 182.