و شيخ در چنين مكتبى بزرگ شد، رشد كرد و باليد و رسيد به آنجا كه به راستى شيخ آقا بزرگ شد. اوآئينه‏اى بود كه اخلاق اسلامى در رفتار و كردار و گفتار او ديده مى‏شد. در خصوص خصايص اخلاقى اوسخنان و داستانهاى زيادى در تاريخ ثبت‏شده،يا بر سر زبانها است كه اين مختصر گنجايش همه آنها راندارد. در اينجا تنها به چند صفت ممتاز و شاخص شيخ اشاره‏شود:

1 - اخلاص و ارادت به اهل بيت اطهار عليهم السلام.

اين موهبت الهى از آن تقريظ بلندى كه شيخ براى كتاب الغدير اثر گرانبهاى علامه امينى نوشته به‏وضوح پيداست. محقق تهرانى در بخشى از آن تقريظ مى‏نويسد:

«من قاصرم از توصيف اين كتاب گرانبها، و ستايش آن. الغدير بالاتر و بزرگتر از آن است كه آن راتوصيف كنند و ثنا گويند. من تنها كارى كه مى‏توانم كرد اين است كه دعا كنم تا خداوند عمر مؤلف كتاب‏را طولانى كند و به او فرجام نيك بخشد. اين است كه با خلوص دل، از درگاه خداى متعال مسئلت‏مى‏كنم كه بقيه عمر مرا، بر عمر شريف او بيفازايد، تا او بتواند به همه آرمان خويش دست‏يابد...» ⁽¹⁸⁾ .

2 - نستوه و پرتلاش.

درباره كوشش زياد و تلاش و تكاپوى بسيار شيخ كافى است تا عمر او را با آثارش بسنجيم آن وقت‏خواهيم ددى كه هر ساعتش با سعى و اهتمام و هر لحظه‏اش با اجتهاد و جهاد گذشته است. چيزى كه‏شيخ به آن نمى‏انديشيد راحتى و رفاه بود. محقق تهرانى حتى فرصت‏شام خوردن را در شبها نداشت ومى‏گفت: «چهل سال است كه شام نمى‏خورم.» ⁽¹⁹⁾ .

در اينجا بهتر است‏به داستانى در اين باره، توجه كنيم، از علامه سيد محسن امين عاملى، نويسنده‏«اعيان الشيعه‏» نقل مى‏كنند كه گفت:

«براى تهيه اسناد اعيان الشيعه كه به شهرها سفر مى‏كردم، در كربلا به كتابخانه شيخ العراقين واردشدم و از متصدى آن خواستم كه يك هفته كتابخانهرا در اختيار من بگذارد، پذيرفت مشروط بر اينكه‏در اين هفته ميهمان او باشم. شبى به من اطلاع داد امشب ميهمان ديگرى هم داريم و آن شيخ آقابزرگ بود كه اسمش را شنيده بودم. هنگامى كه او را زيارت كردم و بحثى ميان ما درگرفت فهميدم كه اوتنها يك فهرست نگار يست‏بلكه اطلاعات فقهى و اصولى و فلسفى وسيعى نيز دارد از اين رو مسرورشدم، ساعت چهار و نيم نيمه شب بود كه خستگى بر من غالب شد و خوابيدم از خواب كه برخاستم‏ديدم شيخ اقا بزرگ نخوابيده و همچنان مشغول يادداشت‏بردارى است از او پرسيدم نمى‏خوابيد. فرمودمن هنوز نشاط دارم و نخوابيد. ما هفت‏شب در آنجا بوديم. ايشان استراحت منظمى نداشت ومى‏فرمود ما براى استراحت اينجا نيامده‏ايم و من با وجود اين كه پركار بودم به ايشان غبطه‏مى‏خوردم.» ⁽²⁰⁾ .

3 - نيك عهد و حسن پيمان.

در اين مورد به نقل از استاد آيت الله شيخ غلامرضا عرفانيان نوشته‏اند:

«شيخ آقا بزرگ راجع به وفاى به عهد حساس بود، به طورى كه به بنده توصيه مى‏كرد كه كتابى دراين باره بنويسم و علامه نصرالله شبسترى كتاب «وفادار باشيد» را به شاره و امر مكرر ايشان‏نوشته‏اند...» ⁽²¹⁾ .

4 - تواضع و تكريم مهمان.

از خصوصيات اخلاقى ايو يكى هم تواضع و فروتنى بود. از اينكه ديگران حتى فرزندان و نوادگانش‏دستش را ببوسند به سختى دورى مى‏جست و اين كار در حق خود روا نمى‏ديد و نمى‏پسنديد. مهمان راهرچند جوان و كوچك و ناشناس گرامى مى‏داشت و هنگام رتفن تا درب خانه مشايعتش مى‏كرد. ⁽²²⁾ .

سادات را گرامى مى‏داشت و آنان را هرچند جوان و نوجوان محترم مى‏شمرد. ⁽²³⁾ .

5 - انتقاد پذيرى و سعه صدر.

از صفات بارز انديشمندان بزرگ و دانشمندان موفق و پاكدل يكى هم سعه صدر و انتقاد پذيرى‏است. آنان به هيچ وجه خود را مطلق يا مصون از سهو و خطاء نمى‏دانند و حرف حق را از هركه باشدمى‏پذيرند چرا كه خود بزرگ‏بينى را خودپرستى را بدترين بت پرستى مى‏دانند و از اين گناه در حدشرك، باتمام توان دورى جسته و به شدت اجتناب مى‏كنند . استبداد در انديشه را كشنده‏ترين آفات‏فكر و فرهنگ مى‏دانند. و شيخ اقا بزرگ هم بى‏گمان از همان انديشمندان بزرگ و پاكدل بود. و از هرگونه‏استبداد راى و خودخواهى پاك و منزه بود و براى اين سخن، دليلها و شواهد بسيارى مى‏توان ارائه داد.ما تنها به يك قضيه كه در زندگانى علمى شيخ اتفاق افتاد اشاره مى‏كنيم و آن زمانى رخ داد كه محقق‏تهرانى پس از ماهها شايد هم پس از سالها كتابى را با زحمت فراوان و تحقيق طاقت فرسايى به رشته‏تحرير كشيد و آماده چاپ ساخت‏حتى به پسرش نيز دستور داد كه آن را به فارسى ترجمه كند. ولى باوجود آن همه سعى و تلاش هنگامى كه با انتقاد و اعتراض دوستش علامه كاشف الغطاء روبرو شد وانتقاد همراه با احترام و استدلال او را نسبت‏به انتشار كتابش ديد، خم به ابرو نياورد و بكلى از انتشار متن‏و ترجمه كتاب چشم پوشيد. ⁽²⁴⁾ .

درباره تواضع و انتقاد پذيرى محقق، داستان جلابى را نيز از استاد سيد مرتضى نجومى نقل كرده‏اندكه آموزنده و خواندنى است در اين زمينه به مجله نورعلم شماره 38 صفحه 55 مراجعه كنيد.

6 - آگاهى از اخبار روز.

در اخبار و احاديث پيشوايان معصوم دينى، سخنى است كه مى‏فرمايند: كسى كه آگاه به زمان‏خويش باشد در زير هجوم شبهات و اشتباهات گوناگون خرد نمى‏شود. «العالم بزمانه لا تهجم عليه‏اللوابس‏». محقق تهرانى نيز بر همين مبنى آگاهى از اخبار روز را بر خود ضرورى مى‏ديد، يكى از فرزندان‏محقق در اين مورد مى‏نويسد:

«پيش از آنكه مرا به تهران بفرستد، هرشب در كتابخانه عمومى نجف از من مى‏خواست تا روزنامه‏هارا برايش بخوانم، پس از مدتى به من دستور داد كه اهم اخبار را استخراج كرده و در دفترى ثبت كنم تاخود همه روزه هروقت كه فرصت كرد مطالعه كند. از همين جا بود كه خلاصه و مهم اخبار آن روزها را درضمن يك مجله گرد آوردم و پدرم دستور داد كه آن تجليد كنند و اكنون در كتاخانه‏ام در تهران موجوداست...» ⁽²⁵⁾ .

7 - خبير و بيدار.

محقق تهرانى تنها سرگرم پژوهشهاى علمى نبود تا از اجتماع و نيازهاى امت اسلامى غافل بماند اودر عين حال كه پژوهشگرى سخت كوش و نويسنده‏اى پركار بود دانشورى آگاه و زمانشناس وانديشمندى بيدار و دورانديش هم بود. در نهضت مشروطيت، به پيروى از استادش آخوند خراسانى ازعالمان مشروطه خواه و ضد هرگونه استبداد بود و در اين راه از كارهايى كه كرد يكى هم ترجمه كتاب‏«المدينة و الاسلام‏» - اسلام و تمدن- نوشته فريد و جدى بود. در نهضت عراق هم كه به رهبرى استادديگرش آيت الله محمد تقى شيرازى آغاز شد و به استقلال عراق منجر گشت‏شركت چشم گيرى‏داشت. و زمانى كه مدارس به سبك جديد، يكى پس از ديگرى در شهرهاى مسلمان نشين تاسيس‏مى‏شد خرسندى خويش را اعلام داشت مردم را به شركت در اين كار خير و عمومى فرا خواند. ⁽²⁶⁾ .

كبوتر كتابخانه‏ها

كارهاى علمى او بويژه تدوين دو دوره دائرة المعارف بزرگ (الذريعه و طبقات) ايجاب مى‏كرد كه‏بيشتر عمرش را در كتابخانه‏ها بگذراند تازه ان تنها منحصر به كتابخانه‏هاى عمومى نبود بلكه محقق‏تهرانى هرجا كه از وجود گنجينه‏اى از كتابهاى چاپى و خطى خبر مى‏يافت‏به هر قيمتى بود به‏سراغشان مى‏رفت تا در تكميل تحقيقات خويش از آنها سود جويد چنين است كه مى‏بينيم در پايان‏بعضى از جلدهاى الذريعه فهرست قسمتى از آن تابخانه‏ها همراه با تاريخ تاسيس و بعضى مسائل‏مربوط به آنها به چشم مى‏خورد ⁽²⁷⁾ و شامل نزديك به هفتاد كتابخانه مى‏شود، اينك براى نمونه چندكتابخانه نام برده مى‏شود: