اسامى سوره‏ها

اسامى سوره‏ها مانند تعداد آيات هر سوره توقيفى است،و با صلاح ديد شخص‏پيامبر نام گذارى شده است.بيش‏تر سوره‏ها يك نام دارد و برخى دو يا چند نام.اين‏نام گذارى‏ها،طبق شيوه عرب با كوچك‏ترين مناسبت انجام مى‏گرفته است ⁽¹⁾ كه وجه‏تسميه برخى از آن‏ها در جدول زير آمده است:

نام سوره - وجه تسميه

بقره - استعمال لفظ بقره و سخن گفتن درباره آن فقط در اين سوره بوده است،گر چه لفظ‏«البقر»در سوره انعام(آيه 144 و 146)و لفظ‏«بقرات‏»در سوره يوسف(آيه 43 و 46)آمده است ولى با آن تفصيلى كه در سوره بقره درباره آن سخن گفته شده،در آن‏هامطلبى نيامده

آل عمران - لفظ‏«آل عمران‏»فقط دو بار در اين سوره(آيه 33 و 35)آمده است و در جاى ديگرقرآن نيست.

نساء - در هفده آيه از اين سوره احكام نساء به تفصيل آمده است.

مائده - فقط در اين سوره(آيه 112 و 114)لفظ‏«مائده‏»آمده است و در جاى ديگر قرآن ذكرنشده است.

انعام - در شش آيه از اين سوره بيش از ساير سوره‏ها درباره انعام سخن گفته شده است.

اعراف - فقط در اين سوره(آيه 46 و 48)لفظ‏«اعراف‏»دو بار آمده است.

انفال - فقط در اين سوره(آيه 1)لفظ‏«انفال‏»دو بار آمده است.

برائت - درباره برائت از مشركين گفته شده است و در جاى ديگر قرآن بدين صورت مطلبى نيامده است.

يونس - تنها سوره‏اى است در قرآن كه از حالات حضرت يونس سخن به ميان آمده است.

هود - فقط در اين سوره درباره حضرت هود سخن گفته شده است.

يوسف - در اين سوره بيست و پنج‏بار نام مبارك اين پيامبر تكرار شده است.

رعد - تنها سوره‏اى(آيه 13)است كه از تسبيح رعد سخن گفته شده است و در سوره بقره(آيه 19)از رعد فقط نامى برده شده است.

ابراهيم - به تفصيل از دعاى ابراهيم درباره شهر مكه و ذريه طيبه‏اش،سخن گفته شده است.

حجر - تنها سوره‏اى است كه در آن از اصحاب حجر سخن گفته شده است.

نحل - تنها سوره‏اى است كه از نحل سخن به ميان آمده است.

اسراء - تنها سوره‏اى است كه در آن از اسراء سخن گفته شده است.

كهف - تنها سوره‏اى است كه در آن درباره اصحاب كهف مطلبى آمده است.

مريم - تنها در اين سوره سر گذشت‏حضرت مريم با عنوان‏«و اذكر في الكتاب مريم... »(آيات‏35-16)به تفصيل آمده و در سوره آل عمران با عنوان آل عمران به شرح حال او اشاره شده است.

طه - با لفظ‏«طه‏»آغاز شده است.

انبيا - تنها سوره‏اى است كه از انبياى معروف(نزد عرب)سخن به ميان آمده است.

حج - در اين سوره به تفصيل(آيات 38-25)از احكام حج‏سخن گفته شده و اعلام به حج‏شده است:«و اذن في الناس بالحج...».

مؤمنون - اين سوره با جمله‏«قد افلح المؤمنون...»آغاز شده است.

نور - آيه نور در اين سوره آمده است.

فرقان - در اين سوره قرآن با نام فرقان آورده شده و نزول آن ياد آورى شده است و خداوند به‏خود تبريك گفته است.

شعراء - تنها سوره‏اى است كه لفظ‏«شعراء»در آن آمده است.

نمل - اين سوره تنها سوره‏اى است كه در آن از نمل سخن گفته شده است.

قصص - در اين سوره عبارت‏«قص عليه القصص‏»(هم فعل و هم مصدر)آمده است،گر چه درسوره يوسف نيز«نقص عليك احسن القصص‏»آمده،ولى در آن جا اولويت‏با تسميه‏به نام يوسف بوده است.

عنكبوت - تنها سوره‏اى است كه اين نام در آن برده شده است.

روم - تنها سوره‏اى است كه اين نام در آن برده شده است.

سجده - به جهت اشتمال آن بر آيه سجده بدين نام ناميده شده است،البته در سه سوره ديگرنيز آيه سجده وجود دارد،ولى اولويت در آن‏ها با ديگر نام‏هاست.

احزاب - تنها سوره‏اى است كه در آن به واقعه احزاب اشاره شده است.

سبا - تنها سوره‏اى است كه در آن لفظ‏«سبا»ذكر شده است.

به گونه‏اى كه ملاحظه شد در نام گذارى سوره‏ها مناسبتى وجود دارد.البته عللى‏كه در اين نام گذارى‏ها ذكر مى‏شود هرگز وجه انحصار ندارد،زيرا در نام گذارى،كم‏ترين مناسبت كافى است:«يكفي في التسمية ادنى مناسبة‏».

تعدد نام برخى سوره‏ها

بيش‏تر سوره‏ها يك نام دارند.برخى دو يا سه يا بيش‏تر كه اين تعدد در نام به‏جهات خاصى بوده است.مانند:

سوره حمد با نام فاتحة الكتاب و ام الكتاب و السبع المثانى.جلال الدين سيوطى بيش از بيست نام براى اين سوره آورده است ⁽²⁾ .

فاتحة الكتاب:از آن جهت‏بدين نام خوانده شده كه نخستين سوره قرآن است.نه‏فقط در مصحف شريف به عنوان اولين سوره ثبت‏شده،بلكه اولين سوره كاملى‏است كه از آسمان فرود آمده است.

ام الكتاب:ام به معناى مقصد و هدف است و سوره حمد بدين جهت ام الكتاب‏خوانده شده كه تمام اهداف و اغراض قرآنى در اين سوره كوتاه فراهم شده است .

از اين رو اين سوره را افضل سور قرآنى به شمار آورده‏اند.

السبع المثانى:مشتمل بر هفت آيه و از سوره‏هاى كوتاه است(كه به آن‏ها مثانى‏گفته مى‏شود) .از اين جهت مثانى گفته مى‏شود كه قابل تكرار است،و بيش ازسوره‏هاى بلند تلاوت مى‏شود.

نمونه‏هاى از نام‏هاى متعدد سوره‏ها در زير ارائه مى‏شود:

توبه،برائت.

نبا،عم.

اسراء ⁽³⁾ ،سبحان،بنى اسرائيل.

بينه،لم يكن.

نمل،سليمان.

ماعون،دين،ارايت.

غافر،مؤمن.

مسد،تبت.

فصلت،سجده.

توحيد،اخلاص ⁽⁴⁾ .

محمد،قتال.

دهر،انسان،هل اتى.

قمر،اقتربت.

قريش،ايلاف.

ملك،تبارك.

شرح،انشراح.

معارج،سال،واقع.

نام‏هاى گروهى سوره‏هاى قرآن

1.سبع طوال:هفت‏سوره طولانى بقره،آل عمران،نساء،اعراف،انعام،مائده ودو سوره انفال و برائت كه به جاى يك سوره شمرده شده‏اند.

2.مئين:سوره‏هايى كه عدد آيات آن‏ها از صد متجاوز است.ولى از لحاظ حجم به سبع طوال نمى‏رسند كه نزديك به دوازده سوره‏اند و عبارتند از:يونس،هود،يوسف،نحل،اسراء،كهف،مريم، طه،انبيا،مؤمنون،شعراء و صافات ⁽⁵⁾ .

3.مثانى:سوره‏هايى كه عدد آيات آن‏ها زير صد قرار دارد و نزديك بيست‏سوره‏اند.از اين جهت مثانى گفته مى‏شوند كه قابل تكرارند و به جهت كوتاه بودن‏بيش از يك مرتبه تلاوت مى‏شوند.

4.حواميم:هفت‏سوره‏اى كه با حروف‏«حم‏»شروع مى‏شود كه عبارتند از:

مؤمن،فصلت،شورى،زخرف،دخان،جاثيه و احقاف.

5.ممتحنات:نزديك به بيست‏سوره‏اند و عبارتند از:فتح،حشر،سجده،طلاق،ن و القلم، حجرات،تبارك،تغابن،منافقون،جمعه،صف،جن،نوح،مجادله،ممتحنه و تحريم.

6.مفصلات:از سوره الرحمان تا آخر قرآن است.به جز چند سوره كه ازممتحنات يا مئين شمرده شده‏اند.چون فواصل(آيه‏هاى)اين سوره‏ها كوتاه است‏بدين نام ناميده شده‏اند.

اعراب نام سوره‏ها

نام هر يك از سوره‏ها براى آن سوره‏ها علم است.بنابر اين اگر با يكى ديگر ازاسباب منع صرف جمع شود«غير منصرف‏»خواهد بود.مثلا سوره‏هاى يونس،يوسف،ابراهيم،لقمان و سبا،به سبب‏«عجمه‏»و سوره‏هاى عبس،فصلت،اقترب،قل اوحى،تبارك،تبت و لم يكن،به سبب‏«وزن فعل‏»و سوره‏هاى فاتحه،توبه،برائت،قريش و مريم به سبب‏«تانيث‏»و سوره‏هاى آل عمران، انسان و رحمان به‏سبب‏«الف و نون‏»غير منصرفند.ولى بيش‏تر نام‏هاى سور،چون با«الف و لام‏»است،جنبه غير منصرف بودن آن‏ها منتفى است.

برخى از اسامى،به جهت‏يك حرفى يا دو حرفى بودن،مبنى‏اند،مانند سوره‏هاى ق،ص،يس و طه.

برخى ديگر با همان هيات كه علم شده است‏خوانده مى‏شود،مثلا مطففين درسه حالت رفع و نصب و جر با«ياء»است و اعراب آن روى‏«نون‏»خواهد بود.

مؤمنون،كافرون و منافقون در سه حالت‏با واو،زيرا تنها حالت اوليه نقل،ملحوظمى‏گردد و پس از علم شدن حالت افرادى دارد.ابو حيان توحيدى مى‏گويد:

و اتى امر الله ⁽⁷⁾ يا فعلى كه‏مشتمل بر ضمير نباشد،مانند عبس،اعراب آن‏ها اعراب غير منصرف است،زيرا ازحالت جمله بودن يا فعل بودن بيرون آمده و اسم شده است.ديگر اسماء سور كه ازحروف هجا نباشند،اگر با الف و لام باشند،معربند و الا غير منصرف‏خواهند بود" ⁽⁸⁾ .

عدد سوره‏ها و آيات قرآن

قرآن با 114 سوره از روز نخست‏به همين صورت فعلى،نه كم و نه زياد،نازل‏شده و از طريق پيامبر صلى الله عليه و آله با نقل صحابه و تابعين به دست ما رسيده است.اين عددمتواتر است،زياده بر اين فاقد اعتبار و كمتر از اين فاقد دليل است.گفته شده است:

مصحف عبد الله بن مسعود،فاقد سوره حمد و دو سوره معوذتين(ناس و فلق)

بوده است.او بر اين باور بود كه سوره حمد همتاى قرآن است و از قرآن جداست.

چنان كه در آيه و لقد آتيناك سبعا من المثاني و القرآن العظيم ⁽⁹⁾ سوره حمد،كه همان‏سبع مثانى است،در مقابل قرآن قرار گرفته است.اما معوذتين را از سوره‏هاى قرآنى‏نمى‏دانست، بلكه آن دو را از دعاهاى باطل السحر(دفع چشم زخم)مى‏شمرد كه‏بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وحى شد تا با خواندن آن‏ها چشم زخمى كه بر حسنين وارد شده بود،دفع شود. بنابر اين هر گاه اين دو سوره را در مصحفى مى‏ديد،آن را پاك‏مى‏كرد و مى‏گفت:"غير قرآن را با قرآن خلط نكنيد".

مصحف ابى بن كعب داراى 115 سوره بوده است.او دو سوره فيل و ايلاف رايك سوره مى‏دانست و ميان آن دو«بسم الله الرحمان الرحيم‏»نمى‏آورد.ضمنا دو سوره‏به نام‏هاى حفد و خلع بر سوره‏هاى اضافه كرده بود.

تعيين فواصل آيات كه هر آيه تا كجا ادامه دارد امرى توقيفى است و با دستور ونظر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بوده است و از آن بزرگوار منقول است و مساله‏اى اجتهادى‏نيست. بنابر اين،صحت آن به درستى و استوارى نقل بستگى دارد و اين گونه نيست‏كه با تمام شدن مطلب،آيه پايان يابد.چه بسا در وسط مطلب و در اثنا،آيه تمام‏مى‏شود با آن كه مطلب هنوز، ناتمام است و در آيه بعد تمام مى‏شود.پس كوتاهى وبلندى هر آيه به مطالب مندرج در آن بستگى ندارد و صرفا امر توقيفى است اين كه‏گذشتگان در اندازه آيات اندكى اختلاف نظر دارند بدين جهت است كه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله احيانا در جايى از آيه توقف مى‏فرمودند و به تلاوت ادامه نمى‏دادند وگمان مى‏رفت كه آيه تمام شده است و چه بسا در تلاوت ديگر،بدون وقفه ادامه‏داده‏اند.

از ابن عباس نقل شده است كه:كل آيات قرآن 6600 آيه و همه حروف قرآن‏320671 حرف است.در كلمات قرآن اختلاف است:برخى 77277 و دسته‏اى‏77934 و گروهى 77434 كلمه شمرده‏اند.

عدد صحيح آيات،طبق روايت كوفيين كه صحيح‏ترين و قطعى‏ترين روايات‏است، 623 آيه است كه از مولى امير مؤمنان عليه السلام روايت‏شده است ⁽¹⁰⁾ .و اكنون عددآيات قرآن در مصحف شريف همين رقم است.اين شمارش،مبنى بر آن است كه‏«بسم الله الرحمان الرحيم‏»در سوره حمد يك آيه محسوب شود و در ديگر سوره‏ها آيه‏مستقل به حساب نيامده باشد.و حروف مقطعه در اوايل سور،يك آيه محسوب‏شود،ولى تعداد آيات هر سوره نزد ديگران مورد اختلاف است ⁽¹¹⁾ .

عدد آيات سوره‏ها طبق روايت كوفيين

رقم/سوره/عددآيات/رقم/سوره/عددآيات/رقم/سوره/عددآيات/رقم/سوره/عددآيات

1/حمد/7/42/نور/64/47/محمد/38/70/معارج/44/93/ضحى/11

2/بقره/286/25/فرقان/77/48/فتح/29/71/نوح/28/94/شرح/8

3/آل عمران/200/26/شعراء/227/49/حجرات/18/72/جن/28/95/تين/8

4/نساء/176/27/نمل/93/50/ق/45/73/مزمل/20/96/علق/19

5/مائده/120/28/قصص/88/51/ذاريات/60/74/مدثر/56/97/قدر/5

6/انعام/165/29/عنكبوت/69/52/طور/49/75/قيامه/40/98/بينه/8

7/اعراف/206/30/روم/60/53/نجم/62/76/انسان/31/99/زلزله/8

8/انفال/70/31/لقمان/34/54/قمر/55/77/مرسلات/50/100/عاديات/11

9/توبه/129/32/سجده/30/55/رحمان/78/78/نبا/40/101/قارعه/11

10/يونس/109/33/احزاب/73/56/واقعه/96/79/نازعات/46/102/تكاثر/8

11/هود/123/34/سبا/54/57/حديد/29/80/عبس/42/103/عصر/3

12/يوسف/111/35/فاطر/45/58/مجادله/22/81/تكوير/29/104/همزه/9

13/رعد/43/36/يس/83/59/حشر/24/82/انفطار/19/105/فيل/5

14/ابراهيم/52/37/صافات/183/60/ممتحنه/13/83/مطففين/36/106/قريش/4

15/حجر/99/38/ص/88/61/صف/14/84/انشقاق/25/107/ماعون/7

16/نحل/128/39/زمر/75/62/جمعه/11/85/بروج/22/108/كوثر/3

17/اسراء/111/40/غافر/85/63/منافقون/11/86/طارق/17/109/كافرون/6

18/كهف/110/41/فصلت/54/64/تغابن/18/87/اعلى/19/110/نصر/3

19/مريم/98/42/شورى/53/65/طلاق/12/88/غاشيه/26/111/تبت/5

20/طه/135/43/زخرف/89/66/تحريم/12/89/فجر/30/112/اخلاص/4

21/انبيا/112/44/دخان/59/67/ملك/30/90/بلد/20/113/فلق/5

22/حج/78/45/جاثيه/37/68/قلم/52/91/شمس/15/114/ناس/6

23/مؤمنون/118/46/احقاف/35/69/حاقه/52/92/ليل/21

پى‏نوشتها:

1- ر.ك:البرهاى،ج 1،ص 270 و الاتقان،ج 1،ص 159.

2- الاتقان،ج 1،ص 151.

3- اسرى به صورت فعل ماضى از مصدر اسراء نيز آمده است.

4- ر.ك:الاتقان،ج 1،ص 159-155.

5- سوره شعراء داراى 228 آيه كوتاه و هم چنين سوره صافات داراى 182 آيه كوتاه است و بدين جهت از سورمئين شمرده شده‏اند كه از لحاظ حجم سوره همانند سوره‏هاى مئين مى‏باشند.

6- سوره جن.

7- سوره نحل.

8- الاتقان،ج 1،ص 163-162.

9- حجر 15:87.

10- ر.ك:الاتقان،ج 1،ص 190-189 و 197.روايت كوفيين از ابن ابى ليلى،او از ابو عبد الرحمان سلمى و ازامير مؤمنان عليه السلام است.