يكى از مسايل قرآنى،مساله‏«وجوه و نظائر»است،كه راه احتمال را در فهم‏معانى قرآن باز نموده و گاهى موجب اشتباه برخى و گاه موجب دست آويزى براى‏فتنه جويان شده است.فهم معانى قرآن نياز به ورزيدگى و انديشه عميق دارد تاامكان سد احتمالات ميسر گردد،لذا شناخت وجوه و احتمالات و نيز اشباه و نظائريك ضرورت تفسيرى به شمار مى‏رود.در اين زمينه كتاب‏ها و رساله‏هاى فراوانى‏نوشته شده و نيز تاليفاتى با عنوان‏«غريب القرآن‏»يا«تاويل مشكل القرآن‏»ارائه‏شده است.پيشينيان در اين زمينه كوشش فراوانى نموده و براى حل مشكلات‏قرآنى آثار نفيسى از خود به يادگار گذارده‏اند.

اولين كسى كه در اين وادى قدم نهاد،ابو الحسن مقاتل بن سليمان بلخى‏خراسانى(متوفاى 150)است.وى از تابعين به نام شمرده مى‏شود ⁽¹⁾ .كتاب وى اكنون در دست رسم است و با ضميمه تحقيق دكتر عبد الله محمود شحاتة به سال‏1975 م به چاپ رسيده است.

پس از وى افراد ديگرى نيز در اين مسير گام نهاده‏اند.به گفته جلال الدين‏سيوطى،ابو الفرج(متوفاى 597)،واعظ و محدث و مفسر معروف و ابن دامغانى وابو الحسين محمد بن عبد الصمد مصرى و ابن فارس و ديگران،در اين زمينه‏كتاب‏هايى نوشته‏اند،كه كتاب ابن فارس در اختيار جلال الدين سيوطى بوده و دركتاب‏«اتقان‏»از آن نقل كرده است.

عمده‏ترين كتاب در دست در اين زمينه كتاب‏«وجوه و نظائر»نوشته ابو الفضل‏حبيش بن ابراهيم تفليسى(متوفاى حدود سال 600)است.اين كتاب به فارسى‏نگاشته شده و دكتر مهدى محقق آن را تحقيق نموده در اختيار خوانندگان قرار داده‏است.اين كتاب در واقع، تكميل شده كتاب مقاتل ابن سليمان است.مؤلف ابتدا به‏عربى بر آن افزوده سپس با اضافاتى آن را به فارسى در آورده است.خود چنين گويد:

«چون از تصنيف كتاب‏«بيان التصريف‏»بپرداختم،نگاه كردم به كتاب‏«وجوه‏القرآن‏»كه مقاتل بن سليمان رحمة الله به تازى ساخته بود بسيار كلمت را از اسماء و افعال وحروف كه او شرح آن،دو وجه يا سه وجه بيان كرده بود،در كتاب تفسيرابو الحسين ثعلبى رحمة الله هر كلمتى را چهار و پنج وجه موجود يافتم و بسيار كلمت را كه‏او سه و چهار وجه گفته بود،در تفسير ثعلبى هر يك را شش و هفت وجه معنى‏يافتم.و بسيار كلمت را وجوه فرو گذاشته بود.و نيز ترتيب كتاب نه بر طريقى نهاده‏بود كه استخراج آن چه طلب كنند به وقت‏حاجت‏شرح وجوه آن كلمت را به زودى‏بيابند.پس چون احوال كتاب وى بدين صفت ديدم خواستم كه در وجوه قرآن‏كتابى سازم كامل و مفيد كه آن چه در كتاب ثعلبى و تفسير سور آبادى و تفسير نقاش‏و تفسير شاپور و تفسير واضح و در كتاب مشكل(ابن)قتيبه و كتاب غريب القرآن‏عزيرى در وجوه قرآن بيان كرده است،بر طريق اختصار آن جمله در كتابم موجودباشد...و بر وسع طاقت‏شرح وجوه هر كلمتى را به پارسى واضح بيان كردم و هر وجهى چند آيت از قرآن به دليل آوردم...» ⁽²⁾ .

تعريف وجوه و نظائر

وجوه،درباره محتملات معانى به كار مى‏رود و نظائر،درباره الفاظ و تعابير.اگردر لفظ يا عبارتى چند معنا احتمال رود،اين معانى را«وجوه‏»گويند.بدين معنا كه‏عبارت مذكور را بتوان بر چند وجه تعبير كرد و هر وجهى را تفسيرى شمرد.نظائر درالفاظ يا تعابير مترادفه به كار مى‏رود و آن هنگامى است كه چند لفظ(كلمه يا جمله)

يك معناى تقريبى واحد را افاده كنند.اين بيش‏تر در الفاظى يافت مى‏شود كه داراى‏معانى متقارب و مترادف باشند و جدا ساختن آن‏ها گاه دشوار مى‏نمايد.در قرآن ازهر دو نوع فراوان يافت مى‏شود.لذا شناخت وجوه و نظائر در قرآن يك ضرورت‏تفسيرى به شمار مى‏رود.

جلال الدين سيوطى در تعريف وجوه چنين گويد:«فالوجوه للفظ المشترك الذى‏يستعمل في عدة معان،كلفظ الامة.. ⁽³⁾ ،وجوه لفظ مشتركى را گويند كه در چند معنابه كار مى‏رود، مانند لفظ‏«امت‏»كه به سه معنا آمده:ملت،طريقت و مدت‏».امت‏به معناى ملت در آيه و كذلك جعلناكم امة وسطا ⁽⁴⁾ ،اين چنين است كه ما شمار را ملتى‏ميانه قرار داديم‏».امت‏به معناى طريقت نظير آيه: انا وجدنا آبائنا على امة و انا على‏آثارهم مقتدون ⁽⁵⁾ ،ما پدرانمان را بر طريقتى[روشى]يافتيم و ما همان را دنبال‏مى‏كنيم‏».امت‏به معناى مدت نظير آيه: و قال الذي نجا منهما و ادكر بعد امة... ⁽⁶⁾ ،و آن‏كس از آن دو[زندانى]كه نجات يافته و پس از مدتى[يوسف را]به خاطر آورده بود،گفت...».

در تعريف نظائر گويد:«و النظائر،كالالفاظ المتواطئة...،نظائر الفاظى را گويند كه‏با يك ديگر هم آهنگ و هم تا باشند»مانند الفاظ مترادفه كه معانى آن‏ها يك‏سان يانزديك به هم باشند.

وجوه محتمله در الفاظ و عبارات قرآن،به ويژه در جمله‏هاى تركيبى-چنان چه‏اشارت رفت-فراوان است و تا كسى اين وجوه محتمله را نداند،درست را ازنادرست تشخيص نخواهد داد و بر حقيقت تفسير آيه آگاه نخواهند شد چه پى بردن‏به حقيقت،به ميزان تشخيص و توانايى جدايى صحيح از مستقيم بستگى دارد.به‏هر تقدير در قرآن اين ويژگى وجود دارد كه در بسيارى از تعابير آن راه احتمالات بازاست.براى روشن شدن معنا بايد راه احتمالات سد شود.

مولا امير مؤمنان عليه السلام فرموده:«القرآن حمال ذو وجوه،قرآن محتملات گوناگونى‏را پذيرا است‏».هر يك از آيات كشش معانى مختلفى را دارد لذا بايد انديشيد تا راه‏درست را براى رسيدن به معانى صحيح يافت.اين سخن را على عليه السلام هنگامى به ابن‏عباس فرمود كه خواست او را به احتجاج با خوارج روانه كند.آن گاه دستور فرمود:

«لا تخاصمهم بالقرآن،فان القرآن حمال ذو وجوه تقول و يقولون...و لكن حاججهم‏بالسنة، فانهم لن يجدوا عنها محيصا ⁽⁷⁾ ،با قرآن با آنان درگير نشو،زيرا قرآن معانى‏گوناگونى را پذيرا است،مى‏گويى و مى‏گويند...ولى با سنت‏با آنان از در گفتگودر آى،زيرا راه چاره‏اى جز پذيرفتن و تسليم شدن نخواهند داشت‏».ابن عباس باانجام دستور امير مؤمنان بر خصم پيروز گرديد.

از اين رو،از قتادة بن سليمان نقل است كه گفت:«لا يكون الرجل فقيها كل الفقه‏حتى يرى للقرآن وجوها كثيرة،فقيه توانا كسى است كه براى قرآن وجوه محتمله‏فراوان بداند».از ابو الدرداء نيز روايت‏شده:«انك لن تفقه كل الفقه حتى ترى للقرآن‏وجوها» ⁽⁸⁾ .پس درك صحيح قرآن در آن است كه يك مفسر دانا تمامى وجوه محتمله‏آيات را بداند و بتواند صحيح آن را از سقيم جدا سازد.لذا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده‏است:«القرآن ذلول ذو وجوه، فاحملوه على احسن الوجوه ⁽⁹⁾ ،قرآن هم چون شتر رام‏به هر طرف مى‏توان او را برد،ولى آن را بر بهترين وجه راه بريد».

اقسام وجوه و نظائر

هر يك از وجوه و نظائر گاه در كلمات افرادى هستند و گاه در جمله بندى‏هاى‏كلامى،كه براى هر يك از چهار دسته شواهد بسيارى در قرآن يافت مى‏شود.براى‏هر يك به ترتيب نمونه‏هايى مى‏توان آورد:

1.وجوه محتملات معانى در كلمات افرادى،مانند:

امت:كه در قرآن به سه معنا آمده،چنان چه ياد آور شديم.

برهان:در آيه و لقد همت‏به و هم بها لو لا ان راى برهان ربه ⁽¹⁰⁾ .اين برهان خدايى‏كدام است كه يوسف را از قصد فحشا باز داشت؟در پاسخ اين سؤال،هفت وجه‏گفته‏اند:

يك:حكم قطعى الهى در تحريم زنا،كه عقوبت دنيوى و اخروى دارد.

دو:آن چه را كه خداوند به انبيا داده از مكارم اخلاق و صفات عاليه،كه از هر گونه‏آلودگى بپرهيزند.

سه:مقام نبوت كه مانع ارتكاب فحشا و منكر است كه از مقام حكمت انبياسر چشمه گرفته.

چهار:زليخا در آن هنگام پارچه‏اى بر چهره بتى كه در كنار اتاق بود افكند تاجلوى او مرتكب فحشا نگردد و اين عمل هشدارى بود براى يوسف تا خود را ازديد خداوند دور نبيند.

پنج:در سقف خانه نوشته‏اى پديدار گشت و زشتى و پليدى عمل زنا را براى‏يوسف روشن‏تر ساخت.

شش:حضرت يعقوب را در گوشه اتاق،مجسم ديد كه انگشت‏به دندان گرفته‏به يوسف ياد آور مى‏شود تا دامن نبوت را لكه دار نكند.

هفت:ايمان راسخ و مقام عصمت‏حضرت يوسف از پيش مانع هر گونه دست‏يازيدن به آلودگى‏ها بوده است ⁽¹¹⁾ .

در اين وجوه محتمله تنها وجه اخير با مقام شامخ عصمت‏سازگار است و برخى از اين وجوه با مقام منيع نبوت سازش ندارد.

2.وجوه محتمله در رابطه با جمله‏هاى كلامى،مانند آيه يا ايها الذين آمنوااستجيبوا لله و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم.و اعلموا ان الله يحول بين المرء و قلبه و انه اليه‏تحشرون ⁽¹²⁾ .اين آيه مؤمنين را بر آن مى‏دارد تا دعوت خدا و رسول را با جان و دل‏بپذيرند زيرا در اين پذيرفتن، سعادت حيات و ارزش زندگى را در مى‏يابند.آن گاه‏تهديد كرده كه در صورت نپذيرفتن،دچار فاجعه‏اى بس بزرگ و خطرناك مى‏شوندكه آن حايل شدن خدا بين آنان و قلب‏هاى شان است و سرانجام بازگشت همه به‏سوى خدا است.

جمله و اعلموا ان الله يحول بين المرء و قلبه از جمله عبارت‏هايى است كه موردگفتگو قرار گرفته،درباره آن سخن بسيار گفته‏اند.وجوه محتمله در تفسير و تاويل آن‏تا شش گفتار رسيده است.

اشاعره(پيروان مكتب ابو الحسن اشعرى)اين آيه را دست آويز قرار داده گمان‏برده‏اند كه مقصود سلب اختيار مردم در انتخاب راه حق و باطل است،زيرا خداوندميان انسان و خواسته او حايل است،هر آن چه او بخواهد مى‏شود،نه خود انسان.

فخر رازى-كه اشعرى است-در ذيل آيه مى‏گويد:«كافرى كه خداوند ايمان او رانخواهد، نمى‏تواند ايمان بياورد و مؤمنى كه خداوند كفر او را نخواسته،نمى‏تواندكفر ورزد».آن گاه اضافه مى‏كند:«با برهان عقلى اين مطلب را ثابت كرده‏ايم،زيراحالات قلب كه همان عقايد و اراده و خواسته او است،همگى از اختيار او بيرون‏است،زيرا فاعل و گرداننده اين حالات صرفا خداوند است و در دست او است‏» ⁽¹³⁾ .

ولى اهل تحقيق در اين زمينه گفته‏هايى دارند كه ذيلا نقل مى‏گردد:

1.يكى از سنن الهى آن است كه گاه ميان انسان و خواسته او حايلى به وجودمى‏آيد و شرايط، خلاف خواسته او را بر وى تحميل مى‏كند.

«خدا كشتى آن جا كه خواهد برد و گر ناخدا جامه بر تن درد».

هر انسانى بايد اين احتمال را بدهد كه در زندگى وى گاه نقطه عطفى به وجودمى‏آيد و او را از مسيرى كه انتخاب كرده منحرف مى‏سازد.لذا نبايد مؤمن به ايمان خود غره شود و عجب او را فرا گيرد و نيز نبايد تبه كار از رحمت الهى مايوس گردد.

انسان،چه مؤمن و چه گنه كار،بايد ميانه خوف و رجاء،طى منزل نمايد و اين حالت‏انسان را پيوسته در حالت تعادل نگاه مى‏دارد.

2.خداوند بر همه چيز سلطه دارد و از خود انسان بر او بيش‏تر مسلط است،هرگز نبايد مغرور گردد كه هر چه مى‏خواهد مى‏تواند انجام دهد،بلكه تا اراده خدادر كار نباشد و اذن او نباشد، هيچ كارى انجام نمى‏پذيرد.

3.خداوند ميان انسان و خواسته‏هاى او به وسيله مرگ حايل مى‏گردد.

4.خداوند از هر چيز نسبت‏به انسان نزديك‏تر است و نحن اقرب اليه من حبل‏الوريد ⁽¹⁴⁾ ،و ما از شاهرگ او به او نزديك‏تريم‏».

5.حايل شدن خدا ميان انسان و قلب او،كنايه از فراموش كردن خود است.

انسانى كه خدا را فراموش كرده در واقع خويشتن را فراموش كرده،زيرا انسانيت رافراموش كرده است.جامعه‏اى كه خدا در آن حاكم نباشد و او را حاضر و ناظر نداند،انسانيت از آن جامعه رخت‏بر مى‏بندد و بر آن جامعه انسانيت‏حكومت نمى‏كند، نسوا الله فانساهم انفسهم ⁽¹⁵⁾ ، خدا را فراموش كردند و او آنان را دچار خود فراموشى‏كرد» ⁽¹⁶⁾ .

6.كنايه از مجموع اين معانى است،چنان چه علامه طباطبايى اختيارفرموده‏اند ⁽¹⁷⁾ .

3.نظائر در كلمات افرادى،مانند قلب و فؤاد كه هر دو لفظ معناى دل دارند ومقصود شخصيت واقعى و باطنى انسان است.مانند اين دو آيه:

نزل به الروح الامين على قلبك لتكون من المنذرين ⁽¹⁸⁾ ،روح الامين[جبرئيل]،آن را بردلت نازل كرد تا از[جمله هشدار]دهندگان باشى‏».

كذلك لنثبت‏به فؤادك و رتلناه ترتيلا ⁽¹⁹⁾ ،اين گونه[ما آن را به تدريج نازل كرديم]تاقلبت را به وسيله آن استوار گردانيم،و آن را به آرامى خوانديم‏».

هم چنين قلب و عقل و لب،هر سه يك معنا دارند:نيروى ادراك و انديشيدن.

چنان چه در آيات زير است:

ان في ذلك لذكرى لمن كان له قلب او القى السمع و هو شهيد ⁽²⁰⁾ ،قطعا در اين[عقوبت‏ها] براى هر صاحب دل و[انديشه]و حق نيوشى كه خود به گواهى ايستد،عبرتى است‏».

و قالوا لو كنا نسمع او نعقل ما كنا في اصحاب السعير ⁽²¹⁾ ،و گويند:اگر شنيده[وپذيرفته] بوديم يا تعقل[و درك]كرده بوديم،در[ميان]دوزخيان نبوديم‏».

ان في ذلك لذكرى لاولي الالباب ⁽²²⁾ ،قطعا در اين[گونه دگرگونى]ها براى صاحبان‏خرد عبرتى است‏».هم چنين علم و عقل و راى و ابصر و نظر و فهم و فقه و فكر وايقن و تذكر و وعى تمامى اين الفاظ معناى آگاه شدن و دانستن را مى‏دهد.چنان كه‏در اين آيات آمده است:

و قل رب زدني علما ⁽²³⁾ ،و بگو:پروردگارا!بر دانشم بيفزاى‏». يفصل الآيات لقوم‏يعلمون ⁽²⁴⁾ ، نشانه‏ها را براى گروهى كه مى‏دانند به روشنى بيان مى‏كند». ان في ذلك‏لآيات لقوم يعقلون ⁽²⁵⁾ ، بى‏گمان در اين[امور]براى مردمى كه آگاهند دلايل[روشنى]است‏». انهم يرونه بعيدا و نراه قريبا ⁽²⁶⁾ ،آنان[عذاب]را دور مى‏دانند و[ما]نزديكش‏مى‏دانيم‏». و ابصرهم فسوف يبصرون ⁽²⁷⁾ ،و آنان را بنگر كه به زودى با ديده بصيرت‏بنگرند[آگاه خواهند شد]».« ا فلم يسيروا في الارض فينظروا كيف كان عاقبة الذين من‏قبلهم ⁽²⁸⁾ ،آيا در زمين سير و سفر نمى‏كنند تا به سرانجام پيشينيان آگاهى يابند؟».

ففهمناها سليمان و كلا آتينا حكما و علما ⁽²⁹⁾ ،پس آن[داورى]را به سليمان‏فهمانديم[آگاه ساختيم]و به هر يك[از داود و سليمان]حكمت و دانش عطاكرديم‏». و احلل عقدة من لساني يفقهوا قولي ⁽³⁰⁾ ،و از زبانم گره به گشاى[تا]سخنم رابفهمند». ان في ذلك لآية لقوم يتفكرون ⁽³¹⁾ ، به راستى در اين[زندگى زنبوران]براى‏مردمى كه مى‏انديشند نشانه[قدرت الهى]است‏».« قد بينا الآيات لقوم يوقنون ⁽³²⁾ ،مانشانه‏ها را براى گروهى كه يقين[و آگاهى]دارند روشن گردانيده‏ايم‏». انما يتذكر اولواالالباب ⁽³³⁾ ،تنها خردمندانند كه مى‏دانند». لنجعلها لكم تذكرة و تعيها اذن واعية ⁽³⁴⁾ ،تا آن رامايه اندرزتان گردانيم و گوش نگه دارنده اندرز آن را فرا گيرد».

4.نظائر در جمله‏هاى تركيبى مانند: طبع الله على قلوبهم،ختم الله على قلوبهم،قلوبهم في غلف،صرف الله قلوبهم،اعينهم في غطاء،و على ابصارهم غشاوة،ازاغ الله‏قلوبهم،في قلوبهم مرض... و غيره كه تمامى اين تعابير يك معنا را مى‏رساند:

كج انديشى و كج‏بينى و كج روى كه بر خلاف فطرت انجام گرفته است.ذيلانمونه‏هايى ذكر مى‏گردد:

طبع : و طبع الله على قلوبهم فهم لا يعلمون ⁽³⁵⁾ ،و خدا بر دل‏هاى شان[وازدگان ازجنگ]مهر نهاد،در نتيجه آنان نمى‏فهمند». اولئك الذين طبع الله على قلوبهم و سمعهم‏و ابصارهم و اولئك هم الغافلون ⁽³⁶⁾ ،آنان(كافران)كسانى‏اند كه خدا بر دل‏ها و گوش وديدگانشان مهر نهاده و آنان خود غافلانند». اولئك الذين طبع الله على قلوبهم و اتبعوااهواءهم ⁽³⁷⁾ ، اينان[منافقان]همان‏ها هستند كه خدا بر دل‏هاى‏شان مهر نهاده است واز هوس‏هاى خود پيروى كرده‏اند». و طبع على قلوبهم فهم لا يفقهون ⁽³⁸⁾ ،و بردل‏هاى‏شان مهر زده شده است، در نتيجه قدرت درك ندارند».

ختم : ختم الله على قلوبهم و على سمعهم و على ابصارهم غشاوة ⁽³⁹⁾ ،خداوند بردل‏هاى آنان و بر شنوايى ايشان مهر نهاده و بر ديدگانشان پرده‏اى است(يعنى آنان‏را در كج‏بينى و كج انديشى قرار داده است)». ا فرايت من اتخذ الهه هواه و اضله الله على علم و ختم على سمعه و قلبه ⁽⁴⁰⁾ ،پس آيا ديدى كسى را كه هوس خويش را معبودخود قرار داده و خدا او را دانسته گم راه گردانيده و بر گوش و دل او مهر زده..». قل‏ارايتم ان اخذ الله سمعكم و ابصاركم و ختم على قلوبكم ⁽⁴¹⁾ ،بگو:به نظر شما اگر خداشنوايى و ديدگانتان را بگيرد و بر دل‏هايتان مهر نهد.. ».

غلف : و قالوا قلوبنا غلف بل لعنهم الله بكفرهم فقليلا ما يؤمنون ⁽⁴²⁾ ،و گفتند:دل‏هاى‏ما در پوشش است[درك نمى‏كند،چنين نيست]بلكه به كيفر كفرشان لعنتشان‏كرده است.پس آنان كه ايمان نمى‏آورند چه اندك شماره‏اند». و قولهم قلوبنا غلف‏بل طبع الله عليها بكفرهم فلا يؤمنون الا قليلا ⁽⁴³⁾ ،و گفتارشان كه دل‏هاى ما در پوشش‏است،بلكه خدا به خاطر كفرشان بر دل‏هاى آنان مهر زده است و در نتيجه جزشمارى اندك ايمان نمى‏آورند».

صرف : صرف الله قلوبهم بانهم قوم لا يفقهون ⁽⁴⁴⁾ ،خدا دل‏هاى شان را[از درك‏حقايق] برگرداند.زيرا آنان گروهى هستند كه نمى‏فهمند». ساصرف عن آياتي الذين‏يتكبرون في الارض.. ⁽⁴⁵⁾ ،به زودى كسانى را كه در زمين به ناحق تكبر مى‏ورزند از آياتم‏روى گردان سازم(يعنى قدرت درك را از آنان سلب كند)».

غطاء : الذين كانت اعينهم في غطاء عن ذكري ⁽⁴⁶⁾ ،همان كسانى كه چشمانشان[بصيرت]از ياد من در پرده بوده‏». لقد كنت في غفلة من هذا فكشفنا عنك غطاءك‏فبصرك اليوم حديد ⁽⁴⁷⁾ ، [به او مى‏گويند:]واقعا كه از اين[حال]سخت در غفلت‏بودى.

و[لى]ما پرده‏ات را[از جلوى چشمانت]برداشتيم و ديده‏ات امروز تيز است‏».

غشاء : و على ابصارهم غشاوة.. ⁽⁴⁸⁾ ،و بر ديدگانشان پرده‏اى است..». «و جعل على‏بصره غشاوة ⁽⁴⁹⁾ ، و بر ديده‏اش پرده نهاده است‏».

زيغ : فلما زاغوا ازاغ الله قلوبهم و الله لا يهدي القوم الفاسقين ⁽⁵⁰⁾ ،پس چون[قوم‏موسى از حق] برگشتند خدا دل‏هاى شان را برگردانيد و خدا مردم نافرمان را هدايت‏نمى‏كند». ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هديتنا و هب لنا من لدنك رحمة ⁽⁵¹⁾ ،پروردگارا!پس ازآن كه ما را هدايت كردى دل‏هايمان را دست‏خوش انحراف مگردان و از جانب خودرحمتى بر ما ارزانى دار». فاما الذين في قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة ⁽⁵²⁾ ،اما كسانى كه در دل‏هاى‏شان انحراف[كج روى]است‏براى فتنه جويى و طلب‏تاويل آن[به دل خواه خود]از متشابه آن پيروى مى‏كنند».

مرض: في قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا... ⁽⁵³⁾ ،در دل‏هاى شان مرضى است[كه‏درك ندارند] و خدا بر مرضشان افزود...» فترى الذين في قلوبهم مرض ⁽⁵⁴⁾ ،مى‏بينى‏كسانى را كه در دل‏هاى شان بيمارى است‏». و اما الذين في قلوبهم مرض فزادتهم رجساالى رجسهم... ⁽⁵⁵⁾ ،و اما كسانى كه در دل‏هاى شان بيمارى[كج‏بينى و بى‏خردى]است‏پليدى بر پليدى شان افزود...». ا في قلوبهم مرض ام ارتابوا.. ⁽⁵⁶⁾ ،آيا در دل‏هاى‏شان‏مرضى است‏يا در ترديد هستند...». ليجعل ما يلقي الشيطان فتنة للذين في قلوبهم‏مرض ⁽⁵⁷⁾ ،تا آن چه را شيطان القا مى‏كند،براى كسانى كه در دل‏هاى‏شان بيمارى است‏آزمايشى گرداند».

تمامى اين تعابير حاكى از يك حقيقت است و آن انحراف در فكر و انديشه وعقيده است،كه بر اثر عناد و لجاج و اصرار بر جهالت‏بر ايشان حاصل گرديده است‏و از آن دست‏بردار نيستند.لذا همه اين تعابير بر آنان صادق است: طبع على قلبه.ختم‏قلبه.قلوبهم غلف.صرف قلبه.قلبه في غطاء.في غشاء.زاغ قلبه.مرض قلبه.اضله الله على‏علم.