مركز تعليمات اسلامي بصیر - كتابخانه معارف اسلامی - تربيت برتر

نقش ارتباط در اولين جايگاه تربيت ⁽¹⁾
نقش خانواده
ولقد كرّمنا بنى آدم
((ما فرزندان آدم را كرامت بخشيديم )) ⁽²⁾
يكى از نيارهاى اساسى والدين و معلمان در امر تربيت و پرورش اخلاقى كودكان ، برقرارى ارتباط سالم با آنهاست .
ارتباط صحيح بين پدر و مادر و روابط سالم آنان با كودكان ، اولين و مهمترين زمينه رشد و پرورش اخلاقى نونهالان است .
بهترين ملاك و معيارى كه براساس آن تربيت و كيفيت پرورش اخلاقى كودكان را مى توان مورد ارزيابى و دقت قرار داد، همان شبكه ارتباطى اعضاى خانواده با يكديگر است .به همين اعتبار، خانواده را امروزه به ((سيستم ارتباطى )) تعريف مى كنند كه سلامت جامعه ، بازتابى از سلامتى سيستم ارتباطى خانواده است ، زيرا جامعه سالم ، بدون روابط سالم درون خانواده ها امكان پذير نيست .
سيستم چيست ؟
سيستم عبارت است از: مجموعه عناصر و يا افرادى كه با هم در جهت اهداف و منافع مشترك ، ارتباطى متقابل داشته و در حقيقت يك هويت را مى سازند بطورى كه اگر در اين سيستم اختلالى ايجاد شود و يا براى يكى از اعناصر و يا اعضاى آن مشكلى پديد آيد به ساير عناصر و اعضاى سيستم سرايت مى كند:

چو عضوى به درد آورد روزگار

دگر عضوها را نماند قرار

بنابراين ، اساس تربيت سالم نونهالان جامعه ، بستگى كامل به سلامتى خانواده دارد و سلامتى خانواده مستلزم ارتباط سالم بين اعضاى خانواده است .
ارتباط چيست ؟
ارتباط عبارت است از: فرايند مبادله اطلاعات و احساسات . مبادله بر وزن مفاعله ، امرى است طرفينى و دو جانبه ، پس ارتباط جريانى است متقابل .
ارتباط سالم كدام است ؟
ارتباط سالم و صحيح آن است كه ، طرفين در امر مبادله اطلاعات و احساسات در فضايى مناسب مشاركت كرده و با يكديگر هماهنگى داشته و در اين ارتباط، هر دو احساس ارزشمندى كنند. بطورى كلى ارتباط انسانها با يكديگر براساس دو بينش برقرار مى گردد: ((كرامت ))؛ و ((اهانت ))، يعنى ، يا براساس تكريم شخصيت است و يا براساس تحقير شخصيت ⁽³⁾ ما در برخوردها و ارتباطتمان با ديگران ، هر گونه انسان را تلقى كنيم ، همان گونه با او برخورد مى كنيم . اگر انسان را موجودى با شخصيت و با عزت بدانيم تلاش مى كنيم كه اين كرامت را در او تقويت كنيم و اگر او را فاقد كرامت نفس بدانيم سعى در تحقير او داريم .
از ديدگاه اسلام ارتباطى سالم است كه برپايه تكريم شخصيت و عزت نفس ‍ و احترام متقابل افراد انسانى استوار باشد.
مهمترين وسيله ارتباط
يكى از روشهاى برقرارى ارتباط انسانها با يكديگر طريقه گفت و شنود. مكالمه است . كلمات ، مبيّن عواطف و احساسات و انسانهاست ، از طريق رد و بدل كردن كلمات ، اهداف و مقاصد و نيتها آشكار مى شود، در حقيقت ، شخصيت انسانها در زير زبانشان و بين سخنانشان نهفته است ⁽⁴⁾ .
ارتباط كلامى
با تحقيقات كه به عمل آمده ، در جامعه ما تقريبا نزديك به 85
(درصد) ارتباطات افراد از طريق حرف زدن و گوش دادن (گفت و شنود) و نزديك به 15
(درصد) از طريق خواندن و نوشتن است .پس در اين مورد، واژه ها و كلمات و جملات نقش ويژه اى را در نقل و انتقال مفاهيم و احساسات انسانها بازى مى كند. واژه ها در نقل و انتقال اطلاعات و ارتباط دو انسان از بار احساسى مهمى برخوردارند و از نظر عاطفى ، كالمات تاءثير فوق العاده اى در روحيه افراد انسانى دارد.
بيان و گفتگو كه براى ايجاد ارتباط در قالب كلمات و الفاظ رد و بدل مى شود، از اهميت خاصى برخوردار است و به همين سبب ، خداوند متعال در قرآن كريم اولين ويژگى مهم انسان را پس از خلقت او بيان ذكر مى نمايد: خلق الانسان علمه البيان ؛ انسان را بيافريد. به او سخن گفتن آموخت ⁽⁵⁾ .
بيان و گفتار، مهمترين وسيله ارتباط انسانها با يكديگر است و چون ارتباط فرايندى است دو طرفه ، بخش اعظم ارتباط انسانها از طريق گفت و شنود و همين مكالمات عادى و روزمره صورت مى گيرد و لذا در ارتباط صحيح و سالم ، بايد هم گوينده خوبى بود و هم شنونده خوبى ؛ يعنى ، در تبادل اطلاعات و احساسات و عواطف بايد از نقش و تاءثير عاطفى و روانى واژه ها و كلمات آگاه بود. بايد توجه داشت كه چگونه بعضى از كلمات و واژه ها در ايجاد برقرارى ارتباط سالم نقشى سازنده داشته و همواره در ايجاد صميميت و دوستى مؤ ثرند ⁽⁶⁾ . همچنين بايد با موقعيت و فضاى ارتباط كه اين واژه ها و كلمات در آن رد و بدل مى گردد، آشنايى داشت . گاهى گفتن يك كلمه مثبت ، در شرايط و فضاى نامناسب و نامساعد، بار منفى القا مى كند⁽⁷⁾ . بنابراين بايد هم به نقش كلمات و واژه ها و هم شرايط القا و مبادله كلمات آشنايى و دقت كامل داشت ؛ چرا كه ارتباط سالم در فضايى حاكم از صميميت و محبت و احترام متقابل با شناخت و در نظر گرفتن معنا و نقش عاطفى كلمات امكان پذير است و رعايت آنها موجب استحكام آن روابط خواهد شد. متاسفانه ما توجهى به سخنان و واژه هايى كه در مكالمات و گفتگوهاى روزانه مان رد و بدل مى كنيم ، نداريم بخصوص ‍ اگر در نقش اوليا و مربيان و در مقام تعليم و تربيت هم باشيم . براى اين كه با نقش بسيار حساس كلمات و اهميت و ارزش آنها آشنا شويم و نيز آثار مهمشان را در زندگى بدانيم ، از قرآن رهنمود مى گيريم :
الم تركيف ضرب الله مثلا كلمه طيبة كشجرة طيبة اصلها ثابت و فرعها فى السماء توتى اكلها كل حين باذن ربها و يضرب الله الامثال للناس لعلهم يتذكرون و مثل كلمة خبيثة كشجرة خبيثة اجتثت من فوق الارض مالها من قرار ⁽⁸⁾ .
((آيا نديده اى كه خدا چگونه مثل زد؟ سخن پاك چون درختى پاك است كه ريشه اش در زمين و شاخه هايش در آسمان است . به فرمان خدا هر زمان ميوه خود را مى دهد. خدا براى مردم مثلها مى آورد، باشد كه پند گيرند و مثل سخن ناپاك چون درختى ناپاك است كه ريشه در زمين ندارد و بر پا نتواند ماند.))
اليه يصعد الكلم الطيب ⁽⁹⁾ .
((سخن پاك و طيب به سوى خداوند بالا مى رود⁽¹⁰⁾ .
فضاى ارتباط
بايد توجه داشت كه قبل از ارتباط كلامى ، فضاى برخورد يعنى وضعيت ظاهرى : نگاهها، و حالتهاى چهره ، حركتها و ابروها، در ارتباطات سالم و مناسبات صحيح انسانى بسيار مؤ ثر است : قيافه عبوس ، تبسم مليح ، غرور و يا خضوع و فروتنى ، در ايجاد فضاى مثبت و يا منفى اثرهاى مهمى در ارتباطها مى گذارند.
و لاتصعر خدك للناس و لاتمش فى الارض مرحا .
((به تكبر از مردم روى در هم مكش و با غرور بر زمين گام منه ⁽¹¹⁾ .
عبس و تولى ان جاءه الاعمى و مايدر يك لعله يزكى
روى را ترش كرد و سر برگردانيد. چون آن نابينا به نزدش آمد و تو چه دانى شايد كه او پاكيزه شود⁽¹²⁾ .
فضاى معنوى ارتباط
و اخفض جناحك لمن اتبعك من المومنين ⁽¹³⁾ .
((در مقابل مؤ منانى كه از تو پيروى مى كنند، پروبال فروتنى فرود آر⁽¹⁴⁾
... و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما.
((و چون با نادانها مقابل شوند، سلام مى گويند.))⁽¹⁵⁾
و اذا مروا باللغو مروا كراما .
((و زمانى كه با كژى روبرو شوند، بزرگوارانه از آن مى گذرند.))⁽¹⁶⁾
... و اذا ما غضبوا هم يغفرون .
((و چون در خشم شوند خطاها را مى بخشايند.))⁽¹⁷⁾
و اذا حييتم بتحيه فحيوا با حسن منها اءوردوهآ
((در برخورد چون شما را به سلامى نواختند، پس شما به سلامى بهتر از آن يا همانند آن پاسخ گوئيد.⁽¹⁸⁾ ))
ادفع بالتى هى احسن فاذا الذى بينك و بينه عداوة كانه ولى حميم .
((همواره به نيكوترين وجهى پاسخ ده ، تا كسى كه ميان تو و او دشمنى است ، چون دوست مهربان تو گردد.⁽¹⁹⁾
خوب گوش دادن
فبشر عباد الذين يسمعون القول فيتبعون احسنه
((پس بندگان را بشارت ده : آن كسانى كه به سخن گوش مى دهند و از بهترين آن پيروى مى كنند.⁽²⁰⁾
و يقولون هو اذن قل اذن خير لكم
((و (منافقين ) مى گويند كه او (پيامبر) به سخن هر كس گوش مى دهد. بگو: او براى شما شنونده خوبى است .⁽²¹⁾ ))
خوب سخن گفتن (لحن و آهنگ گفتار)
از نظر روانى و عاطفى لحن آهنگ كلام در ارتباطات متقابل تاءثير مطلوب و نامطلوب دارد: گاه اگر سخن با لحن خشن و صداى شديد القا شود، آرامش ‍ انسان را به هم مى ريزد، تاءثير منفى در روحيه طرف مقابل مى گذارد و وى را عصبانى مى كند؛ و گاه لحن نرم و آرام ؛ غضب و عصبيتى را فرومى نشاند.
به همين جهت ، قرآن براى ايجاد ارتباط سازنده ، لحن خوش و مناسب را در گفتار توصيه مى كند:
و اقصد فى مشيك و اغضض من صوتك
((در رفتارت راه ميانه روباش و لحن سخنت را آرام كن . ⁽²²⁾ ))
فقولا له قولا لينا لعله يتذكر او يخشى .
((با او (فرعون ) به نرمى سخن گوييد، شايد پندگيرد، يا بترسد.⁽²³⁾ ))
و لتعرفنهم فى لحن القول و الله يعلم اعمالكم .
((و تو آنها (منافقين ) را از لحن سخنانشان خواهى شناخت ، و خدا از اعمالتان آگاه است.⁽²⁴⁾ ))
يا صاحبى السجن اءاءرباب متفرقون خير ام الله الواحد القهار.
((اى دوستان زندانى ام آيا سرپرستان گوناگون بهتر است يا خداى واحد غالب برهمگان ؟ ⁽²⁵⁾ ))
و قولوا للناس حسنا
((با مردم به نيكى سخن بگوئيد.⁽²⁶⁾ ))
و قل لعبادى يقولوا التى هى احسن .
((و به بندگان من بگو كه با يكديگر به بهترين وجه سخن بگويند.⁽²⁷⁾
سخن خوب گفتن
وقولوا قولا سديدا.
((و درست و قاطع سخن بگوييد.⁽²⁸⁾
و قولوا لهم قولا معروفا.
((و به آنان سخن نيك بگوييد.⁽²⁹⁾
قول معروف و مغفرة خير من صدقة يتبعها اذى و الله غنى حليم .
((سخن خوب و عفو و گذشت ، بهتر از صدقه اى است كه آزار به دنبال داشته باشد. خدا بى نياز و بردبار است .⁽³⁰⁾ ))
و قل لهما قولا كريما.
((و با آنان (پدر و مادر) محترمانه سخن بگوى ⁽³¹⁾ ))
در سخن گفتن ارزيابى منفى نكنيد
لايسخر قوم من قوم
((گروهى ، گروه ديگر را مسخره نكنند.⁽³²⁾ ))
و لاتلمزوا انفسكم
((از يكديگر عيبجويى مكنيد. ⁽³³⁾ ))
و لاتنابزوا بالالقاب .
((و يكديگر را به القاب زشت صدا مكنيد.⁽³⁴⁾ ))
ارتباط والدين با يكديگر
در حال حاضر در جوامع صنعتى ارتباط بيشتر اعضاى خانواده با يكديگر رو به كاهش گذاشته و اگر ارتباطى هم وجود دارد، در بسيارى از موارد، ارتباط كارى و فيزيكى است ، نه عاطفى و قلبى . اين امر به علت نفوذ فرهنگ غربى به تدريج به جوامع ديگر هم سرايت كرده است ، بطورى كه در جامعه ما در شهرهاى بزرگ ارتباط اعضاى خانواده ها با يكديگر، رو به ضعف نهاده و گفتگوها بعضا يكطرفه و روابط خانوادگى ، بسته است . تفهيم و تفاهم به دشوارى صورت مى پذيرد، پدر، مادر و اعضاى خانواده هر يك به كارى مشغول و گرفتارند و فرصت حضور در جمع دوستانه خانواده را كمتر پيدا مى كنند؛ و از طرفى تلويزيون با برنامه هاى متنوع در كاهش ارتباط بين اعضاى خانواده ، تاءثير زيادى داشته و در موقعيتها و فرصتهاى كوتاهى هم كه اعضاى خانواده پيدا مى كنند به علت عدم درك احساسات يكديگر، ارتباط ناقصى صورت مى گيرد و لذا ارتباط يك طرفه بوده و زن و شوهر دچار بريدگى عاطفى مى گردند. ظاهرا با هم هستند، ولى اين ارتباط بيشتر ارتباط فيزيكى است تا ارتباط قلبى و احساسى ، بطورى كه هر كدام در لاك خود فرورفته و به دنبال حل معضلات خود دست و پا مى زنند: مردها، كه در كار و مشاغل روزانه تحت انواع فشارهاى روحى و روانى قرار مى گيرند و زمانى كه فراغت حاصل كرده و به خانه روى مى آورند ديگر حال و حوصله سخن گفتن و فرصت گوش دادن را ندارند و براى برآوردن احتياجات خود، حتى حال استفاده از جملات و به كار بردن كلام را ندارند، بطورى كه در گفتار خود، تنها از كلمات مقطّع بهره مى برند؛ مثلا مى گويند: نهار ؛ (يعنى ، لطفا نهار بياور)؛ چاى ، (لطفا چاى بياور).
در اين هنگام ، زن كه اوقاتى از روز را گذرانيده و منتظر بوده تا شوهر بيايد و گفتنيهاى خود را براى او تعريف كند، مواجه با بى حوصلگى شوهر مى شود، سخنش را در پيش خود نگه مى دارد و حتى از بازگو كردن مسائل ابتدايى و احتياجات اوليه زندگى و روزمره خود، خوددارى مى كند. از طرفى ، شوهر براى گرفتاريها، خستگيها و فشارهاى زندگى ، ديگر حوصله شنيدن سخنان طرف مقابل را ندارد و از اين سو، زن مى خواهد با حرف زدن ، احساسات خود را تخليه كند تا شايد شوهر با شنيدن سخنان وى بر زخم وى مرهمى بگذارد و دردها، و غمهاى او بكاهد و به او اميدى و شادى بدهد؛ ولى شوهر ديگر آمادگى پذيرش اين اظهارات را ندارد و همين عدم پذيرش سخنان يكديگر، منجر به عدم درك و تفاهم شده و در نهايت ، ناسازگارى را به دنبال خواهد داشت . گاهى اين تعارضها موجب درگيريهاى لفظى شديدى مى شود و همين پرخاشگريها، اختلالات شديد روانى در شبكه ارتباطى خانواده به وجود مى آورد. اين مشكل به ساير اعضاى خانواده ، يعنى فرزندان نيز منتقل مى شود و تاثير نامطلوبى در شبكه ارتباطى و رفتارى آنان به جاى مى گذارد.
در پى مطالعات و بررسيهايى كه به عمل آمده ، روشن گرديده است در اين گونه خانواده ، نارضايتى ها و برخوردهاى نامناسب و ناسالم ، موجب بروز بيماريهاى جسمانى ، افسردگيها، اضطرابها و كاهش سلامت روانى گرديده بطورى كه بسيارى از فرزندان اين خانواده ها، از اعتماد به نفس كمترى برخوردارند و با احساس تنهايى و بى تفاوتى ، تمايل دارند كه در كارها شكست خود را به ديگران استناد دهند و همواره با عدم موفقيت و پيشرفت تحصيلى مواجه مى شوند. برخلاف خانواده هايى كه دامنه ارتباطات متقابل والدين ، وسيع و صميمانه است و در نتيجه مبادله اطلاعات و احساسات ، در اثر فرصتهاى حاصل شده ، موجب صميمت بيشتر اعضاى خانواده ، زمينه رشد اخلاقى و موفقيت تحصيلى فرزندان مى گردد.
و لا يحزنك قولهم ⁽³⁵⁾
((سخن آنان ترا غمگين نكند.))
نقش روانى و عاطفى كلمات
در ارتباط بين دو انسان ، واژه ها و كلمات گاهى نقش سازنده يا مخرب دارند. بعضى از كلمات روح انسانى را خراش مى دهند و موجب شيارها و زخم هايى در دل انسان مى گردند. اين زخمها گاهى كارى تر از زخم شمشير ⁽³⁶⁾ و ماندگارتر از آن است و همواره مثل خوره روح آدمى را مى خورد و منجر به بيماريهاى عميق روانى مى گردد.⁽³⁷⁾ كلمات و جملات ناسالم موجب ارتباط ناسالم و كلمات خوب و شاد موجب ارتباط سالم مى گردد. گاهى كلمات ناسالم بطور ناخودآگاه در گفتار متداول والدين ، پيامهاى نامناسب و پيامدهاى مخربى به بار خواهد آورد و سبب تضعيف و تحقير شخصيت و آزرده شدن روح يكديگر مى گردد.⁽³⁸⁾
اظهار نظرها و كلمات ناهنجارى كه در برخوردهاى ارتباطى روزانه والدين رد و بدل مى شود عزت نفس آنان را جريحه دار مى سازد و تهديدى براى ارتباط سالم خود و فرزندانشان خواهد بود. غرولندهاى مادر به دنبال پدر يا بالعكس در حضور فرزندان نيز آثار بسيار ناگوارى در شبكه ارتباطى خانواده به وجود خواهد آورد.⁽³⁹⁾
انكم مؤ اخذون باقوالكم فلا تقولوا الا خيرا
((البته شما در مورد گفتارتان مورد مؤ اخذه قرار مى گيريد پس نگويد مگر سخن خير و نيكى را.⁽⁴⁰⁾ ))
مشكل عمده ما اين است كه از مهارتهاى ارتباطى سالم بى بهره ايم . بيشتر اعضاى خانواده ها در جامعه ما اكثرا انسانهاى مؤ من ، متدين و وفادار به يكديگرند؛ ولى متاسفانه در ايجاد ارتباطى سالم و شاد باهم ، بخصوص از زمانى كه صاحب فرزند مى شوند، بى بهره اند. اختلالات ارتباطى بين زن و شوهر در ساير اعضاى شبكه ارتباطى سرايت كرده و آثار تخريبى در روابط فرزندان با ساير افراد خانواده و اجتماع به جاى مى گذارد. ما به ظاهر ارتباط خود را به وسيله كلمات و جملات اظهار مى داريم و گفتن كلمات و رد بدل كردن جملات را بطور روزمره امرى ساده و طبيعى مى انگاريم و خيلى راحت واژه ها را پشت سر هم از دهان خارج مى كنيم و توجهى نداريم كه اين كلمات ، چه تاءثير هيجان انگيزى هر چند ظاهرا نامحسوس در روح و روان ديگران بجاى خواهد گذاشت . همين سخنان ⁽⁴¹⁾ روزمره است كه رابطه بين زن و شوهر را تيره و تار و يا صميمى و شاد مى كند، به عبارت ديگر، ارتباط را عميق تر كرده و يا موجب تنفر و گسيختگى آن مى شود. در هر صورت ، ما موقعى شاد، سرحال و سعادتمنديم كه بتوانيم ارتباطى سالم و صحيح بر قرار نماييم و از اين ارتباط، هم خداوند راضى باشد و هم مالذت ببريم . خداوند زبان را وسيله اى براى بيان كلمات طيب ⁽⁴²⁾ و طاهر كه موجب تخليه احساسات ، كاهش دشواريها، برقرارى ارتباط سالم تعالى روح و رستگارى انسان مى گردد، قرار داده است . كلمات را نبايد ساده فرض كرد، اينها جزء عمل انسان هستند كه درباره آنها انسان مورد محاسبه و مؤ اخذه قرار خواهد گرفت :
ما يلفظ من قول الالديه رقيب عتيد.
((انسان هيچ سخنى نمى گويد، مگر اينكه در كنار او مراقبى از طرف خداوند حاضر است .⁽⁴³⁾ ))
ما وقتى بايد خود را ارزيابى كنيم و در كسب ارتباطى سالم موفق بدانيم كه دچار خشم مى شويم : با كسانى كه از دست شما عصبانى و خشمگين هستند چگونه سخن مى گوييد؟ يا مواقعى كه انتقادى به شما وارد مى سازند، چگونه برخورد مى كنيد؟ وقتى همسرتان به سخنان شما گوش ‍ نمى دهد چه مى گوييد و چه مى كنيد؟ وقتى كه شما زير بار فشار اقتصادى قرار گرفته ايد و يا غم و اندوه و رنجش خاطرى براى شما فراهم شده است چه عكس العملى از خود نشان مى دهيد و چه مى گوييد؟ در حالى كه خسته و كوفته و با فشار روحيى كه بر شما وارد آمده است از سر كار، به منزل بر مى گرديد و با مشكلات غير مترقبه در خانه مواجه مى شويد، چه مى كنيد و چه مى گوييد؟ اين گفتگوها را خداوند مى شنود:
قد سمع الله قول التى تجادلك فى زوجها و تشتكى الى الله و الله يسمع تحاور كما ان الله سميع بصير؛
((خدا سخن زنى را كه درباره شوهرش با تو گفتگو مى كند و به سوى خدا شكوه مى كند، شنيد و خدا گفت و گوى شما را مى شنود، زيرا شنوا و بيناست .⁽⁴⁴⁾ ))
اگر ما بتوانيم در اين گونه مواقع ، بر است سركش غضب افسار بزنيم و خود را كنترل و يا حداقل سكوت كنيم ⁽⁴⁵⁾ و يا كلماتى به زبان بياوريم كه احساسات طرف مقابل را جريحه دار نكند و از عاطفى منفى برخوردار نباشد، مى توان گفت كه موفق بوده ايم به گونه اى احترام متقابل را حفظ كرده و در واقع از ارتباط سالمى برخوردار باشيم .
در حقيقت ، همين ارتباط خوب و سازنده است كه موجب رضايت خداوند متعال ، لذت بخشى به زندگى ، رشد و تعالى روح و افزايش درجه تقوا در ما و همسرمان خواهد شد. كم اند كسانى كه در چنين مواقعى ، با صميميت و گشاده رويى با كلماتى محبت آميز برخوردى شرافتمندانه و كريمانه داشته باشند. بيشتر زوجها در چنين مواقعى از برقرارى ارتباط سالم غفلت دارند و همين غفلت ، كم كم موجب شكاف عميقى در شبكه ارتباطى خانواده گرديده و در نتيجه ، سبب اختلاف و ناهنجاريهاى روانى و عصبى ساير اعضاى خانواده خواهد شد. گاه اتفاق مى افتد كه زوجها سر يك مساءله كوچك و پيش پا افتاده اى جرّ و بحث فراوانى مى كنند و سخنانى رد و بدل مى گردد كه قلبها را مى آزارد ⁽⁴⁶⁾ و موجب جريحه دار شدن شخصيت طرفين و ايجاد نوعى رنجش عاطفى ، تعارض و اختلاف خواهد بود. تشديد اين عوامل ، موجب شدت بحران در سيستم ارتباطى كودكان با يكديگر و ساير اعضاى خانواده خواهد شد و اين اختلالات به صورت رفتارهاى ناهنجار، در محيط خانه و مدرسه ظاهر مى گردد. اغلب پرخاشگريها، افسردگيها، كمروييها، خودآزاريها، ديگر آزاريها، انزواطلبيها، كم رغبتى به تحصيل ، بى دقتى و بى علاقگى به درس و سرانجام افت تحصيلى كودكان ، همه ناشى از اختلالاتى است كه در شبكه ارتباطى خانواده به وجود آمده است .
ارتباط سالم و سازنده والدين با يكديگر
در يك سيستم ارتباطى مانند خانواده ، تبادل اطلاعات و احساسات چگونه بايد صورت گيرد و براى برقرارى يك ارتباط سالم چه بايد كرد؟
همان طور كه بيان شد ارتباط سالم و خوب ، ارتباطى است كه دو طرفه باشد و هر دو براساس احترام متقابل در فضايى مناسب ، تبادل افكار و احساسات نمايند، براى يكديگر ارزش قايل شوند، به نظرات يكديگر اهميت داده و با صميميت ، مشكلات ، دردها و شاديها و انتظارات و آرزوها را با هم در ميان بگذارند. اين خود، در كاهش دردها مؤ ثر است و در مواقع دشوارى و بروز مشكلات ، به راه حلهاى مناسب مى انجامد.
به حرفها و سخنان يكديگر كاملا گوش دادن ،⁽⁴⁷⁾ بزرگوارانه خطاى يكديگر را ناديده گرفتن ،⁽⁴⁸⁾ با يكديگر هم احساس شدن و با احساس همدردى به مبارزه با مشكلات پرداختن ، از ويژگيهاى خانواده متعادل و با ايمان است . در چنين خانواده اى ارتباط بين زن و شوهر در جوى آرام ، سرشار از محبت و مملو از سرور و تواءم با صميميت و ارزش گذارى به شخصيت يكديگر، انجام مى پذيرد:
و من اياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها و جعل بينكم مودة و رحمتة ان فى ذلك لايات لقوم يتفكرون .
((و از نشانه هاى قدرت اوست كه برايتان از جنس خودتان همسرانى بيآفريد تا به ايشان آرامش يابيد و ميان شما دوستى و مهربانى نهاد. در اين عبرتهايى است براى مردمى كه تفكر مى كنند.⁽⁴⁹⁾ ))
مهمترين و با شكوهترين تجليّات ارتباط سالم بين زن و شوهر روابط گرم و دوستانه فرزندان ، در عين حفظ احترام متقابل است كه خود مايه آرامش ‍ روان و التيام آلام روحى و عاطفى اعضاى خانواده مى شود.
تلاش براى تبادل عاطفى و اثبات صادقانه علاقه و صميميت در جوى معنوى ، كه هر يك يكديگر را آيت و نشانه الهى و وسيله تعالى و رشد خود حس كند، موجب صميميت و پايدارى بناى مقدس خانواده خواهد كرد. آگاهى از شيوه هاى صحيح ارتباط ⁽⁵⁰⁾ و مبادلات فكرى و عاطفى زمينه هاى روشنى پيش روى هر يك خواهد گذاشت تا هر يك ، از واژه هاى و كلمات محبت آميز و ارزشمندى كه شخصيت يكديگر را حفظ نموده و احترام متقابل را افزايش دهد، استفاده كنند. كلماتى كه در اين مناسبات انسانى سبب خواهد شد، ارتباط قلبى روز به روز عميق تر شده و آثار شكوهمند آن بر روابط سايه افكند و در گسترش رفتار محترمانه با فرزندان تاءثير گذارده . يك نمونه از اين كلمات ، كه پيامبر(ص ) توصيه فرموده اند، چنين است كه : اگر كسى به همسرش بگويد: ((تو را دوست دارم ⁽⁵¹⁾ )) اين جمله هرگز از دل او خارج نخواهد شد.
ابراز محبتهاى قلبى و احترام به شخصيت همسر و گفتگوهاى مسرّت بخش ، موجب علاقه مندى زن به زندگى مشترك در پرتو ارزشهاى والاى اخلاقى و معنوى خواهد شد. چرا كه در اين بناى استوار و مقدس خانواده ، زن از شوهر تعهدى محكم و استوار گرفته است :
و اخذن منكم ميثاقا غليظا.
((و زنان از شما عهد و پيمانى محكم گرفته اند. ⁽⁵²⁾ ))
در اين ارتباط، مرد نقش . مسؤ وليتى بارزتر به عهده دارد؛ چرا كه قوام دهنده بناى مقدس زندگى خانواده است :
الرجال قوامون على النساء بما فضل الله بعضهم على بعض و بما انفقوا من اموالهم ؛
((مردان قوام دهنده و عهده دار كارهاى زنان اند. به آن جهت كه خداوند بعضى را بر بعضى برترى داده و از آن جهت كه از اموال خود نفقه مى دهند. ⁽⁵³⁾ ))
پيامبر اكرم (ص ) با كرامت و بزرگوارى در بذل عواطف و احترام ، روابطى گرم و صميمانه و محيطى سرشار از اميد و اطمينان به وجود مى آورند و مى فرمايند:
خير كم لاهله و انا خير كم لاهلى ⁽⁵⁴⁾ .
((بهترين شما كسى است كه براى خانواده اش بهتر است و من از همه شما براى خانواده ام بهترم .))
فالصالحات قانتات حافظات للغيب بما حفظ الله .
((پس زنان شايسته فروتنانى تابع هستند كه در غياب همسر خود، اسرار او را در برابر حقوقى كه خداوند قرار داده ، حفظ مى نمايند. ⁽⁵⁵⁾ ))
ويژگيهاى ارتباط سالم زن و شوهر
1- بخشى از اوقات خود را در زندگى شبانه روزى ، مخصوص ارتباط با خانواده خود قرار مى دهند.
2- در ارتباط متقابل خود با همسر، همواره احترام متقابل را حفظ مى كنند و هر يك وظيفه مجزا و متفاوت به عهده داشته كه تكميل و تكوين خانواده ، موهون تلاش هر دو است .
3- در ارتباط كلامى ، با لحنى محبت آميز و با نيتى خير خواهانه وارد مى شوند
4- اشكالها و انتقادها را دور از حضور فرزندان بازگو و حل و فصل مى كنند.
5- انتقادها با رعايت احترام در حد ظرفيت طرف مقابل عنوان مى شود بطورى كه به حيثيت وى ، لطمه وارد نمى كند.
6- انتقاد با اظهار جنبه هاى قوت و تكيه روى نقاط مثبت آغاز و زمان فرصت اصلاح به يكديگر داده مى شود.
7- در ابراز احساسات ، انتقادها و ارشادات ، شخصيّت و عزت و نفس فرد، همواره حفظ مى شود.
8- طرفين ممكن است از اشتباهاى يكديگر اطلاع داشته باشند، ولى بزرگوارانه آنها را ناديده مى گيرند⁽⁵⁶⁾ .
9- در صورتى كه طرف مقابل خطا كار است ، اين سخن على (ع ) را آويزه گوش نموده است كه با سكوت او را عقوبت و يا اصلاح كند: اعقل الناس من لايتجاوز الصمت فى عقوبة الجهال ⁽⁵⁷⁾
((داناترين مردم كسى است كه در عقوبت ناآگاهان ، از سكوت تجاوز نكند.))
10- در اظهار انتقاد همواره حس عيب پوشى و رازدارى را بر اساس : هن لباس لكم و انتم لباس لهن ؛ ⁽⁵⁸⁾ آنها پوشش شمايند و شما پوشش آنهاييد.⁽⁵⁹⁾ همواره حفظ كرده و گاهى اوقات سكوت و خاموشى را سازنده تر از سخن گفتن مى بينند.⁽⁶⁰⁾
11- اوقات خوش خانه در ارتباط با يكديگر، به سخنان و گفتارى كه موجب رشد و تعالى شخصيت خود و فرزندان مى شود، صرف مى گردد. يكى از لحظات مسرّت بخش و معنوى يك خانواده در ارتباطى سالم ، هنگامه نماز است ، آن گاه كه تمام اهل خانه با دلى آكنده از محبت و سرشار از عشق ، روى به درگاه خدا به نماز مى ايستند و با دلى خاضع و خاشع ندا در مى دهند:
رب اجعلنى مقيم الصلوة و من ذريتى ربنا و تقبل دعاء.
((پروردگارا، مرا از بر پاى دارندگان نماز قرار ده ، پروردگارا دعاى مرا بپذير.⁽⁶¹⁾ ))
از آن جايى كه مردان در اين ارتباط مسؤ وليت مديريت خانواده را به عهد دارند، بايد از حلم و بردبارى و عفو و گذشت بسيار برخوردار باشند، قرآن مى فرمايد:
و ان تعفوا و تصفحوا و تغفروا فان الله غفور رحيم انما اموالكم و اولادكم فتنه و الله عنده اجر عظيم فاتقوا الله ما استطعتم و اسمعوا و اطيعوا و انفقوا الله ما استطعتم و اسمعوا و اطيعوا و انفقوا خيرا لانفسكم و من يوق شح نفسه فاولئك هم المفلحون .
((و اگر عفو كنيد و چشم بپوشيد و از خطاهايشان درگذريد، خداوند آمرزنده و مهربان است . جز اين نيست كه اموال و فرزندان شما وسيله آزمايش شما هستند و حال آنكه پاداش بزرگ نزد خدا است . پس تا مى توانيد تقوا پيشه كنيد. بشنويد و اطاعت كنيد و به سود خود از مالتان انفاق كنيد و آنان كه از حرص نفس خويش در امان مانده اند رستگارند.⁽⁶²⁾ ))
در هر صورت مدير خانواده مسؤ وليت بيشترى در گرمى و شادابى خانواده به عهده دارد و اگر هم گاهى نقاط ضعفى و يا اشكالى به ذهنش خطور مى كند، بايد توجه داشته باشد كه خداوند در قرآن مردان ، را اين گونه راهنمايى و هدايت نموده است :
و عاشروهن بالمعروف فان كرهتموهن فعسى ان تكرهوا شيئا و يجعل الله فيه خيرا كثيرا
((با زنان به نيكى رفتار كنيد و اگر شما از آنان ناخشنوديد، بايد توجه داشته باشيد كه چه بسا چيزى را شما خوش نداريد و خداوند در آن خير بسيارى قرار داده است .⁽⁶³⁾ ))
البته در اين باره مسؤ وليت ، تحمل ، بردبارى و تبعيت زن در مقابل شوهر نيز مورد تاءكيد واقع شده است .⁽⁶⁴⁾
ويژگيهاى ارتباط ناسالم زن و شوهر
1- اصرار و پافشارى در سخن خود
2- ديگرى را مقصر و خود را بى عيب و نقص دانستن
3- اصرار و پافشارى بر بيگناهى خويش
4- سرزنش كردن و طعنه زدن .
5- خود را بالاتر از ديگران پنداشتن
6- مسخره كردن
7- احساسات طرف مقابل را درك نكردن و احساس همدردى و همدلى نكردن
8- بالحن نامناسب و خشن سخن گفتن ⁽⁶⁵⁾
9- هميشه حالت تدافعى به خود گرفتن
10- جواب انتقاد را با انتقاد پاسخ گفتن
11- شخصيت و حرمت ديگرى را در نظر نگرفتن
12- توهين كردن ⁽⁶⁶⁾
13- نقطه ضعيف طرف را رو كردن
14- به جاى برخورد مؤ دبانه با مشكل ، شخصيّت مقابل را زير سؤ ال بردن
15- توجهى به سخنان و گفتار طرف مقابل نكردن
16- نارضايتى را بطور مستقيم بالفظى زننده ابراز كردن
17- مخاصمه ، مجادله و مشاجره كردن ⁽⁶⁷⁾
18- سؤ ظن داشتن
19- عزت نفس ديگرى را لكه دار كردن
20- نيكى را با بدى پاسخ گفتن
21- خرده گيريهاى پياپى ، انتقادها، تهديدها، تذكرات مكرر، وارسى كردنها، علت يابيهاى بى مورد و دخالت كردن هاى بيجا، همه زمينه ايجاد ارتباط سالم را بكلى از بين مى برد.
اذا سميتم الولد فاكرموه و اوسعواله فى المجالس ولاتقبدواله وجها. پيامبراكرم (ص )
((وقتى مام فرزند را مى آوريد او را گرامى داريد و در مجلس جا برايش باز كنيد و به او روترش نكنيد.)) جامع الاخبار124