انسان آفريده شده است تا در اين جهان كار كند و هر كارگرى بايد راه مشخصى داشته باشد كه بر طبق آن كار خود را انجام دهد؛ چرا كه هرج و مرج انسان را به سعادت نمى رساند. خدا انسان را آفريد و پنهان و آشكار، قوت و ضعف و سود و زيان او را مى داند. بنابراين ، بايد خدا نخستين مرجع براى تعيين راهى باشد كه لازم است انسان در كار خود از اين راه حركت كند. چنان كه در اتومبيل ، هواپيما و ساير ابزار آلات نيز چنين است ؛ يعنى در نحوه به كارگيرى و استفاده از اين وسايل بايد به سازنده آنها مراجعه كرد؛ زيرا او به مصالح و مفاسد آنها داناتر از ديگران است . ترديدى نيست كه اعلام و تبليغ راه خدا براى بندگان او، به پيامبران او منحصر مى شود؛ زيرا آنان به سان زبان و بيان خدا هستند و معناى وحى نيز عينا همين است . اگر كسى بخواهد به طور مفصل اين موضوع را بداند، بايد به كتاب ما، الاسلام و العقل ، بخش ((نبوت و عقل )) رجوع كند.
و هذا كتاب اءنزلناه مبارك مصدق الذى بين يديه . ((هذا)) اشاره است به قرآن كريم . معناى آيه اين است : همان گونه كه تورات را بر موسى نازل كرديم ، همچنين اين قرآن را بر محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) نازل كرديم . اين كتاب براى كسانى كه احكام و اسرار آن را فرا گيرند و بدان عمل كنند، سود و منفعت فراوان دارد. و نيز قرآن كتابهاى آسمانى را، كه قبلا بر پيامبران خدا فرو فرستاده شده اند، تصديق مى كند. امام على (عليه السلام ) فرمود: ((قرآن بياموزيد كه بهترين سخن است . آن را درك كنيد كه بهار دلهاست ؛ با نورش شفا بجوييد كه شفاى سينه هاست . و زيبا تلاوتش كنيد كه بهترين قصه هاست )).
ولتنذر اءم القرى و من حولها. مراد از ام القرى مكه است و بدان سبب مكه بدين نام ، ناميده شد كه نخستين خانه براى پرستش ‍ خدا در آن ساخته شد. برخى از خاورشناسان و پيش از آنها يهوديان بر اين پندارند كه محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) تنها براى اعراب فرستاده شد و به آيه مذكور استدلال مى كنند؛ اما آيه 107 از سوره انبياء را ناديده مى گيرند: ((و نفرستاديم تو را جز اين كه مى خواستيم به مردم جهان رحمتى ارزانى داريم ،. و نيز آيه 28 از سوره سباء را: ((تو را به پيامبرى نفرستاديم ، مگر بر همه مردم ؛ مژده دهنده و بيم دهنده ، ولى بيشتر مردم نمى دانند)). منبع قرآن يك چيز است و برخى از آيات قرآن ، برخى ديگر را تفسير مى كنند و اين دو آيه ، آيه و لتنذر ام القرى و من حولها را تفسير مى كنند؛ بدين ترتيب كه مقصود از آن اين است كه دعوت اسلامى در ابتدا از شهر صاحب اين دعوت ، يعنى مكه آغاز مى شود، تا اين كه ياران و پيروانى پيدا كند و آنها اين دين را به نقاط مختلف جهان مژده دهند؛ چنان كه هر دعوت همگانى ، براى اولين بار از محلى آغاز مى شود كه در آن زاده شده است ، آن گاه به ساير مناطق سرايت مى كند.
به علاوه ، از طريق تواتر ثابت شده كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به تمام پادشاهان و سران ، نامه نوشت و آنها را به اسلام فرا خواند كه در راءس آنان ، كسرى پادشاه ايران و قيصر امپراتور روم قرار داشتند. خاورشناسان اين مطلب را به خوبى مى دانند؛ اما برخى از آنان ، دانسته خود را پنهان مى كنند.
والذين يؤ منون بالاخرة يؤ منون به . ضمير ((به )) به قرآن بر مى گردد. هر كس كه قرآن را به دور از گرايش هاى مادى و با كمال دقت بخواند، يقينا دستاوردى نصيب او خواهد شد؛ اگر به خدا و رسول او و روز قيامت ايمان داشته باشد ايمان وى افزوده خواهد شد. اگر تنها به خدا ايمان داشته باشد (و قرآن بخواند) به وحى و روز قيامت ايمان خواهد آورد. و اگر به خدا و قيامت ايمان داشته باشد و مسئله وحى را نپذيرد، به پيامبران و كتابهاى آسمانى به ويژه به نبوت محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) و قرآن ايمان مى آورد. و اگر به خدا كافر باشد، به او ايمان مى آورد؛ زيرا قرآن دلايل آنچه را او منكر است عرضه و او را تشويق مى كند كه درباره اين دلايل دقت و تامل نمايد و همين دليل ها فرد پژوهشگر منصف را به يقين و ايمان مى رساند. و هم على صلاتهم يحافظون ؛ آنان مراقبت نمازهاى خويشند تا رابطه اى محكم و هميشگى با خدا داشته باشند. در اين جا، از ميان عبادات ، تنها نماز را ياد كرده ؛ زيرا نماز ستون دين و پايه ايمان است و نمازگزار اخلاصمند را از فحشا و منكر باز مى دارد.

دروغ بستن به خدا

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوْحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنَزلَ اللّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلآئِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ (93)وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُم مَّا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاء ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَى مَعَكُمْ شُفَعَاءكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاء لَقَد تَّقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنكُم مَّا كُنتُمْ تَزْعُمُونَ (94)
كيست ستمكارتر از آن كس كه به خدا دروغ بست يا گفت كه به من وحى شده و حال آن كه به او هيچ چيز وحى نشده بود و آن كس ‍ كه گفت : من نيز همانند آياتى كه خدا نازل كرده است ، نازل خواهم كرد؟ اگر ببينى آن گاه كه اين ستمكاران در سكرات مرگ گرفتارند و ملائكه بر آنها دست گشوده اند كه ، جان خويش بيرون كنيد. امروز شما را به عذابى خوار كننده عذاب مى كنند و اين ، به كيفر آن است كه درباره خدا به ناحق سخن مى گفتيد و از آيات او سرپيچى مى كرديد. (93) هر آينه ، تنها و تنها، آن سان كه در آغاز شما را بيافريديم ، نزد ما آمده ايد كه حالى كه هر چه را ارزانى تان داشته بوديم پشت سر نهاده ايد و هيچ يك از شفيعانتان را كه مى پنداشتيد با شما شريكند همراهتان نمى بينيم . از هم بريده شده ايد و پندار خود را گم گشته يافته ايد. (94)

واژگان :

الغمرات : جمع غمرة به معناى شدت .
الهون به ضم هاء: ذلت و خوارى و به فتح هاء، نرمى و آسانى .

اعراب :

افترى على الله كذبا ((كذبا)) مفعول مطلق است ؛ نظير ((جلست قعودا)). ((من قال ساءنزل )) عطف است بر ((ممن افترى )) و به معناى : ((و ممن قال ساءنزل )) مى باشد. ((اذ الظالمون ))، ((اذ)) ظرف و در محل نصب به ((ترى )). ((الظالمون )) مبتدا و ((فى غمرات )) متعلق به محذوف و خبر مبتدا. ((الملائكة )) مبتدا و ((باسطوا اءيديهم )) خبر. جمله ((اءخرجوا اءنفسكم )) مفعول براى قول محذوف و تقدير: ((يقولون اءخرجوا)) است . ((فرادى )) حال از واو ((جئتمونا)) و غير منصرف مى باشد، از باب تشبيه به ثلاث و رباع . ((كما خلقناكم ))، كاف در ((كما)) به معناى مثل و در محل نصب است ؛ زيرا صفت براى مفعول مطلق محذوف مى باشد؛ يعنى : مجيئا مثل مجيئكم اول مرة . فاعل ((تقطع )) محذوف است و سياق كلام بر آن دلالت دارد و تقدير: ((تقطع الوصل )) بوده است . ((بينكم )) ظرف و منصوب به ((تقطع )).

تفسير :

و من اءظلم ممن افترى على الله كذبا. افترا به معناى دروغ بستن به خداست ؛ بدين ترتيب كه كسى چيزى را جعل كند و به خدا نسبت دهد، در حال يكه هيچ منبعى براى آن نداشته باشد، نه از كتاب خدا، نه از سنت پيامبر او و نه از عقل . افتراى به خدا با يكى از كارهاى زير مصداق مى يابد.
1. كسى حلال خدا را حرام كند.
2. حرام خدا را حلال كند.
3. عمدا خدا را به چيزى وصف كند كه در او نيست .
4. شريكان ، رقيبان ، دختران و پسرانى براى خدا قرار دهد.
5. ادعاى نبوت كند، در حالى كه پيامبر نباشد و خداوند در اين آيه ، به همين امر اشاره مى كند: اءو قال اءوحى الى و لم يوح اليه شى ء. اين جمله عطف است بر جمله افترى على الله كذبا و اين ، از باب عطف خاص بر عام است . همچنين جمله و من قال ساءنزل مثل ما اءنزل الله نيز عطف است بر ((افترى على الله )) و معناى آن اين است : اين ملعون ادعا مى كند، مى تواند كتابى را تاءليف كند كه در عظمت همانند قرآن باشد (بر خداوند دروغ بسته است .) برخى مى گويند: وى عبدالله بن سعد بن ابى سرح است . برخى ديگر مى گويند: او نضربن حارث است .
خلاصه سخن اين كه هر كس چيزى را به خدا نسبت دهد و دليلى از قرآن يا سنت و يا عقل بر آن نداشته باشد، افترا زننده و دروغگويى خواهد بود كه استحقاق سرزنش و عذاب را دارد.
ولو ترى اذ الظالمون فى غمرات الموت والملائكة باسطوا اءيديهم . مراد از ((غمرات الموت )) سكرات و رنج هاى مرگ است . اما مفسران در معناى و الملائكة باسطوا اءيديهم اختلاف نظر دارند: آيا مراد اين است كه ملائكه حقيقتا دست هاى خود را در هنگام احتضار به سوى انسان دراز مى كنند و يا اين جمله صرفا براى مجسم كردن حالات وحشتناك مرگ و كنايه از آن است ؟ ما دليلى براى مطرح كردن اين نزاع نمى بينيم ؛ زيرا عقل وجود ملائكه را نفى نمى كند و نيز اين كه براى آنان دستانى باشد كه به سوى آدمى دراز كنند و زبانى باشد كه با آن سخن گويند، هيچ منافاتى با حكم عقل ندارد و در حالى كه وحى هم اين موضوع را تاييد مى كند پس باى آن را تصديق كرد و اين اصلى است كه تمامى علماى مسلمان در اثبات عقيده و شريعت اسلامى بر آن تكيه مى كنند.
اءخرجوا اءنفسكم اليوم تجزون عذاب الهون بما كنتم تقولون على الله غير الحق و كنتم عن آياته تستكبرون . اين جمله تماما سخن ملائكه است كه با آن ، دروغگويان را در هنگامى كه از دنيا مى روند مورد خطاب قرار مى دهند. اين سخن سرزنشى است براى اين دروغگويان ، به جهت اين كه بر خدا دروغ بسته و حق را انكار كرده اند. در حديث آمده است : ((كسى كه بميرد قيامتش ‍ برپا شده است )). از اين جاست كه ، برخى از عارفان مى گويند: براى انسان دو قيامت است : قيامت كوچك ، كه مرگ است ، و قيامت بزرگ ، كه روز رستاخيز مى باشد. سرزنش ملائكه به كسانى كه به خدا دروغ مى بندند آن است كه آنها را هنگام مرگ از حالت هاى وحشتناك قيامت مى ترسانند. امام على (عليه السلام ) فرمود: ((مرگ براى انسان با ايمان به سان كندن لباس چركين و باز كردن قيدها و زنجيرها و به جاى آن ، پوشيدن بهترين لباس و سكنا گزيدن در ماءنوس ترين منزل است . همين مرگ براى كافر، به سان كندن لباس زيبا و به جاى آن پوشيدن آلوده ترين و بهترين لباس و نيز انتقال از ماءنوس ترين منزل به وحشتناك ترين آن و به بزرگ ترين عذاب است )).
و لقد جئتمونا فرادى كما خلقناكم اءول مرة . ((جئتمونا)) به صيغه ماضى اما به معناى آينده است ؛ يعنى ((تجيئوننا)). معناى آيه اين است : انسان در فرداى قيامت ، پروردگارش را طورى ملاقات مى كند كه گويى تازه از شكم مادرش بيرون آمده است و با خود هيچ چيز ندارد. آرى ، چه قدر خوب بود كه انسان همان گونه كه از زمين بيرون آمده بود در زمين وارد مى شد (دفن مى شد): نه چيزى به نفعش بود و نه چيزى بر ضرر او؛ زيرا وى وقتى از زمين بيرون آمد نه طلبكار بود نه بدهكار؛ لكن وقتى به زمين بر مى گردد مسئوليت تمام كارهايى را كه پيش تر انجام داده ، به عهده دارد؛ اما خوشبختانه كسى كه از او بازپرسى مى كند عادل است و بر هيچ فردى ستم نمى كند و با هر كس بر طبق كارهايى كه در دنيا انجام داده رفتار مى كند. اگر كار نيك انجام داده ، او را به نيكى پاداش ‍ مى دهد و اگر كار زشت انجام داده ، وى را مجازات مى كند.
كسانى كه به قيامت معتقدند در اين باره ، اختلاف نظر دارند كه ، آيا انسان تنها با روح خود محشور مى شود و يا روح و بدن هر دو؟ ظاهر آيه كما خلقناكم اءول مرة دلالت دارد كه انسان با روح و بدن خود هر دو محشور مى شود؛ زيرا وى در آغاز با روح و بدن آفريده شده است : ((... و چنان كه نسختين بار بيافريديم آفرينش از سر گيريم . اين وعده اى است كه بر آوردنش بر عهده ماست )).⁽¹⁰¹⁾
و تركتم ما خولناكم وراء ظهوركم . انسان در حالى كه خانواده ، اطرافيان ، ثروت و سلطنت را بر جاى مى گذارد، به زمين بر مى گردد. و ما نرى معكم شفعاءكم الذين زعمتم اءنهم فيكم شركاء. شفيعانى را كه خيال مى كرديد، شريكان خدا مى باشند، نظير بت ها، ستارگان و ديگر مفسدان و گمراه كنندگانى كه آنها را پرستش مى كرديد، امروز با شما نمى بينيم . (لقد تقطع بينكم ؛) هيچ رابطه اى ميان شما و چيزهايى كه در دنيا داشتيد باقى نمانده است . و ضل عنكم ما كنتم تزعمون ؛ تمام ادعاهايتان درباره كسانى كه آنها را شريك خدا و يا شفاعت كننده در نزد او مى پنداشتيد، بر باد رفت و پس از آن كه حقيقت برايتان آشكار گرديد نااميد شديد. آرى ، خوشبخت كسى است كه خشنودى و آمرزش خداى را به دست آورد.

بيرون آمدن زنده از مرده

إِنَّ اللّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ ذَلِكُمُ اللّهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ (95)فَالِقُ الإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ (96)وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُواْ بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (97)وَهُوَ الَّذِيَ أَنشَأَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ (98)وَهُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّتَرَاكِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ انظُرُواْ إِلِى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ إِنَّ فِي ذَلِكُمْ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (99)
خداست كه دانه و هسته را مى شكافد و زنده را از مرده بيرون مى آورد و مرده را از زنده بيرون مى آورد. اين است خداى يكتا. پس ، از كجا باز مى گردانندتان ؟ (95) شكافنده صبحگاهان است و شب را براى آرامش قرار داد و خورشيد و ماه را براى حساب كردن اوقات . اين است تقدير خداى پيروزمند دانا. (96) اوست خدايى كه ستارگان را پديد آورد تا به آنها در تاريكى هاى خشكى و دريا، راه خويش را بيابيد. آيات را براى آنان كه مى دانند به تفصيل بيان كرده ايم . (97) و اوست خداوندى كه شما را از يك تن بيافريد. سپس شما را قرارگاهى است و وديعت جايى است . آيات را براى آنان كه مى فهمند، به تفصيل بيان كرده ايم . (98) اوست خدايى كه از آسمان باران فرستاد و بدان باران هرگونه نباتى را رويانيديم و از آن نبات ساقه اى سبز و از آن دانه هايى بر يكديگر چيده شده و نيز از جوانه هاى نخل ، خوشه هايى سر فرو هشته پديد آورديم و نيز بستان هايى از تاك ها و زيتون و انار، همانند و ناهمانند. به ميوه هايش ‍ آن گاه كه پديد مى آيند و آن گاه كه مى رسند بنگريد كه در آنها نشانه هاست براى آنان كه ايمان مى آورند. (99)

واژگان :

فلقه فلقا و فرقه فرقا و فتقه فتقا: هر سه يك معنا دارد: شكافت آن را شكافتنى .
الاصباح : مصدرى است كه صبح را به آن ناميده اند. فلقه ؛ يعنى او را از تاريكى بيرون آورد.
السكن : چيزى كه در آن سكونت شود، نظير خانه . اين واژه از سكون ، متضاد حركت گرفته شده است .
الحسبان به ضم حا: وسيله شمارش اشيا و اوقات .
المستقر: قرارگاه .
المستودع : جاى وديعت .
متراكب : برخى بالاى برخى ديگر - از ريشه ركوب گرفته شده - همانند روى هم قرار گرفتن دانه هاى گندم و جو در خوشه هايشان و همانند دانه هاى انار و صنوبر و در حالى كه رسيده اند.
الطلع : جوانه درخت نخل .
قنوان : جمع قنو، به معناى خوشه ميوه .
دانية : نزديك ، در دسترس .
المشتبه و المتشابه : هر دو واژه يك معنا دارد و آن اين كه برخى از گياهان از لحاظ رنگ ، مزه و شكل ، با برخى ديگر همانند و برخى ناهمانند.
الينع : رسيده . گفته مى شود: ((اءينعت الثمرة ))، زمانى كه ميوه رسيده باشد.

اعراب :

((الشمس )) مفعول اول براى فعل محذوف و ((حسبانا)) مفعول دوم ، يعنى جعل الشمس و القمر حسبانا. ((مستقر)) مبتدا و خبر آن محذوف و تقدير: ((فمنها مستقر)) مى باشد و همچنين است ((مستودع )). ضمير ((منه )) اول به ((نبات )) بر مى گردد و ضمير ((منه )) دوم به ((خضر)). ((متراكبا)) صفت براى ((حبا)). ((من النخل )) متعلق به محذوف و خبر براى ((قنوان )). ((من طلعها)) بدل از ((من النخل )) با اعاده حرف جر. ((دانية )) صفت براى ((قنوان )). ((جنات )) منصوب و عطف است بر ((نبات كل شى ء)) و تقدير: و اءخرجنا جنات من اعناب است . ((من اعناب )) متعلق به محذوف و صفت براى ((جنات )). ((الزيتون )) و ((الرمان )) عطف است بر ((نبات ))؛ يعنى و اءخرجنا به الزيتون و الرمان . ((مشتبها)) حال از كليه گياهانى كه در قبل نام برده شده است .

تفسير :

در اين آيه نمونه هايى از شگفتى هاى آفرينش ياد شده كه جز خدا كسى آنها را نساخته است . اين آفريده ها به گونه اى انكارناپذير بر وجود خدا و عظمت او دلالت دارد. اين نمونه به ترتيب زير ذكر شده اند:
1. ان الله فالق الحب والنوى . وقتى دانه گندم يا هسته خرما را به عنوان مثال در داخل زمين قرار مى دهند، اين دانه يا هسته ، هر كدام هم از قسمت بالا و هم از قسمت پايين شكافته مى شود. از قسمت پايين ريشه هايى بيرون مى آيد و در زمين فرو مى رود و از قسمت شكافتگى بالا درختى مى رويد كه به سوى فضا كشيده مى شود و آن گاه ، دانه و هسته از بين مى روند و مجموع قسمت بالا و قسمت پايين به صورت يك تَن در مى آيد كه مقدارى در زمين و مقدارى از آن در هوا قرار دارد. ترديدى نيست كه اين فعل و انفعالات به صورت مستقيم به عوامل طبيعى نسبت داده مى شود؛ زيرا او طبيعت را آفريده و هر سببى را ساخته و ماده نخستين را با فرمان ((كن فيكون )) به وجود آورده است .

حيات چگونه به وجود آمد؟