فباءى حديث بعده يؤ منون . ضمير ((بعده )) به قرآن بر مى گردد. بيانى رساتر و دليلى نيرومندتر از قرآن وجود ندارد و كسى را كه دلايل خدا قانعش نسازد، چيزى او را قانع نخواهد كرد. من يضلل الله فلا هادى له . معناى اين جمله را پيش تر در تفسير آيه 178 از همين سوره بيان كرديم . و يذرهم فى طغيانهم يعمهون ؛ يعنى خدا آنها را رها مى كند تا در گمراهى سرگردان بمانند و آنها را تا مدتى مهلت مى دهد و آن گاه به سبب كارهايى كه در قبل انجام داده اند مجازاتشان مى كند. در اين مهلت دادن ، هيچ گونه ستمى وجود ندارد؛ زيرا پس از بيان و هشدار و پس از نااميد شدن از بازگشت و هدايت آنها آمده است .

پرسش درباره قيامت

يَسئَلُونَك عَنِ الساعَةِ أَيّانَ مُرْساهَا قُلْ إِنّمَا عِلْمُهَا عِندَ رَبى لا يجَلِّيهَا لِوَقْتهَا إِلا هُوَ ثَقُلَت فى السمَوَتِ وَ الأَرْضِ لا تَأْتِيكمْ إِلا بَغْتَةً يَسئَلُونَك كَأَنّك حَفِىّ عَنهَا قُلْ إِنّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللّهِ وَ لَكِنّ أَكْثَرَ النّاسِ لإ؛ححّّ يَعْلَمُونَ(187)
قُل لا أَمْلِك لِنَفْسى نَفْعاً وَ لا ضراّ إِلا مَا شاءَ اللّهُ وَ لَوْ كُنت أَعْلَمُ الْغَيْب لاستَكثرْت مِنَ الْخَيرِ وَ مَا مَسنىَ السوءُ إِنْ أَنَا إِلا نَذِيرٌ وَ بَشِيرٌ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ(188)
درباره قيامت از تو مى پرسند كه چه وقت فرا مى رسد. بگو: علم آن نزد پروردگار من است . تنها اوست كه چون زمانش فرا رسد آشكارش مى سازد. فرا رسيدن آن بر آسمانيان و زمينيان پوشيده است ، جز به ناگهان بر شما نيايد. چنان از تو مى پرسند كه گويى تو از آن آگاهى . بگو: علم آن نزد خداست ، ولى بيشتر مردم نمى دانند. (178) بگو: من مالك سود و زيان خود نيستم ، مگر آنچه خدا بخواهد و اگر علم غيب مى دانستم بر خبر خود بسى مى افزودم و هيچ شرى به من نمى رسد. من كسى جز بيم دهنده و مژده دهنده اى براى مومنان نيستم . (188)

واژگان :

الساعة : در لغت ، جزئى اندك از زمان كه مشخص نباشد و در عرف ، يك جزء از 24 جزء شبانه روز. در اين جا مراد از ساعت ، زمانى است كه در آن جهان نابود مى شود و تمام مردم مى ميرند.
مرساها: اثبات شدن و وجود پيدا كردن آن ، از ((رسا الشى ء)) گرفته شده است يعنى ؛ ثابت شد و تحقيق پيدا كرد.
الحفى : كسى كه زياد مى پرسد (آگاهى دارد.)

اعراب :

((ايان )) اسم مبنى ؛ زيرا در بر دارنده معناى حرف استفهام است و با آن از زمان پرسيده مى شود. در اين جا محلش رفع ، خبر مقدم و ((مرساها)) مبتداى موخر. ((بغتة )) حال از ضمير در ((تاءتيكم ))، كه به ((الساعة )) بر مى گردد.

تفسير :

يساءلونك عن الساعد اءيان مرساها قل انما علمها عند ربى لا يجليها لوقتها الا هو. مراد از ساعت ، خراب شدن جهان و مردن خلايق است .
((يجليها))؛ يعنى آشكار مى كند و بروز مى دهد آن را. لام در ((لوقتها)) براى توقيت است ؛ نظير: اءقم الصلوة لدولك الشمس . ظاهر آيه نشان مى دهد كه گروهى از پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) پرسيدند: چه وقت روز قيامت برپا مى شود؟ خدا به او دستور داد كه به آنان بگويد: قيامت از امورى است كه شناخت آن در توان بشر نيست و علم آن به خدا اختصاص ‍ دارد و اوست كه آن را در هنگامه معين خود آشكار مى سازد. ثقلت فى السموات والاءرض . وقوع قيامت بر اى اهل آسمان ها و زمين بسيار سنگين خواهد بود؛ زيرا اين روز بسيار بزرگ و سخت است . (لا تاءتيكم الا بغتة )؛ بدون اعلام قبلى خواهد آمد.
يساءلونك كاءنك حفى عنها. گويى تو به پرسيدن از قيامت اهميت مى دهى ؛ چنان كه آنها اهميت مى دهند. البته ، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) به دانستن قيامت و اين كه چه وقت برپا مى شود، اهميت نمى داد، بلكه تنها به عمل براى اين روز و بيم دادن از آن اهميت مى داد و رهايى يافتن از وحشت آن را با عمل شايسته مربوط مى كرد، و به همين جهت ، درباره آن از پروردگارش نمى پرسيد. گفته اند: مردى اعرابى از آن حضرت پرسيد: روز قيامت كى برپا مى شود؟ پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: براى آن چه چيزى آماده كرده اى ؟ او با اين پاسخ مى خواست به آن عرب بفهماند كه بر تو سزاوارتر آن است كه درباره آنچه تو را از آن رهايى مى بخشد بپرسى و نه درباره وقت و شكل آن ؛ چه ، هرگاه خردمند بيمار شود، نمى پرسد، چگونه با اين بيمارى مى ميرد؟ بلكه مى پرسد: چه چيزى باعث بهبودى او از اين بيمارى مى شود؟ خداوند بار ديگر مى فرمايد: قل انما علمها عند الله تا تاكيد كند كه علم روز قيامت تنها منحصر به اوست و نيز بدين منظور كه مقدمه اى باشد براى اين سخن او: ولكن اءكثر الناس لا يعلمون ؛ بسيارى از مردم نمى دانند كه علم به وقوع روز قيامت تنها در نزد خدا آفريننده آن است و هيچ كسى را از آن آگاهى نمى دهد.

پيامبر و دانستن غيب

قل لا اءملك لنفسى نفعا ولا ضرا الا ما شاء الله . اين عقيده مسلمانان به بهترين آفريدگار خدا، پيامبرشان ، محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) است كه او مالك چيزى براى خود نيست ، تا چه رسد به اين كه مالك براى ديگران باشد. اين اعتقاد درباره محمد (صلى الله عليه و آله و سلم )، نتيجه حتمى عقيده توحيد است .
ولو كنت اءعلم الغيب لا ستكثرت من الخير و ما مسنى السوء. واژه ((غيب )) تنها بر معناى خودش دلالت ندارد، بلكه نشان مى دهد كه دانستن غيب به خدا اختصاص دارد.
به علاوه ، نزديك ترين مردم به خدا براى نسل هاى بشرى اعلان مى دارد كه او در برابر غيب يك بشر است و در اين جهت ، ميان او و ديگر مردم هيچ تفاوتى وجود ندارد. وانگهى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) تنها به اين اعلان بسنده نمى كند، بلكه براى اثبات آن به حس و وجدان استدلال مى كند، بدين ترتيب كه اگر او غيب مى دانست ، از سرنوشت امور آگاهى داشت و در اين صورت ، كارى را كه پايانش خوب است انجام مى داد و آنچه را پايان بد دارد انجام نمى داد، و در نتيجه در اين دنيا گرفتار حوادث ناگوار و ناخوشايند نمى شد.
براى اين كه كسى ايراد نكند: چگونه محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) غيب نمى داند، در حالى كه او پيامبر مقرب در پيشگاه خداوند است ؟ محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) بر طبق فرمان خداوند فرمود: ان اءنا الا نذير و بشير لقوم يؤ منون . در اين كه او پيامبر خداست ترديدى نيست ؛ لكن وظيفه پيامبر تنها اين است كه پيام هاى پروردگار مردم را به آنان برساند، گناهكار را از مجازات بترساند و فرمانبردار را به پاداش مژده دهد؛ اما دانستن غيب و نيز آگاهى از سود و زيان تنها در دست خداست . اين كه در آيه ، مژده و بيم را به مومنان اختصاص داده ، با اين كه اين دو براى همگان مى باشند، بدان سبب است كه از مژده و بيم ، تنها كسانى سود مى برند كه به حق ايمان آورند؛ اما براى فردى كه از منطق پيروى نمى كند، هيچ چيزى سود نخواهد داشت .
سوال : در سيره پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و كتابهاى حديث آمده است : محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) از امور غيب بسيار خبر داده است . برخى از اين غيب گويى ها عبارتند از: اين كه مسلمانان پس از او بر روم و ايران چيره مى شوند و به زودى سلمان فارسى تاج كسرى را بر سر خواهد نهاد و چنين شد. و نيز از مرگ نجاشى ، از شهادت زيد بن حارثه و جعفر بن ابى طالب و عبدالله بن رواحه و همچنين از صداى عوعوى سگ هاى حواءب عليه عايشه ، از جنگ على بن ابى طالب (عليه السلام ) با ناكثين ، قاسطين و مارقين و از شهادت فرزندانش ، حسن و حسين بن على (عليه السلام ) و ديگر موارد خبر دارد. بنابراين ، چگونه مى توان ميان خبر دادن او از امور غيب و سخن او كه فرمود: و لو كنت اءعلم الغيب ، جمع كرد؟
پاسخ : غيب خدا بى نهايت است و اندازه معينى ندارد و اين غيب بر چند نوع است :
1. غيبى كه خدا آن را از بندگانش پنهان مى دارد و هيچ كس را - هر كه باشد - از آن آگاه نمى كند؛ نظير زمان برپا شدن روز قيامت .
2. نوعى كه هر كس را از ميان بندگانش كه بخواهد از آن آگاه مى كند و در آيه 26 از سوره جن به اين نوع اشاره كرده است : ((او داناى غيب است و غيب خود را بر هيچ كس آشكار نمى سازد، مگر بر آن پيامبرى كه از او خشنود باشد)) و نيز در آيه 1789 از سوره آل عمران : ((... و خدا بر آن نيست كه شما را از غيب بياگاهاند؛ ولى برخى از پيامبرانش را كه خود بخواهد بر مى گزيند)).
3. نوعى كه تمام مردم را از آن باخبر مى كند؛ نظير برانگيخته شدن و جمع شدن مردم در روز قيامت و بهشت و دوزخ .
بر اين اساس ، مراد از اين كه غيب تنها در نزد خدا و از آن خداست ، آن است كه نه از طريق تجربه مى توان از غيب آگاهى پيدا كرد، نه از طريق عقل و نه از هيچ راه ديگر، بلكه تنها از طريق وحى الهى مى توان غيب را دانست ؛ و او بر حسب آنچه حكمت و نياز مردم اقتضا كند، هر يك از پيامبرانش را كه بخواهد از غيب خود آگاه مى كند و پيامبر او هم به نوبه خود مردم را از اين غيب ، همان طور كه از خدا دريافت كرده ، باخبر مى سازد. بنابراين ، خبر دادن پيامبر از غيب ، دانستن غيب نيست ، بلكه نقل غيب است از كسى كه غيب مى داند و تفاوت ميان منبع علم و نقل از اين منبع زياد است ؛ زيرا اولى اصل و دومى فرع است . و نيز فرق است ميان كسى كه به طور مستقيم از منبع علم نقل مى كند و كسى كه از اين ناقل نقل مى كند: ((گفتند: منزهى تو. ما را جز آنچه خود به ما آموخته اى دانشى نيست . تويى داناى حكيم )).⁽¹⁸³⁾
اين آيات دليل روشنى است بر بطلان نظريه صوفيان كه مى گويد: امور غيبى از طريق رياضت ، در نفس انسان منعكس مى شود و اين انعكاس را ((علم لدنى )) مى نامند. من نمى دانم كه صوفيه چگونه ميان ايمان به خدا و رسالت محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) و باور داشتن به اين علم لُدنى جمع مى كنند؟
شگفت آورتر از سخن مزبور، گفته ابن عربى در جزء سوم الفتوحات المكيه ، باب 311 است : ((كسى كه مخلصانه خدا را دوست بدارد، مى تواند خود را به هر حقيقتى كه بخواهد از قبيل حيوان ، يا درخت ، يا سنگ و يا آب ، تغيير دهد و اين تغيير عملا تحقق يافته است ؛ زيرا يكى از دوستان اين طريقت (صوفيه ) بر شيخ و مرشدى وارد شد و در برابر او خود را به كف آبى تغيير داد. وقتى به شيخ گفتند: فلانى بر تو وارد شد و بيرون نرفت پس كجاست ؟ شيخ به آنها گفت : اين آب هموست )).

اوست كه شما را آفريد

هُوَ الّذِى خَلَقَكُم مِّن نّفْسٍ وَحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنهَا زَوْجَهَا لِيَسكُنَ إِلَيهَا فَلَمّا تَغَشاهَا حَمَلَت حَمْلاً خَفِيفاً فَمَرّت بِهِ فَلَمّا أَثْقَلَت دّعَوَا اللّهَ رَبّهُمَا لَئنْ ءَاتَيْتَنَا صلِحاً لّنَكُونَنّ مِنَ الشكِرِينَ(189)
فَلَمّا ءَاتَاهُمَا صلِحاً جَعَلا لَهُ شرَكاءَ فِيمَا ءَاتَاهُمَا فَتَعَلى اللّهُ عَمّا يُشرِكُونَ(190)
اوست كه همه شما را از يك تن بيافريد. و از آن يك تن زنش را نيز بيافريد تا به او آرامش يابد. چون با او در آميخت ، به بارى سبك بارور شد و مدتى با آن سر كرد. و چون بار سنگين گرديد، آن دو، الله پروردگار خويش را بخواندند كه اگر ما را فرزندى صالح دهى از سپاسگزاران خواهيم بود. (189) چون خدا آن دو را فرزندى صالح داد، براى او در آنچه به آنها عطا كرده بود شريكانى انگاشتند، حال آن كه خدا از هر چه با او شريك مى سازند برتر است . (190)

تفسير :

اى دو آيه از رويداد ويژه اى كه ميان يك زن و شوهر به وقوع پيوسته است حكايت نمى كند؛ چنان كه ظاهر لفظ اى توهم را پيش ‍ مى آورد. ابدا چنين نيست ، بلكه اين دو آيه از حالت انسان به طور كلى و با صرف نظر از افراد معينى حكايت مى كند. خلاصه اين حكايت و يا اين نمونه از اين قرار است : هرگاه انسان گرفتار سختى شود و يا بخواهد به چيز مورد علاقه اش دست يابد، به خدا روى مى آورد و دعا و زارى مى كند و در دلش با خدا پيمان مى بندد كه هرگاه به مرادش برسد، از او سپاسگزارى و اطاعت كند؛ اما وقتى كه خدا خواسته وى را داد، از پيمان هايش روى برمى تابد. پس از اين مقدمه كه شايسته است اساس فهم اين دو آيه قرار گيرد، اينك به توضيح آن دو مى پردازيم .
هو الذى خلقكم من نفس واحدة و جعل منها زوجها ليسكن اليها. خطاب در ((خلقكم )) متوجه تمامى مردم است و معنايش اين است : اى مردم ! شما همگى از يك نژاد، طبيعت و عنصر هستيد و هيچ تفاوتى ميان شرقى و غربى ، عرب و عجم ، سياه و سفيد، مرد و زن و... نيست ، مسئله زن و مرد مسئله اى كلى است كه تمام نژادها را فرا مى گيرد و به نژاد خاصى منحصر نمى شود. خدا مى گويد: ((و از هر چيزى جفتى بيافريده ايم ، باشد كه عبرت گيريد)).⁽¹⁸⁴⁾ هدف از آفريدن اين جفت مشخص است و آن عبارت است از: حفظ نوع و نيز خداوند بدان سبب براى انسان جفتى از جنس خودش آفريد كه هر يك با ديگرى آرام گيرد و اطمينان پيدا كند و ميان آن دو، رابطه دوستى و مهربانى برقرار شود.
فلما تغشاها حملت حملا خفيفا فمرت به فلما اءثقلت دعوا الله ربهما لئن آتيتنا صالحا لنكونن من الشاكرين . تغشاها: نزديكى كرد شوهر با زن . ضمير مستتر در ((تغشا)) به شوهر بر مى گردد و ضمير ((ها، به زن . ((مرت به )): مدتى با اين بار سر كرد، آن را نينداخت ، سنگين شد و هنگامه زاييدن فرا رسيد. در اين وقت ، هر كدام از پدر و مادر به خداى سبحان روى آورد و در پيشگاه او زارى كرد كه فرزندى صالح ، يعنى فرزندى كه هم از لحاظ خلقت و هم از لحاظ اخلاق كامل باشد برايشان روزى كند و اگر خواسته آنها را اجابت كند، آنها نيز به بهترين وجه ، از پس سپاس اين نعمت برخواهند آمد. (فلما آتاهما صالحا)، همان گونه كه درخواست كرده بودند؛ جعلا له شركاء فيما آتاهما. ضمير ((جعلا)) به زن و شوهر بر مى گردد و ضمير ((اله )) به ((الله )) و مراد از ((آتاهما)) فرزندى است كه آن دو خواسته بودند و معناى آيه چنين است : وقتى خدا فرزند به آنها روزى كرد، گفتند: اين نعمت از بت ها و بركت هاى آنهاست و خدا و پيمانى را كه بسته بودند فراموش كردند. فتعالى الله عما يشركون . تمام كافران و از جمله اين زن و شوهر، شرك مى آورند. بار ديگر مى گوييم : هدف از اين آيات ، حكايت حال انسان به طور كلى است نه حكايت رويدادى خاص .

چيزهايى را شريك خدا مى سازيد كه توان آفرينش ندارند

أَ يُشرِكُونَ مَا لا يخْلُقُ شيْئاً وَ هُمْ يخْلَقُونَ(191)
وَ لا يَستَطِيعُونَ لهَُمْ نَصراً وَ لا أَنفُسهُمْ يَنصرُونَ(192)
وَ إِن تَدْعُوهُمْ إِلى الهُْدَى لا يَتّبِعُوكُمْ سوَاءٌ عَلَيْكمْ أَ دَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنتُمْ صمِتُونَ(193)
إِنّ الّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ عِبَادٌ أَمْثَالُكمْ فَادْعُوهُمْ فَلْيَستَجِيبُوا لَكمْ إِن كُنتُمْ صدِقِينَ(194)
أَ لَهُمْ أَرْجُلٌ يَمْشونَ بهَا أَمْ لهَُمْ أَيْدٍ يَبْطِشونَ بهَا أَمْ لَهُمْ أَعْينٌ يُبْصِرُونَ بهَا أَمْ لَهُمْ ءَاذَانٌ يَسمَعُونَ بهَا قُلِ ادْعُوا شرَكاءَكُمْ ثمّ كِيدُونِ فَلا تُنظِرُونِ(195)
إِنّ وَلِيِّىَ اللّهُ الّذِى نَزّلَ الْكِتَب وَ هُوَ يَتَوَلى الصلِحِينَ(196)
وَ الّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ لا يَستَطِيعُونَ نَصرَكمْ وَ لا أَنفُسهُمْ يَنصرُونَ(197)
وَ إِن تَدْعُوهُمْ إِلى الهُْدَى لا يَسمَعُوا وَ تَرَاهُمْ يَنظرُونَ إِلَيْك وَ هُمْ لا يُبْصِرُونَ(198)
آيا شريك خدا مى سازند چيزهايى را كه نمى توانند هيچ چيز بيافرينند و خود مخلوق ديگرى هستند؟ (191) نه مى توانند يارى شان كنند و نه مى توانند به يارى خود برخيزند. (192) اگر آنها را به راه هدايت بخوانى ، از شما پيروى نخواهند كرد. برايتان يكسان است ، چه دعوتشان كنيد و چه خاموشى پيشه سازيد. (193) آنها را كه جز الله به خدايى مى خوانيد، بندگانى چون شمايند. اگر راست مى گوييد، آنها را بخوانيد تا شما را اجابت كنند. (194) آيا آنها را پاهايى هست كه با آن راه بروند يا آنها را دست هايى هست كه با آن حمله كنند يا چشم هايى هست كه با آن ببينند يا گوش هايى هست كه با آن بشنوند؟ بگو: شريكانتان را بخوانيد و بر ضد من تدبير كنيد و مرا مهلت مدهيد. (195) ياور من الله است كه اين كتاب را نازل كرده و او دوست شايستگان است . (196) آنان را به جاى الله به خدايى مى خوانيد، نه شما را مى توانند يارى كنند و نه خود را. (197) و اگر آنها را به راه هدايت بخوانى نمى شنوند و مى بينى كه به تو مى نگرند؛ ولى گويى كه نمى بينند. (198)

تفسير :

اءيشركون ما لا يخلق شيئا و هم يخلقون . آفريدن و صدور فرمان در دست خداست و تنها اوست كه به چيز مى گويد: ((موجود شو پس موجود مى شود)). هر كس و هر چيزى سواى ذات اقدس او، و از جمله ، بت ها در اصل وجود خود و نيز استمرار آن به او نيازمند است . ولا يستطيعون لهم نصرا ولا اءنفسهم ينصرون پيروزى ، غالب شدن ، عزت يافتن و خوار شدن (همگى ) در دست خداست و بت ها سنگ هايى هستند كه گربه ها و سگ ها روى آنها ادرار مى كنند. بنابراين ، آنها نه مى توانند خود را يارى كنند و نه ديگران را. و ان تدعوهم الى الهدى لا يتبعوكم سواء عليكم اءدعوتموهم اءم اءنتم صامتون . اين بت ها نه مى آفرينند، نه به خود يارى مى كنند و نه به ديگران ، نه خود هدايت يافته اند و نه ديگران را هدايت مى كنند، نه كسى را فرا مى خوانند و نه خواندن كسى را اجابت مى كنند؛ لكن در عين حال ، پرستيده مى شوند.
ان الذين تدعون من دون الله عباد اءمثالكم فادعوهم فليستجيبوا لكم ان كنتم صادقين . اى مشركان ! شما تصور مى كنيد كه بت ها خدا هستند، همه مى دانند كه خدا مى تواند سود و زيان برساند، ببخشد و خوددارى كند. بنابراين ، از آنها بخواهيد كه چنين كنند تا ما ببينيم ، آيا آنها تقاضاى شما را برآورده خواهند كرد؟ اءلم اءرجل يمشون بها اءم لهم اءيد يبطشون بها اءم لهم اءعين يبصرون بها اءم لهم آذان يسمعون بها. اين سخن ، به مشركان توجه و بيدار باش مى دهد كه آنان از بت هايى كه مى پرستند بهتر و برترند؛ زيرا آنان عقلى دارند كه با آن درك مى كنند، چشمانى دارند كه مى بينند، گوش هايى دارند كه مى شنوند، پاهايى دارند كه راه مى روند، دست هايى دارند كه حمله مى كنند و زبان هايى دارند كه سخن مى گويند؛ اما بت ها هيچ يك از اينها را ندارند. پس چگونه موجود پست ، خدا و موجود برتر، برده آن شده است ؟
سوال : واو ضميرى است كه براى عاقل به كار مى رود، چگونه قرآن اين ضمير را براى بت ها كه عقل ندارند به كار برده است ؛ نظير ((يخلقون )) و ((يبصرون ))؟
پاسخ : ضمير واو براى عاقل و غير عاقل به كار مى رود و از اين قبيل است آيه : يا اءيها النمل ادخلوا مساكنكم و نيز آيه و كل فى فلك يسبحون ؛ لكن بيشتر موارد در عاقل به كار مى رود.
قل ادعوا شركاءكم ثم كيدون فلا تنظرون . ((قل )) خطاب است به حضرت محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ). واو ((ادعوا)) خطاب به مشركان مى باشد و امر در اى جا براى ناتوانى است . ((شركاءكم ))، يعنى بت هاى شما. ((كيدون )) در اصل ((كيدونى )) بوده و از اين قبيل است ((فلا تنظرون )). خلاصه معناى آيه اين است : خدا به پيامبرش دستور داد كه به مشركان بگويد: اگر بت هاى شما، آن گونه كه شما تصور مى كنيد، مقامى دارند، من شما و آنها را تحقير مى كنم و شما از اين بت ها كمك بخواهيد، تا بر ضد من تدبر كنيد و از من انتقام بگيريد و حتى يك لحظه مرا مهلت ندهيد؛ چرا كه لحظه ، لحظه قدرت نمايى آنهاست .
ان وليى الله الذى نزل الكتاب و هو يتولى الصالحين . پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) پس از آن كه مشركان و خدايانشان را به مبارزه طلبيد، به آنها گفت : شما اين بتان را دوست مى داريد و من خداوندى را دوست دارم كه قرآن را بر من فرو فرستاد و در اين قرآن هر چيزى بيان شده است و نيز همين خدا حفظ و نگه دارى مرا به عهده دارد. آيا بت هاى شما كتابى دارند؟ و آيا آنها از شما محافظت و نگه دارى مى كنند؟
نتيجه اين گفتگوى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) با مشركان - چنان كه همه مى دانند - ذليل و خوار شدن شرك و مشركان و اقتدار اسلام و مسلمانان بود.
والذين تدعون من دونه لا يستطيعون نصركم ولا اءنفسهم ينصرون . مفهوم اين آيه در آيه 192 آمده بود و تكرار آن بدين سبب است كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بت ها را به مبارزه مى طلبد تا به وى آزار برسانند. بنابراين ، مناسب است كه خداوند اشاره كند كه بت ها نه مى توانند خود را يارى كنند و نه ديگران را.
و ان تدعوهم الى الهدى لا يسمعوا. مفهوم اين آيه نيز در آيه 193 آمده بود و تكرار آن هم به همان دليلى است كه در طور بالا گفته شد.
و تراهم ينظرون اليك و هم لا يبصرون . اين عبارت نشان مى دهد كه بت ها همانند تنديس هايى بودند كه در كليساها قرار دارند و نيز ثابت مى كند كه اعراب دوران جاهليت در پيكر تراشى مهارت داشتند؛ زيرا بت هاى خود را طورى مى ساختند كه بيننده در وهله نخست خيال مى كرد كه آنها نگاه مى كنند و مى بينند.
سوال : چرا خداوند در آياتى پى در پى و به هم پيوسته تكرار مى كند كه بت ها نه توان سود رساندن را دارند و نه توان زيان رساندن را، نه خود را يارى مى كنند و نه ديگران را، آنها نه دست دارند، نه پا دارند و نه چشم ...، تا آن جا كه تعداد اين آيات به نه مى رسد. با اين كه مى دانيم تنها جمله : ((انها احجار؛ آنها سنگهايى هستند)) از همه سخنان مزبور بى نياز مى كند؟
پاسخ : بت پرستى بر انديشه و خرد اعراب كاملا حاكم شده و با جان و خون آنها درهم آميخته بود؛ زيرا آنان بت پرستى را از قرن ها پيش و نسل اندر نسل از پدران خود به ارث برده بودند. ايمان آنان به اين بت ها از ايمانشان به خدايى كه آنها را شريك او مى دانستند نيرومندتر بود. بنابراين ، دگرگون كردن اين عقيده آنها كار ساده و آسانى نبود. اگر كسى بت ها را به بدى ياد مى كرد آنها از جان و مال خود مى گذشتند. از اين رو، موضوع بت ها نياز به تكرار، تاكيد و توضيح داشت . فرض كنيم كه اگر يكى از روحانيون كليسا بخواهد كه اين عكس ها و مجسمه ها دور سازد، آيا كافى است كه بگويد: اينها كاغذها و سنگ هايى بيش نيستند، و يا بايد سخنرانى هاى طولانى ايراد كند؟

عفو را پيشه كن و به نيكى فرمان ده

خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِض عَنِ الجَْهِلِينَ(199)
وَ إِمّا يَنزَغَنّك مِنَ الشيْطنِ نَزْغٌ فَاستَعِذْ بِاللّهِ إِنّهُ سمِيعٌ عَلِيمٌ(200)
إِنّ الّذِينَ اتّقَوْا إِذَا مَسهُمْ طئفٌ مِّنَ الشيْطنِ تَذَكرُوا فَإِذَا هُم مّبْصِرُونَ(201)
وَ إِخْوَنُهُمْ يَمُدّونهُمْ فى الْغَىّ‏ِ ثُمّ لإ؛ححّّ يُقْصِرُونَ(202)
وَ إِذَا لَمْ تَأْتِهِم بِئَايَةٍ قَالُوا لَوْ لا اجْتَبَيْتَهَا قُلْ إِنّمَا أَتّبِعُ مَا يُوحَى إِلىّ مِن رّبى هَذَا بَصائرُ مِن رّبِّكمْ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ(203)
عفو را پيشه كن و به نيكى فرمان ده و از جاهلان اعراض كن . (199) و اگر از جانب شيطان در تو وسوسه اى پديد آمد به خدا پناه ببر؛ زيرا او شنوا و داناست . (200) كسانى كه پرهيزگارى مى كنند چون از شيطان وسوسه اى به آنها برسد، خدا را ياد مى كنند؛ زيرا مردمى صاحب بصيرتند. (201) و برادرانشان ايشان را به ضلالت مى كشند و از عمل خويش باز نمى ايستند. (202) چون آيه اى برايشان نياورى ، گويند: چرا از خود چيزى نمى گويى ؟ بگو: من پيرو چيزى هستم كه از پروردگارم به من وحى مى شود. و اين حجت هايى است از جانب پروردگارتان و رهنمود و رحمت است براى مردمى كه ايمان مى آورند. (203)

واژگان :

العفو: چيزى كه بدون زحمت و سختى به دست مى آيد.
العرف : معروف ، يعنى كار نيك .
النزغ : وسوسه كردن ، وادار كردن . نزغ الشيطان : وسوسه او به بدى و فساد. الاستعاذة بالله : پناه بردن به خدا.
المس : رسيدن .
الطائف : آنچه پيرامون چيز مى چرخد و از هر سوى آن مى آيد.
اجتبيتها: برگزيدى آن را. در اين جا مراد از آن ، از پيش خود سخن گفتن است .

اعراب :

((اذا هم مبصرون ))، ((اذا)) در اين جا براى مفاجات است و نياز به جواب ندارد. ((لولا)) ادات طلب و به معناى ((هلا)) مى باشد.

تفسير :